Педагогикалық институты аманжол күзембайұлы еркін әбіл тарихнам а

Қазақ тарихын зерттеу мекемелерінің құрылуы

жүктеу/скачать 0.67 Mb. бет 103/124 Дата 19.03.2023 өлшемі 0.67 Mb. #470947

Бұл бет үшін навигация:

• Қазақ тілінің академиялық сөздігін
• “Тру­ды”
• Түркістан пар­тия тари­хы
• Жизнь нацио­наль­ностей
• «па­т­­ша үкіметінің езгісі мен зор­лық–зомбылығынан азат етті
• Қа­зақ
• Темір жол һәм Еуропа соғысы», «Со­ғыс кемелері һәм мина», «Барлыбек Сыртанов», «Садуақас Шалым­беков»
• “Қырғыз–қазақ руларының шежiресi”, “Қырғыз–қазақ­тар­дың шығу тегi”, “Қазақ хандығының құрылуы”, “Қырғыз–қазақ­тар ХҮІІ–ХҮІІІ ғасырларда
• Бірінші­ден

2. Қазақ тарихын зерттеу мекемелерінің құрылуы. Алғашқы қоғамдық проблеммаларды арнайы зерттейтін ғылыми ме­ке­мелердің бірі Қазақ Ұлттық Мәдениеті Ғылыми–Зерттеу Инс­ти­ту­ты 1933 жылы 10 қарашада Қазақ Орталық атқару комитетінің Ғылым ко­ми­теті жанында құрылды. Бастапқыда институттың құрамына Қазақтың Орталық архиві, өлке­лік мұражай, мемлекеттік кітапхана, өлкетану бюросы, педагоги­ка­лық зертха­налық институты, Қазақ мемле­кет­тік университетінің ғылыми қыз­мет­кер­лері біріктірілді.Инситутта тарихи–археологияық, әдебиетжәне фоль­кл­ор, тіл қа­ты­нас­тарын зерттеу, бейнелеу өнері және музыкалық–театр–хорео­гра­фия­лық сек­тор­лары жұмыс істеді. Институт тарихшыларыЖетісудың архео­ло­гия­лық ескерткіштерін зерттеп, Қазақстан тарихы бойынша деректерді жос­пар­лы түрде жинауға кірісті. 1934–1935 жылы институт ғалымдары қазақтың батырлар эпо­сы­ның 100–ден астам нұсқасын, 230 ертегі, 4500 мақал–мәтел, т.б. халық шығар­ма­ларының үлгі­­лер­ін жинап, баспаға әзірледі. Абайтану ісі қолға алынды. Арнаулы комис­сия “Қазақ тілінің академиялық сөздігін” жа­сау­мен шұғыл­данды. Бейнелеу сек­торы қазақтың 300–ден астам ұлттық өрнектерінің түр­лерін жинап, зерт­теуге кірісті.  1935 жылы 15 қыркүйекте институтқа Қазақстанның Ұлттық көр­кем­ ­сурет галереясын ұйымдастыру жұмысы жүктелді. Осы жылдары инсти­тут­та “Тру­ды”, «Прошлое Казахстана в источниках и мате­риа­лах» атты жинақ жә­не бірне­ше әдеби шығармалар жарық көрді. 1936 жылы 25 тамызда КСРО ҒА Қазақстандық базасының та­рих, қазақ тілі мен әдебиеті секторларына айналдырылды. Ұлттық мәде­ниет институтымен осы секторлардың негізінде 1942 жылы тіл және әдебиет институты ал 1945 жы­лы тарих, археология және этнография инсти­ту­ты құрылды. Дегенмен жоғарыдағы ғылыми мекемелер жаңа социалистік идеа­ло­­гия­ны пәрменді насихаттауға дәрменсіз болып шықты. Сондықтан билік жаңа мекеме құруды жоспарлайды. 1920 жылғы 21 қыркүйегінде Ресей Ке­­ңес­тік Федера­тив­тік Социалистік Республикасы Халық Коми­с­сар­лары Кеңесінің қаулысымен Ағ­ар­ту халық комиссариатының жаны­нан Қазан төңкерісі тарихы және Ком­мунистік партия тарихы жөнінгі материал­дар­ды жинау мен зерттеуге арналған комиссия құрылды. Бұл бөлім қысқаша «Истпарт» деген атаумен белгілі. 1921 жылдың желтоқсанынан бастап бұл комиссия Ресей комму­нис­тік (боль­шевиктер) партиясы Орталық комитетіне берілді. Оның бө­лім­ше­ле­рі губер­ниялық қалаларда да ашыла бастады. Алғашқылардың бірі бо­лып, 1921 жыл­дың 24 қарашасында құрылған Семей истпарты қыз­мет ете бас­тады. Ал 1924 жылға қарай губерниялық партия тарихы ме­кемеле­рі Ақ­мо­ла, Ақ­­төбе, Орал, Қостанай, Бөкей, Жетісу губерния­лар­ында іске қо­сыл­ды. Дәл осы уақытта Түркістан АКСР–інің құрамына енген Қазақстан ау­дан­да­ры аумағындағы революцилық қозғалыс тарихын Түркістан пар­тия тари­хы мекемесі зерттеді. Сондай–ақ аталған мәселені зерттеу ісіне Сі­бір, Омбы жә­не басқа да шекаралас аймақтардағы осы секілді комис­сия­лар өз үлестерін қосты. ХХ ғасырдың 20–жылдары ғылыми–зерттеу жұмыстарын Ғылым ака­де­миясының мекемелері де қарқынды жүргізді. Мұндай ғылыми мекеме­лер­дің ішінен қазақтардың саны мен орналасуын зерттеумен айналысатын Ресейдің ұлттық кұрылымын зерттеу комиссиясының Түркістан және Сібір бөлімдерін; КСРО ҒА–ның антропологиялық экспедициясының қа­зақ­стандық отрядын; Материалдық мәдениет тари­хы мемлекеттік ака­де­мия­сын; Шығыс мәдениеті, антропология мен эт­но­­­­­гра­фия мұражайларын ерек­ше атауға болады. Бұл кезде ең ірі бөлімі тарихи–этнографиялық ба­ғытта жұмыс істеген Қазақстанды зерт­теу қоғамының қызметі ауқымды бол­ды. Қоғамтану бағытындағы жұмыс­тарды партия тарихы мекеме­лері­мен бірге, ҚазКСР Халық ағарту ко­миссариатының ғылыми, ағарту және көркемдік саладағы қызметіне басшылық ететін академия­лық орталығы да ат салысты. Сөйтіп XX ғасырдың 20–жылдары қазақ өлкесінің тарихын зерт­теу­дің ғылыми және ғылыми–ұйымдық негізі қаланды. Алғашқы тарихи жұ­мыс­тар Қазақстан аумағындағы революциялық проблемаларға, Азамат со­ғысы та­ри­хына арналды. Бұл тақырыпқа қалам тар­тқан сол оқиғалардың басы–қасында болған, өздері қоян–қолтық араласқан партия және кеңес органдарының көр­некті қызмет­керлері болды. Олардың қала­мынан туған мемуарлық сипаттағы мате­риалдардың объктивтілігі мен шынайылығы шек келтірмеуге тиісті. Бұл авторлардың шығармаларында ХХ ғасырдың басындағы қазақ жеріндегі әлеуметтік–экономикалық және саяси жағдайы, әлеуметтік топ­тар­дың сол кездегі саяси ахуалға көзқарасын анық көруге болады. Азғана қазақ интелигенцисы барикаданның екі жағында болғаны бел­гілі. Ке­ңес билігін қолдаған топтың өзі бір бірімен саяси айтысқа түс­­кен еді. Қазақ жер­ін­де орнаған жаңа билік қандай мақсатты орын­дауы қажет деген сұрақ ма­залады оларды. Ал дәл осы орайдағы мәселені А.Байтұрсынов пен бірқатар Алашор­да көсемдері басқаша пайымдады. Мәселен, А.Байтұрсынов өзінің РКФСР Ха­лық Комиссариатының Ұлттар ісі жөніндегі органы «Жизнь нацио­наль­ностей» басылымында жарияланған (1919 жыл, 3 тамыз) «Революция жә­не қазақтар» деген мақаласында: «Қырғыз­дар­ға (қазақтарға. – авт.) Ақ­пан революциясы қан­дай түсінікті болған болса, оларға Қазан револю­ция­сы соншалықты түсін­іксіз болып көрінді... Олар алғашқы револю­ция­ны қандай куанышпен қарсы алған болса, екіншісін сондайлық үрей­лі қорқынышпен карсы алула­рына тура келді», – деп жазды. Мұны ол Ақпан революциясы қазақтарды «па­т­­ша үкіметінің езгісі мен зор­лық–зомбылығынан азат етті, – деп түсіндір­еді, – және олардың өз­де­рін дербес баскару жөніндегі қасиетті арманын жүзеге асыруға деген үміт­терін орнықтырды. Ал екінші революцияның қазаққа түсініксіз бо­латын себебі бар. Өйткені қазақта капитализм де, таптық жіктеліс те жоқ еді, тіпті оларда меншіктің өзі де басқа халықтардағыдай айқын анықтал­маған, көптеген тұтыну бұйымдары қоғамдық меншік болып саналады. Бірақ мұндай пікірлер мен көзқарастар марксистік идеалогияға сәйкес емес еді. 20-30–жылдар мақалаларының ғылыми деңгейі төмен болатын. Көп­шілігі Қазақстанның жекелеген, жергілікті аудандарына немесе Аза­мат соғысы мен Кеңес өкіметінің қазақ жерінде орнығу үрдісінің жекеле­ген оқиғаларына ғана арналды. Деректер корпусының әлсіздігіне бай­ла­ныс­ты, фактілердін бүкіл жиынтығын есепке алынбай, асығыс жасалған қо­ры­тындылар ғылыми шындық­тан тым алшақ еді. Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері Мұхамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 ма­мыр­да Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы–Садыр болысында 1900 жы­лы Вер­ный ер­лер гимназиясын, 1906 жылы император I Александр атындағы Петер­бор темір жол транспорты институтын бітірген. М.Тынышбаев Жетісу темір жолын жобалау ісіне қатысады. 1907 жы­лы 28 жасында II Мемлекеттік Думаға Жетісу облысы атынан де­путат бо­лып сай­лана­ды. Сөйтіп, енді ол биік саясатқа көтеріледі. Алайда II Дума­ны да патша қуғын­дап таратады. Дума таратылған соң М.Тынышбаев қай­та кәсіби қызметіне кірі­се­ді. Енді ол Түркістан генерал–губернаторлығы қа­рамағындағы аймақтың темір­жол құрылы­сы­на инженер ретінде атсалы­сады. 1907–1914 жылдар аралы­ғында Әму­дария үстіне салынған көпір құ­ры­­лысына, Ұрсат (Ур­са­тье­вск) – Әнді­жан теміржол құрылысына жетекші маман, бас инженер есебінде қаты­са­ды.1914 жылы қайраткер Жетісу те­мір жол құрылысына қайта ауы­сады. Бұл жо­лы ол Арыс – Әулие атаучас­ке­сінің басшысы және бас ин­женері болып қыз­мет атқарды. М.Тынышбаевтың саясат сахнасында аса күрескерлік танытқан уақы­ты – 1916–1917 жылдар. 1916 жыл оқиғасы тұсында ол «Қазақ» то­бында бол­ды. Сол себепті де Қытайға кетуге мәжбүр болған қан­дас­та­рын елге қай­­тару жұмысын­ың жуан ортасында жүрді. 1917 жылы сәуір­де Уақытша үкі­мет М.Тынышбаев Жеті­су облысындағы комиссары етіп тағайын­дай­ды. Түркістан автономия­сы 1917 жылы қараша айының соңында Қо­қан қа­ла­сында жарияланғанда, қай­рат­кер осы автономия үкіметінің төрағасы бо­лып сайланды. Алайда Қоқанда құрылған Түр­кістан автономиясы бірер ай ға­на өмір сүріп, большевиктер тара­пынан аяу­сыз жанышталды. Бірінші жал­пы қазақ съезіне де, Алаш авто­но­мия­сы жарияланатын екінші жал­пы­қазақ съезіне де Жетісу облысы атынан қатынасты. Соңғысында ол Ұлт ке­ңесі (Алаш Орда) құрамына кірді. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін де оның жұмысына белсене ат са­лысты. 1921–1922 жылдары Түркістан кеңестік автономиясының Жер–су комиссариат­ында су шаруашылығын басқарды. Ал, 1925–1932 жылдар ара­лығында Қазақ­стан кеңестік автономиясында жаңа астананы (Қы­зыл­орда) жасақтау ісінің бас инженері. Түркістан–Сібір құрылы­сы­ның жетек­ші маманы қызметін атқарды. 1922 жылы Ташкентте құрылған «Талап» атты мәдени–ағарту ұйы­мы­на басқар­ма мүшесі болып сайланады. Осы шақта ол бірнеше тарихи ең­бек жазды. Оның ел алдындағы елеулі еңбегі – Түркістан–Сібір темір­жол құрылысына маман ретінде қатынасуы еді. 1932 жылы сәуір айында тұт­қындалып, Мәскеу–Донбасс теміржол құрылысына жұмысқа жібе­ріл­ді. Бұдан қайтып елге кел­ген­де, 1937 жылы қарашада қайта тұтқын­далып, ату жазасына кесілді. М.Тынышпаев қазақ халқының рухани өміріне де белсенді аралас­қан қайраткер. Өз ұлтының алдыңғы қатарлы елдің қатарында болуы үшін бар күш–жігерін аямады. XX ғасырдың басында Орынборда шы­ғып түрған «Қа­зақ» газ­еті төңірегінде топтасқан ұлт зиялыларымен араласып–ха­бар­ласып тұрады. Газ­ет бетінде оның «Соғысушы патша­лар әскері», «Сүңгуір қайық», «Темір жол һәм Еуропа соғысы», «Со­ғыс кемелері һәм мина», «Барлыбек Сыртанов», «Садуақас Шалым­беков» т.б. мақалалары жарық көреді. Ел тарихының қилы кезеңдерiн ғылыми тұрғыдан негiздейтiн, де­рек көздерi бай, туған халқының та­ри­хының күрделi тұстарын айқын­дай­тын iр­гелi еңбектер жазды. Fылыми еңбектерi арасында оның қазақ халқының рулық және тай­палық құрамын, тарихи бастауларын зерттеуге берiк негiздер жасайтын туын­дылары – “Қырғыз–қазақ руларының шежiресi”, “Қырғыз–қазақ­тар­дың шығу тегi”, “Қазақ хандығының құрылуы”, “Қырғыз–қазақ­тар ХҮІІ–ХҮІІІ ғасырларда” және т.б. маңызы зор. Кәсiби мамандығы басқаша бола тұра өз еңбектерiн сан алуан жазба, заттай деректердi, орта ғасырлық ав­тор­лардың шығармаларын, өзiне дейiнгi бүкiл тарихи әдебиеттердi және халқымыздың бай ауыз әдебиетiн деректiк тұрғыдан жан–жақты талдап, орынды пайдалана бiлетiндiгi, деректердi сыни көзқараспен қарап, салыс­тыра бiлетiндiгi, тарихшылардың бүгiнгi ұрпа­ғын қайран қалдырады. Қа­зақ­тардың тарихы туралы негiзiнен отарлық көзқарас тұрғысынан бiр­жақ­ты жазылған еңбектер басым кезде, халқының тарихи тамыры тереңде, оның шежiресiнен бастау алатын­дығын, қазақтардың құрама емес негiзi бiр екендiгiн ғылыми тұрғыдан дәлел­деп, Отанды, туған жердi сүюдiң, қа­дiрлеп–қастерлеудiң үлгiсiн осы­лай да көрсете бiлдi. Қазақ халқының бiр­тұтас тарихын жазып шық­қан М.Тынышбаев қана десе қателеспеспiз. Ға­лым­ның, халқымыздың жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық жолын­дағы күресiне арналған “Ақтабан шұбырынды” деп аталатын көлемдi ең­бе­гiнiң де зор та­ғы­лымдық, елдiк маңызын да айтпай кетуге болмайды. Бұл еңбектер бүгiнгi күнi егемендi елiмiздiң өткенiн зерттеу iсiне үлкен қыз­мет көрсетiп, қай­та жазылып жатқан тарихымыздың мүддесiне жарауда. Саяси қайраткер ретінде құқы аяққа тапталған ұлтының теңдігі жо­лында дәйекті іс атқарды;Күрделі кезеңде түрлі саяси–мемлекеттік жүйе­де қилы жау­апты іс жасаған қайраткердің ұлтқа болысқан еңбегі нәтижесіз емес еді. Мұха­мед­жанның орасан жұмысын былайша топтап–таразылауға болады. Бірінші­ден, маман–теміржол инженері ретінде төңкеріске дейін де, одан кейін де шой­ын жол­ды салуда ұлт мүддесін бірінші кезекке қойды. Екіншіден, публици­ст ретін­­де орыс тілінде шық­қан мақалаларында Петербордың зиялы қауымына патша шенеу­нік­тері­нің әділетсіздігін жет­кізсе, қазақ тіліндегі мақалаларында қан­дас­тары­на теңдік алудың жөн–жо­басын көрсетті. Үшіншіден, тарихшы ретінде қазақ елінің көне дәуірден бү­гінге дейінгі шынайы тарихын жасаудың батыл бағыттарын іс жүзінде анықтап берді. жүктеу/скачать 0.67 Mb. Достарыңызбен бөлісу: