Ежелгі орыс мемлекетінің метрологиясы (Х-ХІІ ғ. ба-

142 
Ҧзындық ӛлшемдері. Зерттеліп отырған кезеңнің жазба 
қайнар кӛздері ұзындық ӛлшемдерінің келесі номенклатурасын 
белгілеген: елі (пядь), шынтақ (локоть), сажень, верста және 
поприще. Бұл бірліктер азды-кӛпті белгілі-бір мӛлшерлерді кӛр-
сететін. Олардың шынайы мӛлшерін анықтау метрологияның 
маңызды міндеттерінің бірі болады. Аталған бірліктерден басқа 
ара қашықтықты ӛлшеу кезінде ӛлшем ретінде қолданылған 
таяу мӛлшерлер де белгілі, мысалы жаяу немесе атты жүру күн-
дері, жебені ұшыру, тас лақтыру және т.б. 
Кӛрсетілген бірліктердің кейбіреулері адам денесінің бӛ-
ліктерімен байланысты екенін байқауға болады және ежелгі бо-
луы ықтимал – елі (пядь), шынтақ (локоть). 
Елі (пядь) ұзындықты ӛлшеудің ең ұсақ бірлік болып та-
былады. Ол қолдың созылған бас және кӛрсету саусақтарының 
арасындағы арақашықтықпен анықталатын. Елі (пядь) ХІІ ғ. 
бастап айтылады, бірақ оның мӛлшері туралы мәлімет кеш 
ескерткіштерде ғана кездеседі. Бұл термин жалпы славяндық 
таралымда болды. Тәжірибеде екі түрлі елі (пядь) қолданыла-
тын. Оның біреуі аталды. Екінші елі (пядь) созылған үлкен жә-
не орташа (немесе кіші) саусақ ұштарының арасындағы ұзын-
дыққа тең болатын. Бұл үлкен елі (пядь) деп аталды. Бұл тер-
мин кейде алақан еніне тең мӛлшерді сипаттайтын. Елі (пядь)
арқылы ӛлшеудің ыңғайлығы бұл ӛлшемнің ұзақ қолданылуына 
септігін тигізді.
Игумен Даниил ӛз саяхатын суреттеу кезінде еліні (пядь) 
қолданады, бірақ оның мӛлшерін анықтау үшін жеткілікті 
мәліметтер бермейді. Елі (пядь) метрикалық мәнін анықтау ХІІ-
ХVІ ғғ. Палестинаға барып Құдай (Господень) табытын сипатта-
ған бірқатар паломниктердің мәліметтерін салыстырмалы тал-
дау жолымен айқындалды, мысалы Игнатия дьяконы (1391). 
Аталған терминнің алшақтық пен ұзындықтың жалпы мә-
нін аудару кезінде грек құдайға қызмет ететін кітаптарды славян 
тілінде аудару барысында жасанды қалыптасуын жоққа шығар-
майтын зерттеушілердің пікірлері сенімдірек болып табылады. 
«Поприще» қазіргі заманғы «әрекет ету саласы» мағынасында 
ХVIII ғасырдан бастап қолданылады.

143 
Қайнар кӛздер поприщаның гректің 6 немесе 8 кезеңіне 
тең деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Соңғылары 
алуан түрлі метрологиялық жүйелерде алуан түрлі кӛлемдерді 
білдірді, тек кейінірек, Грецияда 1480 м тең және 185 м тұратын 
8 грек олимпиадалық кезеңінен тұратын рим милясы бекітілді.
Кейбір жағдайларда «верста» және «поприще» терминде-
рін синоним ретінде мүлдем қарастыруға болмайды. Қазіргі уа-
қытта, саженьға қарағанда верста ӛлшемі бүкіл тарихында мүл-
дем ӛзгермеген және басында ол 750, соңынан 500 саженьға те-
ңестірілген деп саналады.
Русь тарихының ежелгі орыс кезеңіне сипаттаушы бейне-
дегі қашықтық анықтауыштары тән – «тас лақтырғандай», «оқ 
атқандай», «жол күні». Жоғарыда аталып ӛткен игумен Даниил 
аталған ӛлшемдерді жиі қолданған. Қашықтықтың аталған 
анықтауыштары нақты бекітіле алмауы анық. Бір қатар зерттеу-
шілер аталған ӛлшемдердің орташа кӛлемін есептеуге тырысқан. 
Мысалы, С.К.Кузнецов «тас лақтырғандай» ӛлшемі 20 саженьға, 
яғни, шамамен 42,5 м. тең деп санаған. Алайда, бұл жерде тас-
тың салмағы мен кӛлемі де, тас лақтырушының физикалық күші 
де ескерілмеген. Ал басқа бір зерттеушілер «тас лақтырғандай» 
ӛлшемін сақтықпен анықтаған – 40-тан 60 м дейін. «Оқ атудың» 
орташа ӛлшемі садақ қолданған халықтардың тәжірибесінен 
алынған. Ол шамамен 60-70 м тең. «Жол күні» үшін шартты 
түрде 25 км (немесе 35-40) қашықтығы, ал «жолдық атты күні» 
50-70 км теңестірілген. 
Бұл шамамен алынған орташа ӛлшемдерді оларды мүмкін-
дігіне қарай, қайнар кӛздің нақты талдауын қолдана отырып, 
сақтықпен қолдану керек.
Қашықтықтың осындай халық арасында қалыптасқан тұр-
мыстық ӛлшемдері «күндік», «атысу», «лақтыру» деп те атайды. 
Латгалияда, мәселен, дыбыстың таралу қашықтығын ұзақ уақыт 
бойы анықтаған – аттың кісінеуі, бұқаның ӛкіруі.

жүктеу/скачать 1.58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: