Резервы повышения продуктивности и плодородия орошаемых земель на западе казахстана

1. 
   Лобикова, Н.М. Пушкин и Восток. /Н.М.Лобикова. - М.: 1974.- 253с.
   
2. 
   Кумисбаев, У.С. Пушкин и поэзия Востока. / У.Кумисбаев.// Простор. – 2006.- №6.- с.154.
   
3. 
   Пушкин и исламская культура. // Казахстанская правда.- 2006.-17 марта,- с.13.
   
4. 
   Пушкинские места: Крым. Кавказ и Закавказье. Поволжье и Урал./ сост.А.Тархова. - М.-1989.- ч.2.
   
5. 
   Щербанов, Н.М. Пушкин в Уральске./Н.М.Щербанов.- Уральск.-1999.
   

УДК 821.512.122

Мынау тұрған Абайдың суреті ме?

Өлең сөздің ұқсаған құдіретіне

Ақыл, қайрат, білімді тең ұстаған

Өр Абайдың төтеген кім бетіне?!

Жамбыл
Абай – қазақ поэзиясының үлкен бір тұтас дәуірі, оның ренессансы.

Абай – қазақ өлеңінің асқақ сәулетшісі, оның терең гүлдеуі. Қолдан соқпай, ақыл-ойдан соғып қалдырған ескерткіші адамзат мәдениетінің ең тамаша, ең мәңгілік ескерткіштерінің қатарына қосылады. Сондықтан да халық Абайдың шығармаларын құмартып оқиды, оны ардақтайды.

Қазақ сөзінің қасиеті қонған Абай өлең жазған кезде сөздің суретінен басқа ештемені көрмей кетеді екен. Өлең оралған кезде шын асыл дарынды аруақтандырып жіберетін күштің болатынын ақынның замандастары әлденеше мәрте айтқан.

«Әрқашан Абай ақындық туралы сөйлегенде – ол қуат, табиғат сыйы, құдай сыйы деп құрметпен сөйлейтін. Ақындықты құдай сыйы деп сыйлаған Абай ақ қағаз бен қыл қаламды ұстағанда бойын, басын таза ұстап барып жүгінетін» - деп еске алады досы Көкбай.

Өлеңді, әсіресе Абай өлеңдерін жан-жүрегіңмен ұғып оқу керек, сонда ғана сүйіктіңнің, досыңның, ақылшыңның даусына құлақ қойып, бұлбұлдың сайрағанын, бұлақтың сылдырын, жүрек дүрсілін, табиғаттың сиқыр суретін сезе білесің.

Қазақ даласындағы феодализмнің мерезі мен патша өкілетінің отарлау саясатының темір тоқпағынан шыққан дүмпуілдердің Абай жүрегіне соқпай кеткені жоқ. Әлеуметтік езу, қаныпезер қаттылық, қараңғылық, теңсіздік, өтірік-өсек сияқты сұмдықтардан рухани жалғызілікті ақынның ашынуы да табиғи нәрсе еді.
Жартасқа бардым,

Күнде айғай салдым,

Одан да шықты жаңғырық.

Естісем үнін,

Білсем деп жөнін,

Көп іздедім қаңғырып.

Баяғы жартас - бір жартас,

Қаңқ етер, түкті байқамас – деген шумақтардан ақынның басынан өткізген трагедиясын, жан айғайын көруге болады.

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым - кінә қойма.

Абай өзі ауқатты жанұяда дүниеге келгенімен, халыққа жақын болды. Өйткені, сол кезде бай-жуандар заманының ағымына қарай, жоғарыға қарай жаутаңдап, қарапайым халықты басып, жаныштады. Озбырлықты көре тұра қалай шыдасын?! Осы орайда жазған өлеңдерінде заманының кемшілік-қайшылықтарын өткір және әділ мінеп сынайды. Ел шырқын бұзып, адамгершіліктен жұрдай әкімсымақтарға ызасы мол ақын;

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өздеріңді түзелер дей алмаймын

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың –

деп бөрі заманда бөрілер арасында алысып өмір сүрген ақын қапаланады.
Қазіргі кезде өзінен-өзі белгілі жәйт боп көрінетін осынау шындықты бетке басу үшін ол заманда қанша адалдық, қанша батылдық, қанша кісілік керек еді!

Абай шығармалары әр қырынан түрлі тақырыптарды қамтиды. Абай – халық алдында, өзінің ар-ожданы алдында әр уақытта шыншыл. Сондықтан Абай өзгелерді де адамгершілікке шақырады.

Ең алғаш оның сөзі мәдениет пен білімнің маңызын насихаттауға арналды:
«Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім

Ер жеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім», – деп, өзінің оқудан кеш қалғанын өкінішпен айтып, оқуға, білімге шақырады.

«Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба,

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол

Адам болам десеңіз».... – деп бос уақыт өткізіп, ас ішіп, аяқ босатып жүргендерге, білім алыңдар, өмірден өз орындарыңды табыңдар деп өсиет айтады.

Абай шұбар балақ шынжыр төс феодалдың баласы бола тұрып, жарлылық пен зорлық-зомбылықты әшкерелеуден, ақыл айтудан, ұяттылыққа шақырудан жалыққан жоқ. Оны мына өлеңнен көруге болады:
«Жас бала, кемпір-шалын тентіретпей,

Бір қыс сақта, тас болма, сен де ол құрлы», – дейді байға. «Тас болма» дегенмен мұндай сөз ол кезде, тасқа айтқанмен бірдей еді. Немесе ақын «Бойы бұлғаң» өлеңінде байлығы мен дәулетіне мақтанған байды өткір сықақпен шенейді:

Сөзі жылмаң,

Кімді көрсем, мен сонан.

Бетті бастым,

Қатты састым

Тұра қаштым жалма-жан.

Өз ойында

Тұл бойында

Еш мені жоқ пендесіп.

Түзде мырзаң,

Үйде сырдаң

Сөзі қылжаң еркесіп.

Абайды бүкіл әлемге танытқан М.Әуезов: «Абай өз шығармашылығында халықтың санасында тек бұлдырап жүрген, халық ақындары әлі де айтып жеткізе алмайтын идеяларды бейнелейді. Оның халық көкірегіндегі арман-мұраттардың асқақ жыршысы болуына – поэзиядағы бұл ерлігіне алдыңғы қатарлы демократиялық орыс мәдениеті, ең алдымен өзіне жақсы таныс Чернышевский идеялары сүйеу болды» деп жазады. ^[1]

Шығыстың классик ақындарының туындыларымен сусындаған ақынның санасы кең, бойында таудай талап бар еді. Кейін өз бетімен ізденіс жолына түскен Абай, әсіресе, орыс әдебиетінің классиктері Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Белинский сияқты революцияшыл-демократтардың еңбектерін оқып, сыншыл көзқараспен қарап, біраз ойға шомды. Сонымен қатар Еуропаның ақындары мен жазушыларының, атап айтқанда, Сократ, Платон, Аристотель, Байрон, Гете сынды біртуарлардың шығармаларын оқып, әдеби дүниетанымын кеңейте түсті. «Ғылым жолы - әділдік жолы» деген қағиданы ұстанған Абайға 1870 жылы Петербургтен жер аударылып келген жас төңкерісшіл Е.П.Михаэлиспен достасудың сәті түсті. «Бұлақ көрсең – көзін аш» демекші, Абайдың болашағынан зор үміт күткен Михаэлис оған қандай кітап оқу керектігін айтып отырды. Мұны кейін Абайдың өзі де: «Дүниеге көзімді ашқан - Михаэлис»- дейді.

Абай ел ішіндегі небір әділетсіздікті, озбырлықты, әке жолының жетімсіздігін көре отырып, халыққа жақын басқа жол іздеді. Оны озық елдердің мәдениетінен іздеп, халықты жарқын өмірге, жақсылыққа бір табан жақындататын жол – орыстармен араласу деп білді.

Орыс теріс айтпайды,

Жаман бол деп оларды.

Қаны бұзық өзі ойлар

Қу менен сұм соларды,

Бұл іске кім виноват?

Я Семейдің қаласы?

Я қазақтың аласы?
Абай – қазақтың ұлттық тілін еркін меңгерген, тілдік қоры бай ақын. Абай – қазақ поэзиясында аударма өнерінің, еркін аударманың, нәзира әдісімен жарысудың классикалық шебер үлгісін жасаған – ақын. Осындай «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» деген Абай арқылы қазақ даласына А.С.Пушкин 1880 жылдың екінші жартысында келді. Келгенде өгей боп келген жоқ, өз ақынымыз боп келді. Жалынды жырлары бірден баурап, қазақтың іші-бауырына кіріп кетті, әрине, мұнда Абайдың еңбегі орасан зор еді.

Дүниеде табиғатқа тарта туған аса дарынды адамдар бірін-бірі ешқашан естіп білмесе де, екеуі жұмыр жердің екі шетінде жүріп-ақ өзді-өзі орайлас ой кешіп, бірінің кемел ақылын бірі толықтырып жататыны ғажайып. Бірін-бірі көрмей, естімей жатып-ақ екеуі егіздің сыңарындай ғылыми жаңалық ашқан ұлыларды білеміз. Мұндай рухы бай адамдарда рухани үндестік баяғыдан болған. Қазір де көзге көрінбей, сезімге сездірмей, әлдебір ғайыптың тірлігіндей болып сыр мен сымбат жалғасып жатқаны мәлім.

Осындай бүкіл дүние жүзілік жыриат аспанында әрдайым қатар тұратын екі жарық жұлдыз бар. Олар – Абай мен Пушкин.

Семей, бұл – Абайдың тірі даусын естіген қала, оның жаңа өлеңге сүйінген сағатын, жан жараларына күйінген күндерін көре қалған қала. Ал, дала Пушкині, оның көше-көшелерінде терең ойға шомып, жай басып, серуендеген – поэзия.

Олардың поэзия тарихында қатар орын алуының себебі; екеуі де азаттықты аңсады, екеуі де топастық пен озбырлықты шенеді.

Ал Абай мен Пушкинді дүние жүзілік әдебиет тарихында қатар қоятын жағдай – ең алдымен олардың ақындық кемеңгерлігі, ой-өрістерінің кең шалқарлығы, рухани туыстығы азаматтық дауыстарының үндестігі осы арқылы олар жалпы адамзат жыриат алдиярларының алдыңғы қатарында тұрды. Есімдері егіздей қатар аталса да, екеуі екі халық жанының, екі ұлт дарындылығының нұрлы айнасындай бір ұғымды – ұлылық ұғымын берді.

«Орыс классиктерінің ішінде Лермонтов пен Пушкин Абайдың қатты сүйген ақындарының бірі, - деп жазды М.Әуезов – Абайдың өз айтуынша, Лермонтов пен Пушкин «ерекше ызаның ақыны», «махаббат ашуымен уланған ақындар». ^[1] Ашулары қоғам құрылысына наразылықтан, қоғам дертіне күйінгендіктен туған. Олар сол ашумен қоғамдық мін мерезді жерлеп, адамды ішкі ойына үңілтеді. А.С.Пушкин сөз сиқырын сезетін, шырқау шабыттың ақыны. Осындай қасиеттері арқылы өзімен үндестік тапқан Абай А.С.Пушкиннің бірнеше өлеңін қазақ тіліне аударды. Ол аудармалар күні бүгінге дейін аударма өнерінің өнегесі сияқты, қазақтың төл өлеңіне, халықтың жырына, айналып «құлақтан кіріп, бойды алар» поэзияны танытты.

Сөз сиқырын, сырын, ырғағын, құйылысы мен кестесін сезіп тұшына білген Абай мен Пушкин «Евгений Онегин» романында шүйіркелесіп, табысқаны белгілі. Ішкі терең мазмұнын ұғысып, ұйқас ағысын тапқан Абай Пушкин өлеңдеріндегі баз бір ой түпнұсқаларды, сөз оралымдарын сол замандағы қазақ ұғымына сай ұғыныңқы етіп қазақыландырып отырған. Ұлылар бұл аудармада бірін-бірі емеуірінен таныған шын асыл жандардай сезініп, біліп, сыр шертіседі.

Қара бұлттар аспанды қалай, қанша торласа да, күнді өшіре алмайды. Сондай-ақ, тұрмыс қаншама ауыр, қаншама мұңды болса да, адам махаббатсыз ойын-күлкісіз, ән-күйсіз күнелте алмайды. Абай мен Пушкинде де солай, күн мен түн, қайғы мен қуаныш ауысып отырады. Олардың махаббат жырлары табиғат лирикалары сиқыр сұлулыққа, адамгершілікке, ой тереңдігіне, шындыққа толы.
Кейде есер көңіл құрғ

Махаббат іздеп талпынар

Ішем деп бейнет сусынын

Асау жүрек алқынар.

Жүрегі жұмбақ білген құл

Шын дос таппай тыншымас

Пайда, мақтан – бәрі тұл,

Доссыз ауыз тұшшымас, – деп жастарды тек адал да ақ ниет, таза жол мен адал достыққа, кіршіксіз таза махаббат иесі болуға үгіттейді. Ал махаббатты бағаламайтын пенделерге:

Хайуанға оны қосыңдар», – деп хайуанға теңейді.

Осыдан дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер – ой байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқауға болады.

Бірінші – қазақ халқының есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген өз даналығы – халықтың ауыз әдебиеті қоры. Ақын Абай осы қордан нәр алып, сол арқылы өз өлеңдерін көркейтті.

Екінші бір қол артқан қазынасы – араб, парсы, түрік тіліндегі шығыстың көркем классикалық поэзиясы.

Үшінші – үлкен өнер, мол азық алған зор саласы – орыс халқының мәдениеті және сол арқылы Еуропа мәдениеті. Осы соңғы өріске құлаш созған Абай өз заманы үшін әрі жаңа тарих, жаңа дәуірдің басы, әрі кең майдан келешегі еді.

Осындай өлмес, өшпес қасиет ұлы Абайға қазақтың классик әдебиетінің атасы, қазақ поэзиясының күн шуақты асқар биігі деген атақ берді.

Бір кезде туған руы Тобықтының өзінде тыныштық таппаған – Абай, көзі тірісінде бір кітабы жарық көрмеген –Абай, қазіргі кезде бүгінгі қоғамның ерекше қадірлі мүшесіне айналып, бүкіл әлем пір тұтқан – Ақындардың ақыны, Ұлы ақын.

Иә, қазір қазақ даласында көреген Абайды танымайтын адам кемде кем. Осы орайда С.Шаймерденовтың мына бір сөзі еріксіз еске түседі: «Қазақ азса – Абай сөзін білмегендіктен азады».

Абай - ғасыр жібінде бір туатын жұлдыз шырақ. Ақынға деген құрмет еліміздің игілікті істерінен әрқашан байқалады. Биыл Қазақстанда Пушкин жылы болса, Ресейде Абай жылы. Абайдың тек қазақ елінде ғана емес, бүкіл әлемге танымал екендігін аңғартады. Яғни, бұл жерде оның ұлылығын көре аламыз. Абайдың осыншалық жылдар бойы ұмытылмауы оның тірі кезінде қалдырған ұлы мұрасы. Біз мұны халыққа, елге, Отанға деген махаббаты деп білеміз.

Жапан түзде жалғыз емен тұрды. Оған дауыл да, боран да соқтықты,

Көп жыл бойы соқтықты. Ақыры жаралы емен күрт құлап, қара жердің құшағына кірді. Бірақ оның тамырлары терең бойлаған еді, ана топырақ оларды қоректендіре берді. Күндердің күнінде бұрын болып көрмеген жаңа көктем туып, әлгі емен ертегіден жаралғандай қайта көтерілді. Керемет жас бұтақтарын жайып бұрынғыдан да сұлу, бұрынғыдан да құдіретті болып өсті. Кешікпей жан-жағы бұлбұл бақтарына айналып кетті.

Иә, Абайды қазақ жері тапты. Бірақ бүкіл қазақ халқы сияқты оны да өмірге қайта келтірген – құдіретті Қазақстан.

Асыл сөзді іздесең,

Абайды оқы, ерінбе

Адамдықты көздесең

Жат тоқып ал көңілге – деп Сұлтанмахмұт Торайғыров жырлағандай көркемдік қуат – қасиеті сарқылмайтын, жүрекке жақын, көкірекке жылылық ұялататын, тәрбиеге толы Абайдың кейінгі ұрпағына қалдырған мұрасы – тарихымыздың өшпес те өлмес асыл мұрасы.

1. 
   Әуезов, М. Абай Құнанбаев – Алматы, 1963.
   
2. 
   Әлімқұлов, Т. Жұмбақ жан - Алматы, 1972 .
   
3. 
   Бітібаева, Қ. Абай шығармашылығын оқыту / Мектеп баспасы - Алматы, 2003 .
   

«... Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойл.

Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма !...»

Қазақ халқының ұлы ақыны – Абай Құнанбаев туралы білмейтін адам кемде-кем. Бұл өткеннің құлазыған ғасырынан өзіне бейтаныс, басқа, бірақ жарқын болашаққа сенімді жол салған ақынның айтқан сөзі еді. Даланы торлаған надандық түнегіне ол шамшырақтай сәуле төкті және таңы атып, күні шығатын жаққа апаратын жолды өз халқына талмастан көрсетті.

Абайдың толық жинағында 1890-1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары «қара сөз» деп аталады. Жалпы саны 46 бөлек шығарма. Оның 6-7 үлгісі қысқа: 16, 18, 19, 20, 24, 31, 45 сөздері. Мазмұн, тақырып жағынан өзгелеуі 46- шы сөзі. Ол мақала, очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу.

Жалпы алғанда Абайдың осы барлық қара сөз дейтін мұралары – көркем прозаның өзінше бір бөлек түрі. Бұрынғы жазушылар қолданған мемуар, естелік емес.. Стиль, мазмұн жағынан осы шығарма Абайдың өзі тапқан, көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және мораль мәселелеріне арналған. өсиет, толғау тәрізді. Бұл шығармаларда Абай өзінің оқушыларымен әңгімелесіп, жүзбе-жүз кездесудегі маслихат, кеңес құрып отырған ойшыл ұстаз тәрізденеді. Кейбір сыр-сипаттарына қарағанда Л.Н.Толстойдың «Круг чтения» деп аталатын еңбегіне ұқсас. Бірақ, Л.Н.Толстой өз оқушыларымен тыныш, тату әңгіме өткіземін дейді. Абайдың қара сөздеріндегі тағы бір өзгешелік, тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көрініп тұратын өлеңдеріндегі ойын осы қара сөздерінде анық, түсінікті етіп жеткізеді. Қара сөздерінде кейде өзі көпшіліктің алдында тұрғандай сұрақ қояды. Мысалдарды Абай заманындағы болмысынан алады. Сол мысалдарды кейде күлкіге салып мысқылдайды, әжуа халдерін әдейі айқындай түседі. Әңгімесі тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып, қызықты болып жетсін деген мақсатты ойлайды. Өзінің адамгершілік, әлеуметшілдік, ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс қолданады. Қара сөздер ақынның терең ойы мен ұлы арманын айқын көрсетті. Ақын пікірлері орыстың ревалюцияшыл-демократтарының идеяларымен үндес шығып отырады, соны ол қазақ өміріне шығармашылық жолмен қолданады.

Меніңше, Абай сөздерін мазмұнына қарай, мынадай бес үлкен топқа бөлуге болады:

• 
  Қоғам құрылысы, ел билеу жайын көп қозғайтын сөздері;
  

• 
  Оқу-білім, тәлім-тәрбие мәселесі жайындағы сөздері;
  

• 
  Еңбек, шаруа жайын әңгімелейтін сөздері;
  

• 
  Адамгершілік, мораль (мінез-құлық) жайларын көрсететін сөздері;
  

• 
  Дүние, өмір туралы ойлары мен дін мәселелерін түсіндіретін сөздері.
  

Бұл қара сөзде ұлы дананың өмірлік тәжірибесі, оқу-тоқу, мораль т.б жинақталған. 37-ші қара сөз 23 бөліктен тұратын болғандықтан, оны тұтастай түсіндіру қиын, сондықтан топтап бөліп оқытқан тиімді. Сонымен бірге басқа қара сөздерін де солай оқытқан тиімді:

Адам, адамгершілік – 1,4,5,6,8,13,19,20,23, тәрбие – 9,10, сөз қуаты – 2,3, дүние-заман – 11,17, 12,16, достық – 20,21, еңбек – 16, 18, 19, бұны көрнекілік ретінде де қолдануға болады.

Қара сөздер түгелдей шешендік оралым, афористік сөздерден тұрады. Мәнерлеп оқу, түсіндірмелі оқу, сұрақ-жауап, пікірлесу арқылы әр сөз талдану керек.

Мысалы, 5-ші сөз. «Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, Адамның баласы-бауырың» деген терең пәлсапалық ойды бойына жинаған асыл сөз. Оқытушының мақсаты осы сөздің мағынасын ашу.

-Сіздер қалай ойлайсыңдар, ұлы дана неге «Әкенің баласы – адамның дұшпаны» дейді ?

- Ал, «адамның баласы неге бауырың?»

Жауап былай болуы керек:

-Әкесінің сөзін сөйлеген, тек өз әкесін ойлап, соған қызмет етеді. Ал ол бала тек әкесіне емес, халқын ойласа – бауырың болады.

-Тек әкесін ойлаған бала қателесуі мүмкін.

Студенттердің пікірінен кейін оқытушы өзі қорытындылауы керек. Мысалы, Абайдың өз өмір жолы арқылы өз айтқандарын дәлелдеп үлгі ету жөн.

Абай бұл қара сөзінде өмір сүрудің биік тұғырына шақырады. Ғажайып, гуманист ақын күллі адам баласына бауырластықты, туыстықты үндеп тұр.

• 
  Қара сөзді бірінші оқып шық. Өзіңе ұнаған жерлерін жазып ал, жаттап алуға тырыс.
  

• 
  Әр сөзге аннотация беруге талаптан.
  

• 
  Өлеңмен келетін жолдарға қара да метафораларды тап, қолдану шеберліген мән беріп талда.
  

Студентттер өз шамаларынша берілген тапсырмаларды орындап келеді. Тапсырманы тексеріп, кейін бекіту мақсатында топтық тапсырмаларды орындауы керек.

• 
  37,4,5,6,8,13,19,23- бөліктердегі сөздерге аннотация беріңдер.
  
• 
  Ақынның тіліне, поэтикалық оралымына, шешендігіне назар аудар.
  

• 
  1,9,2,3,20,21- бөліктердегі сөздерге аннотация беріңдер.
  

• 
  Тіл көркемдігіне мән беріңіздер. Негізгі ойын ойлап табыңыздар.
  

Осы топтардың негізгі мақсаты - әр сөздің негізіндегі даналық ой мен оны жеткізудегі ақын тілі, афористік, шешендік қасиеті туралы өздерінше зерттеу жүргізу. Топтық жұмысты тексеруге әр топтан бір студент жұмыс қорытындысын қысқаша хабарлайды. Бұл тәсіл уақытты үнемдейді және студентті нақты, ойлы сөйлеуге, негізгі түйінді мәселенің төңірегінде пікір өрбітуге баулиды. Хабарламаны тезис түрінде қысқаша жазып алу тиімді екенін студенттерге ескерту керек.

Мысалы, бір топтың жауабы былай болу керек:

• 
  16,18,19 сөздер өлеңмен келген;
  
• 
  Негізгі ой - еңбек ету, харекет жасау, мансапқа жету т.б.;
  
• 
  Сөз көркемдігі: Биік мансап-биік жартас,
  

Мансапты жартасқа балайды, ол метафора. Жылан мен қыранды қатар салыстыра отырып, мансап туралы әңгімелеген. Шығады деген қайталаудың өзі далалық ұғымды білдіреді.

Оқытушы осы кезде мынадай сұрақтар қоюы керек:

• 
  Биік мансапқа еңбектеп шыққан жыландікі дұрыс па, әлде екпіндеп шыққан қырандікі дұрыс па?
  

• 
  Осы шешендікті немен түсіндіреді екенін сұрау.
  

- Абай қара сөздерінің афористік жиынтық екендігін;

- Абайда 46 қара сөз бар екендігін;

- 14 қара сөздегі Абай поэзиясы, оның ішінде «жүрек» мәселесі;

- Қазақтың «жүректі кісі» деген сөзін талдау;

- «Жүрек ісі» туралы ақынның өз пікірі (рахымдық, мейірбандық);

- Адамның азу себебі туралы;

- Қазақтың «ер жігіт», «пысық жігіт», «мықты жігіт» дегендеріне сын айту;

- Осы қара сөздің негізгі мәні - «Нағыз адам деген кім?». Осы сұрақ төңірегінде сұрақ өрбіту.

Тапсырма: Қара сөзді бірнеше рет асықпай оқы да, мына бағаналарды Абайдың өз сөзімен толтыр (танымдық-ізденістік тапсырма).

• 
  Жүректі кісі деген кім?
  
• 
  Жүрексіз кісі деген кім?