Арпалыс (Волоколамск тас жолы)

33 
Жауынгер желкесін қасиды, жаутаңдап біресе окопқа, біресе 
орманға қарайды. Кӛкейіндегісін білем: ағаш аулақта, оны кесіп, бұтап, ауыр 
бӛренелерді осында тасып жеткізу керек. Үлкен бейнет қой! 
- Бӛлкім, тие қоймас, - деді ол. 
Осы «бәлкім» деген бейсауат бос сӛзде не жақсылық бар дейсіз. Бұл 
күдіктің белгісі. Жанын күдік жеген адамның сӛзінде бәтуа, ісінде барқадар 
болмайды. Арпалысқа әзірленген жауынгерлерге бұл лайық сӛз емес. 
- Лақтыр деймін мына шыбықтарыңды! Егер де бес қабат бӛрене 
тӛсемесең, тағы да аршытып тастатам! 
Ол бір күрсініп, қолына күректі алды да, тӛбедегі топырақты 
аршуға кірісті. 
Қимылы сылбыр. Кеудеге ұялаған сол күнді: жақсы бекінсең, 
жауды жапыра соғуға болатынын ұғынуына жол бермей тұрған секілді. Осы 
күдікті жойғанда ғана ӛршіл талап, ӛмірге ынтызарлық, ӛлімге қарсы жігер 
қозатынын білдім мен. 
2 
Сол күні кейбір взводтар оқ атып машықтанып жатқан, Ӛзеннің 
арғы жағасына, әр тарапқа түрліше нысаналар орнатылған. Нысана дегенім 
суретке түсірілген фашистер кескіні, бірінде кеудеден жоғарғы бейнесі, 
екіншісінде түрегеп тұрған күйі салынған. 
Менің кӛздегенім, әр жауынгер ӛз окобынан, бекініс үйшігінен оқ 
атып машықтансын, алдағы жазыққа оқ жаудырып үйренсін дегендік еді. 
Нысаналарға пулеметтерден, винтовкалардан оқ атылып жатыр. 
Окоптан соң окопқа түсіп, әр жауынгердің қалай атқанын байқаймын. 
- Тимей кетті ғой! Ойлашы, себебі не? Не қарауылды дұрыс 
қоймадың, не кӛздеуің оқыс болды. Кәні, қарауылыңды тексерші… Тағы да 
атып кӛрейік… 
Жауынгер бұл жолы фашистің шошқа тұмсығына үш оқтың екеуін 
дәл қадады. Бұл жаман нәтиже емес. Мұндайда солдаттың мақтаныш сезімі 
сыртқа теуіп тұрады, бірақ жауынгердің жүзінен бұл сезімнің белгісі 
білінбейді. 
- Неге ренжіп тұрсың ӛзің? Дәл осылай атсаң, жауды маңына 
жолатпайсың, шетінен сұлата бересің. 
- Оқ тиюші ме еді оларға? Онсоң, бұл жақтан келіп тиіспейді дейді 
ғой… 
- Енді қайдан тиіседі? 
- Кім білсін… 
Мұндай сӛздерді басқалардың аузынан да есіткенмін. Бұл – күн 
ілгері бойды билеген қорқыныштың белгісі еді. 
3 

34 
Мен тағы да ойландым. 
Жеті километрге созылған шепті шолып жүріп те, кешкісін 
блиндажға келгенде де, тамақ ішерде де, штабта жұмыс істеген кезде де, түн 
ортасы ауа тӛсекке жатқанда да тұңғиық ойға шомумен болдым. 
Батальонға не болған? Кеше, сап алдында, опасыздық істеген қоян 
жүрек қорқақты атам деп, ӛмір сүруге талпынған ӛршіл тілекті ӛшірген 
жоқпын ба, әркімге тән, ӛлімнен бас сауғалау сезімін қорлаған жоқпын ба? 
Бұл қалай болды ӛзі? - деймін. 
Жуырда бір мақалада айтылған мына сӛздер есіме түсті: «Ұрыс 
кезінде адамның бойындағы екі күш, екі сезім арпалысады: оның бірі 
азаматтық борышыңды ұғыну сезімі, екіншісі бас сауғалау сезімі. Бұл 
арпалысқа үшінші күш келіп қосылады. Оның аты әскери тәртіп. Осының 
арқасында азаматтық борышыңды ұғыну сезімі үстем боп шығады", 
Осы дұрыс па? Бірақ біздің генерал Иван Васильевич Панфилов 
басқаша пікір айтқан еді. Алматыда тұрған кезімізде, бір күні әңгіме 
арасында: «Солдат ұрысқа барғанда ӛлуте бармайды, ӛмір сүру үшін 
барады!» деген еді. 
Осы сӛздер маған ұнап қалған. Сондықтан да мен осы пікірді кей- 
де қайталап айтушы едім. Міне, бүгін де, алғашқы айқас алдында, Москваны 
қорғаушылардың қатарынан орын алған батальон туралы ойға шомып жатқан 
кезімде, Панфиловтың данышпан сӛздері есіме түсті. 
Тірі жан ӛмірге құлшынып, ӛлімнен басын қорғаса, ол сезім 
кісіні күн кӛріске, қайратқа, күреске бастайтын қуатты күш емес 
пе? Ӛмірді сүюден туатын бас сауғалау сезімі қашып құтылуды 
ғана 
мұрат етеді деп кім айта алады? 
Тірі жан ӛліспей бітіспейтін арпалысқа түсіп, белдесіп күрессе, 
алысып-жұлысса, шайнасып-тістессе, бірде қорғанып, бірде қарсы шауып 
әрекет істер болса, нақ осы сезімнің ӛзі барынша ӛршімей ме, ӛршеленген 
ӛжеттікпен, қажырлы қайратпен сыртқа теппей ме?
Отанымыздың бостандығы, ӛзіміздің болашағымыз үшін жүргізіліп 
жатқан осы сұрапыл соғыста ӛмірді сүю, ӛмір сүруге жігерлену, былайша 
айтқанда, бас сауғалау сезімі адамның қасы емес, досы, серігі болуға тиіс деп 
білемін. 
Бірақ бұл сезімді ӛршітіп, әлсіз қалыптан қайратшыл жігерге 
айналдырудың жолы қайсы? 
4 
Белгілі сағатта роталарда әңгіме ӛткізіледі, үтітшілер дауыстан 
газет оқиды. 
Осындай әңгіме кезінде саяси жетекшілердің жауынгерлерге не 
айтатынын ӛз құлағыммен есіткім келді. 

35 
Бірінші ротада әңгіме ӛткізуші политрук Дордия екен. 
Жауынгерлер винтовкаларын құшақтап, окоп басында алқа-қотан отыр. 
Қылаулап қар жауып тұр. Арша-қарағайлардың бұтақтары 
ақтаңылтақ тартқан. 
Айнала жым-жырт, бірақ отырғандар елегізіп әлдеқайда кӛз 
жібереді - әркімнің күткені қауіпті дүрбелең; ойда жоқ жерден дүние 
жаңғырығып кетсе, кӛргендер кӛпіртіп айтатын тажал снарядтар мен 
миналар ысқырып, ызыңдап ұшып келе бастаса, қар жамылған даланы 
шынжыр табанымен шиырлап танкілер жосыса, орманнан шыға жүгіріп, 
бірде жата қалысып, одан қайта тұра сап, бізді ӛлтірмек болып кӛк шинельді 
бау кеспелер андап алға шапса, соңда не болмақ?… 
Дордия оқта-текте қағазына бір қарап қойып, сӛйлеп тұр. 
Айтқанының бәрі әділ сӛз, айқын шындық. 
«Герман фашизмі, - дейді ол, - Отанымызға опасыздықпен шабуыл 
жасады, енді Москваға қауіп тӛндіріп отыр. Отанның бізге қойған талабы: 
қажет болады екен, жаныңды қи, бірақ жауды ілгері бастырма дейді. Біз, 
Қызыл Армияның жауынгерлері, ӛзіміздің ең ардақты санайтын шыбын 
жанымызды да аямай, соғысуға міндеттіміз». 
Мен жауынгерлерге кӛз салдым. Иін тіресе отырғандардың кӛбі 
тұнжыраған пішінде тӛмен қарайды, кейбіреуі сазарып айдалаға кӛз жібереді. 
Ішімнен: әй политрук Дордия, сӛйлеген сӛзің ӛтімді емес, кӛкейге 
қонымды емес, әйтпесе жұрт сұлық отырар ма еді деймін. Соғысқа дейін 
мұғалім болған, ӛзі қиялшыл жігіт. Байқауымша, алдындағы жұрттың 
сыңайын ӛзі де сезеді, сӛзден сепкен ұрыты дарымағанына ішінен 
қынжылады. Ӛйткені ол батальонға келген қонақ емес, сын сағаты таянғанда 
ӛзінің ӛнегесімен, ӛтімді сӛзімен басқаларды ұрысқа бастайтын ғой. 
Күні ертең-ақ ащы сарын арасында, оқ пен оттың ортасында 
жүректің лоблуын басып, окоптан окопқа жүгіріп жүретін кез келер. Ондайда 
тынық аспан аясында жауынгерлермен жайма-шуақ әңгімелесіп отыру қайда. 
Кейін оны сын сағаты кезінде де кӛрдім - қатулы ӛңі, шапшаң 
қимылы, қағаз бетіне түсірілген жансыз сӛздері емес, шын жүректен шыққан 
жалынды сӛздері есімде. 
Бүгінгі күні, зор тәуекел алдында басқалармен бірге оның да бойын 
билеген айрықша терең сезім бар. Бірақ ӛз сезімін қазір жұртқа жеткізе 
білмеді, тыңдаушыны еліктіре алмады. Ол: «Отанымыз талап етеді, 
отанымыз әмір етеді… Ӛлімге бас тік дейді, де шегінбе дейді» деген біркелкі 
сӛздерді айтады. Ӛзінің ішке түйген ойы да, бекем байлауы да осы секілді. 
Бірақ дайын сӛзге жармасудан не пайда? Бағуын білмесең, арғымақ 
дегенің арымай ма, қайрауын білмесен, ӛткір дегенің жүзі қайрылмай ма? 
Қисынын тауып сӛйлемесең, әдемі сӛз дегеніңнің әрі кетпей ме? Әй, Дордия, 
Дордия! 
«Ӛлім, ӛлім» дегенді тақпақтар беруден не пайда? Әлде сен: 
соғыстың қатал шындығы осы, бұған жұрт үйреніп, кӛндіксін, мойынсұнсын 
дейтін шығарсың. 

36 
Жоқ, соғыстың қатал шындығы бұл емес, Дордия, әсте бұл емес. 
5 
Дордия сӛзін аяқтағанша күттім. Сонан соң мен бір қызыл әскерден: 
- Отан деген не, білемісің? - деп сұрадым. 
- Білем, жолдас комбат, - деді ол, орнынан тұрып. 
- Білсең, айта қойшы. 
- Отан дегеніміз - Совет Одағы, біздің жеріміз. 
- Отыр. 
Екінші жауынгерден сұрадым: 
- Ал сен қалай деп ойлайсың? 
- Отан дегеніміз - ол, ол… мен туған жер… Былайша айтқанда… 
ауыл, қыстақала. 
- Отыр. Ал сен айтшы? 
- Отан ба? Ол біздің Совет үкіметі… Ол, мәселен, Москва… Біз 
қазір соны қорғап жатырмыз. Мен онда болғам жоқ, кӛрген де емеспін, бірақ 
ол Отан… 
- Онда сен Отаныңды кӛрмеген екенсің ғой? 
Жауынгер үндемеді. 
- Сонымен Отан дегеніміз не? Кім айтады? 
Жауынгерлер: «Ӛзіңіз түсіндіріңіз!» деп сұрай бастады. 
- Жарайды. Түсіндірейін… Сенің ӛмір сүргің келе ме? 
- Әрине. 
- Сенің ше? 
- Әрине. 
- Сенің ше? 
- Әбден. 
- Ӛмір сүргісі келмейтін кім бар? - қолдарыңды кӛтеріңдер. 
Бір қол да кӛтерілген жоқ. Енді бұрынғыдай сұлық отырған жан 
кӛрінбейді. Бәрі де еңселерін кӛтеріп, елеңдеп құлағын тікті. Бұл қүндері 
«ӛлім» деген сӛзді сан рет тыңдап мезі болғандар қазір менің аузымнан ӛмір 
лебізін есітіп отыр еді. 
- Бәрлерің де ӛмір сүрсек дейсіңдер ғой? Жақсы. 
Тағы да әлгі қызыл әскерден:
- Әйелің бар ма? - деп сұраймын. 
- Бар. 
- Әйелінді жақсы кӛресің бе? 
Жауынгер үялып, тӛмен қарады. 
- Айтсайшы, жақсы кӛремісің? 
- Жақсы кӛрмесем үйленбес едім ғой. 
- Дұрыс айтасың. Балаларың бар ма? 
- Бар. Ұл мен қыз. 
- Үй-жайың бар ма? 

37 
- Бар. 
- Жақсы ма? 
- Ӛзіме жаман емес… 
- Үйіне қайтып барғың келе ме? Әйеліңді, балаларыңды құшып 
сүйгің келе ме? 
- Қазір үй дейтін не бар, соғысу керек қой. 
- Соғыс біткен соң ше? 
- Кімнің аман барғысы келмейді дейсіз!… 
- Жоқ, сенің барғың келмейді! 
- Қалайша? 
- Елге аман бару, бармау сенің ӛз қолыңда. Тірі қалғың келеді ғой? 
Ендеше, ӛміріңе оқталып келе жатқан кесапатты ӛзің ӛлтір. Ұрыста ӛміріңді 
сақтап, елге аман қайту үшін сен не істедің? Мылтықтан дәл ата аласың ба? 
- Жоқ… 
- Әнеки, айттым ғой… Ендеше, жауды ӛлтіре алмайсың. Сені ол 
бұрын ӛлтіреді. Елге есен баруың екіталай. Ұрыста оқтай атылып барып, 
жата қалу, тасалану әдісін тәуір білесің бе? 
- Онша емеспін… 
- Жер бауырлап жылжи аласың ба? 
- Жоқ… 
- Әнеки… Онда немістің оғына ұшырадым дей бер. Ӛмір сүргім 
келеді дегенің қайда?… Гранат лақтыру амалын үйрендің бе? Окоп қаза 
білесің бе? 
- Білем. 
- Ӛтірік айтасың! Жӛндеп қазуға мойның жар бермейді. Керек десе 
тӛбесін жӛндеп жапқың да келмейді. Қанша рет қайта істеткенім есіңде ме? 
- Бір рет… 
- Жаныңнан күдер үзбеген болсаң, ӛз ӛміріңді сақтайтын 
амалдардың бӛрін неге үйренбейсің? Жоқ, сенің ӛмір сүргің келмейді. Солай 
ғой, жолдастар, бұл ӛмірімен араз. 
Жұрттың жүзі жылына бастады, кейбіреулер езу тартты. Әлгі қызыл 
әскер: 
- Ӛмір сүргім келеді, жолдас комбат, - деді. 
- Құр тілектен пайда аз. Тілегіңді іспен кӛрсет. Аузың айтқанмен 
аяғың қимылдамайды, ӛзіңнен ӛзің кӛрге қарай домалап барасың. Сені кӛр 
аузынан ілгекпен тартып алмаса болмас дейім. 
Жұрт ду күлді. Екі күннен бергі шын жүректен шыққан күлкі осы 
еді. Мен тағы да сӛйледім: 
- Жіңішке ағашпен жабылған окобыңды аршытып, қайта 
жаптырсам, оны сен үшін істеймін. Ӛйткені оның ішінде отыратын мен емес, 
сен. Мылтығың лас, тазарт деп ұрыссам, о да сенің қамың. Ӛйткені одан оқ 
ататын да сенсің. Сенен не талап етсе де, саған қандай жарлық - бәрі де сенің 
қамың үшін істеледі. Енді түсіндің бе, Отанның не екенін? 
- Түсінгем жоқ, комбат жолдас. 

38 
- Отан - ӛзіңсің! Ӛміріңе оқталған обырды сен бұрын ӛлтір. 
Ӛлтірсең кімге пайда? Сенің ӛзіңе! Әке-шешеңе, әйеліңе, балаңа туған-
туысқандарыңа пайда! 
Жауынгерлер құлақ тігуде. Қасымда отырған политрук Дордия 
басын шалқайтып, бетіме қадала қалыпты. Қылаулаған қар ұшқыны кӛзіне 
жабысқанда ғана кірпік қағады, Кейде о да еріксіз езу тартады. 
Әңгіме арасында оған да мойын бұрамын. Менің тілегім, айтылған 
пікір кӛппен бірге тұңғыш ұрысқа әзірленудің қағидасы: «ӛл!» дегеннен гӛрі 
«ӛлтір!» дегенді керек ететінін ұқса екен деймін. 
Әңгіме желісінен ӛзіңіз де аңғарып отырған боларсыз, менің ойым 
ӛлімге тілсіз мойынсұнудың орнына, ӛмір сүруге құлшындыратын ӛршіл 
талапты ӛршітіп, осы ӛміршіл жігерді ұрыста жеңіске жеткізетін мықты 
қаруға айналдыру еді.
- Дұшпаның сені де, мені де ӛлтірмек боп келеді. Менің айтар 
ақылым, саған қояр талабым: «Дұшпаныңды ӛлтіре біл!» деймін. Себебі: 
менің де ӛмір сүргім келеді. Осы отырғандардың қай-қайсысы болса да: 
Ӛлтір оны! - деп әмір етеді, бұйырады. Ӛйткені бәрінің де тірі қалғысы 
келеді. Сен де ӛз жолдасыңнан осыны талап етуге міндеттісің! Дұшпаныңды 
ӛлтіре біл, ӛзіңді де аман сақта! Coнымен, Отан деген - сенсің, Отан деген - 
менмін, осы отырған бәріміз біз, біздің ауыл-аймағымыз, ата-анамыз, бала-
шағамыз, осының бәрі - Отан! Отан дегеніміз - біздің халық! Ендеше, ӛзің 
үшін, елің үшін аянбай еңбек істе, ӛнерге жетіл, бейнетке асыл, сонда қор 
болмайсың. Отаның үшін отқа түс - күймейсің. Мүмкін, жан бар жерде қаза 
бар дегендей, жазатайым оққа ұшырарсың да, бірақ онда да жастығыңды ала 
ӛл! Қуатың барда қайрат кӛрсет! Сӛйтсең, мынаны да, мынаны да, мынаны 
да, мынаны да (жауынгерлерді нұсқап-нұсқап кӛрсеттім), осы отырған 
қарулас, дәмдес-тұздас жолдастарымды ӛлімнен аман сақтайсың! Сен атаның 
оң батасын алған адал ұлысың, анаң ақ сүтін беріп, сені аялап ӛсірді, батыр 
бол балам деп жастайыңнан тілеуіңді тіледі, ер жеткенінде ел-жұртың ер-
азаматымыз деп сені ел қорғауға аттандырып отыр. Атаның адал батасын, 
ананың ақ сүтін ерлікпен ақтау саған парыз. Сӛйтсең, ата-анаң, ел-жұртың 
атыңды ардақтап, саған алғыс айтады. Халқымыздың әмірін орындап, мен 
сендерді ӛлім үшін емес, ӛмір үшін ұрысқа бастағым келеді! Түсінікті ме? 
Міне, айтарым осы!… Рота командирі! Жұртты енді атыс ұяларына 
апарыңыз! 
6 
Тұс-тұстан: «Бірінші взвод, сапқа түр!», «Екінші взвод, сапқа тұр!» 
деп саңқылдаған команда дауыстары естіледі. Команда бойынша 
жауынгерлер орындарынан ыршып тұрып, жалма-жан бойларын түзеп, дереу 
сапқа тізіле бастады. Тез арада-ақ үшкір найзалы самсаған әскери топ взвод-
взводымен тартқан жіптей түп-түзу сап құрып үлгерді. Бӛлімшелер 
аралығындағы ашық интервал осылардың бәрін біртұтас тұлға етіп 

39 
біріктірген кӛзге кӛрінбес дәнекер сияқтанады. Бұл - қатайған қатал әскери 
тәртіптің, басқаруға икемді күштің белгісі еді. 
Осы әскери топ алдында менің әлгі сӛйлеген сӛзім, бәлкім, тым 
қарапайым, жадағай болып та кӛрінер. Бірақ «Жақсы сӛз жарым ырыс» 
дегендей, бұл сӛз жауынгерлер санасынан «ӛлім» деген жаманатты 
кетірерліктей сенім ұрығын себе бастағанына кӛзім жетеді. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: