мавзу – бу муҳокома, маъруза, суҳбат, дарс, илмий асар ва бошқаларнинг асосий мазмунини ўзида қисқа ва ихчам ифода этган номланиш; илмий муаммо

Мавзу бўйича муаммоли саволлар ва топшириқлар:

• 
  мавзуни танлашда нималарга эътибор бериш керак, деб ўйлайсиз?
  
• 
  илмий қадриятлар илмий муаммоларнинг юзага келишига сабабчи бўлган ижодий фаолиятини санаб ўтинг ва сиз уларнинг қайсиларида ўз изланишларингиз билан қатнашиш салоҳиятига эгаман, деб ўйлайсиз. Булар тўғрисида ёзма ахборот тайёрланг.
  
• 
  илмий фаолият жамият тараққиётига сезиларли таъсир қилиши маълум. Сиз шуғулланмоқчи бўлган илмий муаммонгиз бу борада қандай аҳамиятга эга. Ёзма ахборот тайёрланг.
  

• 
  педагогика назариясидан инновацион таълим технологияларини яратиш борасидаги ижодий ишларингшизда баркамол авлодни шакллантиришнинг методологик асосларига кўпроқ эътибор беринг;
  
• 
  танлаган мавзунгиз тегишли йўналиш бўйича илм-фан ва техника-технологияларнинг энг сўнги ютуқларини ҳисобга олинишига имконият ярата оладиган бўлсин;
  
• 
  танланган мавзу илм-фан ва техника-технологияларни ривожлантириш учун хизмат қила оладиган бўлсин.
  

1. 
   Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – 5 ж. – Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2003. – 707 б.
   
2. 
   Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Т.: Фан, 2007. – 252 б.
   

Албатта, ҳар бир жараён кечиши ва ҳодиса рўй бериши маълум кетма-кетлик асосида бўлади, яъни уларни шартли равишда алгоритмик тарзда ифодалаш мумкин. Демак, табиийки, уларни акс эттирадиган (ўрганадиган ва таҳлил қиладиган) илмий тадқиқот жараёни ҳам алгоритмик тарзда шаклланади. Бунда аниқлаш, ўрганиш, яратиш натижаси, таҳлил қилиш, синтезлаш, хулосалаш ва тавсия бериш борасидаги ишларида илм-фан имкониятлари чексизлиги ҳақидаги тушунчани тадқиқотчининг билишлиги ниҳоятда муҳим. Шунинг учун, тадқиқотчининг билиш жараёни мазмуни ва шахсий кўникмаларидан қатъий назар, илмий тадқиқотлар жараёни ҳамма вақт маълум бир босқичлар кетма-кетлиги бўйича олиб борилади.

Маълумки, илмий тадқиқот бу объектив борлиқни, қонунийликни ва дунё барқарорлиги ҳодисалари алоқадорлигини ўрганадиган жараёндир. Билиш инсон онгининг ва фикрининг илмий тадқиқот ёрдамида бошқариладиган ноаниқликдан аниқликка ёки оддийдан мураккабга ёки тўлиқмасликдан тўлиқликка йўналтирилган мураккаб жараён.

Демак, бу жараённи мураккаб яъни кўп қиррали ва кўп вариантли динамик тизим сифатида қараш мумкин бўлади. Шу сабабли ҳам уни бошқариш ҳам ўзига хос инновацион ёндашувни талаб этади ва улар мазкур жараённи бошқаришнинг оптимал вариантларини яратиш имконини беради. Уларни шартли равишда қуйидаги тартибда ифодалашни лозим топдик (1.6.1-шакл). Энди ушбу жараённинг ҳар бир босқичига қичқача маълумот бериб ўтамиз.

Мавзуни асослашда эса танланган мавзу бўйича қилинган ишлар атрофлича ўрганилади, таҳлил қилинади, соҳа бўйича ютуқ ва камчиликлар таҳлил қилинади ва муаммонинг қўйилишига замин тайёрланади.

Муаммонинг қўйилишида маълумот йиғиш ва уларни қайта ишлашга катта эътибор берилади. Ундаги назарий усуллар ва техник ечимлар, ўхшаш муаммоларини ечимини топиш воситалари, тадқиқотга яқин соҳадаги тадқиқотлар натижалари ҳақидаги маълумотлар ва бошқа махсус маълумотлар йиғиш тадқиқот бошлангунга қадар эмас, балки бутун тадқиқот давомида амалга оширилади.

Демак, юқорида келтирилган ИТИнинг ҳар бир босқичи ҳам ўзига хос хусусиятга эга экан ва бу жараёнларни босиб ўтишда алоҳида талаблар қўйилади.

• 
  мавзуни танлаш ва асослашда тадқиқотчи интеллектуал салоҳиятининг аҳамияти нимада деб ўйлайсиз?
  
• 
  ИТИ жараёни босқичларини санаб беринг?
  
• 
  муаммонинг қўйилиши нималарга боғлиқ?
  
• 
  дастлабки ишчи фараз қандай шакллантирилади?
  
• 
  назарий ва амалий тадқиқотлардаги умумийлик ва хусусийлик нимада, деб ўйлайсиз?
  
• 
  ИТИ натижаларини синфлаб беринг?
  

• 
  мавзуни танлаш ва асослаш жараёни ИТИ нинг дастлабки босқичи ҳисобланади;
  
• 
  муаммонинг қўйилиши бевосита мавзунинг долзарблигини асослашнинг давоми ҳисобланади ва у соҳа бўйича ютуқ, камчиликлар таҳлили натижаси асосида ифодаланади;
  
• 
  дастлабки фараз, яъни ишчи фараз аниқ ифодаланган тадқиқот муаммосига ва йиғилган дастлабки материалнинг танқидий таҳлили натижасига таянган ҳолда шакллантирилади;
  
• 
  назарий тадқиқотда тадқиқот манбаини ўрганишнинг илмий-назарий асослари қаралади ва илм-фаннинг тадқиқот манбаига қўлланиладиган тадқиқот усуллари ва воситалари ёрдамида олинган янги, яъни ҳали маълум бўлмаган қонуниятларини таҳлил ва синтез қилинади;
  
• 
  амалий тадқиқот – бу ИТИ нинг энг кўп меҳнат талаб қилинадиган қисми бўлиб, у тадқиқотнинг хусусияти ва бажарилиш кетма-кетлиги билан узвий боғлиқ бўлган ижодий фаолият жараёнидир;
  
• 
  натижаларни ўзлаштириш – бу олинган натижаларни амалий ўзлаштирилишига тайёрлаш, яъни истеъмол учун тайёрлаш жараёнидир.
  

Мавзу бўйича муаммоли саволлар ва топшириқлар:

• 
  муаммонинг қўйилишига замин тайёрлаш деганда нимани тушунасиз ва ўз илмий ишингизда тадқиқот мақсади аниқланганми?
  
• 
  ишчи фаразни шакллантиришда мутахассис олимлар билан суҳбат қай тарзда олиб борилади. Тадқиқот йўналишига қараб улар қайси йўналишларда олиб борилиши мумкин;
  
• 
  назарий ва амалий тадқиқот уйғунлигини ИТИ нинг қайси асослари бўйича ҳал қилиш мумкин?
  
• 
  амалий тадқиқот натижаларидан амалиётда фойдаланишда хулосалар, услубий тавсия ва кўрсатмалар қандай ифода этилади. Буни ўз илмий ишларингиз асосида ўйлаб кўринг ва шу асосида ёзма равишда маълумотнома тайёрланг.
  

• 
  ИТИ ни олиб боришда уни олиб боришнинг босқичларига амал қилишнинг алгоритмик тизимини ишлаб чиқиш керак ва шу асосда маълумотларни тўплаб, уларни тадқиқот мақсадига мос тизимлаштириш лозим;
  
• 
  ИТИ бўйича олинган натижаларнинг амалий аҳамиятини янада ошириш бўйича улардан фойдаланишга оид услубий тавсиялар ва кўрсатмалар тайёрлаш керак ва бу натижалардан қўйилган муаммодан ташқари бошқа шунга ўхшаш муаммоларни ҳал қилишда ҳам фойдаланиш мумкинлигига алоҳида эътибор қаратиш керак.
  

Мавзунинг матни: Илмий билим ҳақида тушунча.

Билим тушунчаси ҳам кенг қамровли, шу сабабли ҳам унинг таърифларини ҳар хил кўринишда учратиш мумкин, аммо уларда ифодаланаётган мазмун-моҳият умумийдир. Улардан баъзиларини келтирамиз.

«Билим – кишиларнинг табият ва жамият ҳодисалари ҳақида ҳосил қилинган маълумотларидир ва яна билим объектив борлиқнинг инсон тафаккурида акс этишидир» 2.

«Билим - одамларнинг предметлар ва жамиятни билиш (тасаввур этиш, тушуниш) маҳсули» 3.

«Билим–табиат, жамият ва тафаккурнинг қонуниятлари тўғрисидаги илмий тушунчаларнинг яхлит ва системалаштирилган йиғиндисидир» 1.

Бу таъриф умумназарий қоидалар асосида ифодаланган таърифдир ва унинг ёрдамида илмий билим ҳақида ҳам тушунча ҳосил қилинади.

Объектив борлиқ ҳақидаги билган маълумотларимиз билим даражасига кўтарилиши учун қуйидаги шартларни қаноатлантирилиши керак:

• 
  билган маълумотлар ахборот кўринишига келтирилиши керак (истеъмол учун тайёрланган маълумот ахборот дейилади);
  
• 
  бу маълумотларнинг воқеликка мутаносиблиги;
  
• 
  етарли даражада ишонарли бўлиши;
  
• 
  бу маълумотлар далиллар билан асосланган бўлиши;
  
• 
  улар оддийдан мураккабликка, билмасликдан билишга, мавҳумдан аниқ ва мукаммалликка томон ривожланиб, такомиллашиб боришлиги.
  

Шу сабабли ҳам билим нисбийдир, у доимо ривожланиб, такомиллашиб боради.

Булардан ташқари билим, умумлашган ёки аниқ ёки кенгроқ, мунтазам ёки тизимий каби кўринишларда бўлиши мумкин. Шунинг билан бирга баъзи билимлар «фан таълим амалиёт» интеграция мазмунини акс эттирувчи ҳам бўлади. Шу сабабли билимнинг объектив сифатларига тушунарлилик, илмнинг чуқурлилиги ва тушунишлилиги, мукаммаллик, тезкорлиги, аниқлиги, умумлашганлик, тизимлилик, субъектив сифатларига ихчамлилик мансубдир.

Энди билимларга қўйилган талабларни кўриб чиқайлик :

1. Билимнинг тушунарлилиги - бу сифат, таълим олувчилар томонидан билимлар ўртасидаги алоқасини тушунишларида, муҳим ва асосий бўлмаган алоқаларини ажрата билишда, билим олиш усуллари ва тамойилларини билишда акс этади.

2. Билимни тушунишлик - бу ўзлаштириш ва бошқа кўрсаткичларни синтез қилувчи якуний натижаларни ифодаловчи бир мунча умумлашган сифатдир. У билимнинг чуқурлилиги, мукаммаллиги ва тизимланганлигига қараб бир билимнинг ўзи турлича тушинилиши, ифодаланиши ва ундан фойдаланилиши мумкин.

3. Билимнинг мукаммаллиги - буни аниқлаш учун тушунчанинг барча белгилари ва уларнинг бир-бири билан алоқасини ажратиш керак.

4. Билимнинг чуқурлиги - бунинг учун у ёки бу тушунчалар ва улар ўртасидаги ўзаро алоқаларини ҳамда улардаги муҳим белгилар сонини аниқлаш лозим.

5. Билимнинг оперативлиги (тезкорлиги) - бу ўрганилган билимлар ўзгариши мумкин бўлган кўп вариантли вазиятларни тақдим этиш билан ва улардаги қарорлар қабул қилишни ўз вақтида бажаришлиги билан аниқланади.

6. Билимнинг ихчамлилиги - буни текшириш топшириқни ҳал қилишда бир неча усулларни уюштириш ёки ўхшаш масалаларни ҳал қилишда бир шаклда бўлмаган ёндошувлар ичидан масалага қулай ва мосини танлаш орқали амалга оширилади.

8. Билимнинг тизимийлиги - буни топшириқларни тушунчаларнинг иерархиясини аниқлашдаги уларнинг изчиллиги, ўзаро боғлиқлиги тизими билан текширилади.

Даслабки билимлар амалий характерда бўлиб, улар асосида фанлар шаклланган (пайдо бўлган) ва ҳозирда ҳам фаннинг турли янги соҳалари пайдо бўлиб келмоқда. Жумладан, кибернетика, атом ва ядро энергетикаси, косманавтика, электроника, генетик код назарияси, социал психология, математик лингвистика, бионика, эргономика, глобалистика, синергетика, сунъий тафаккур ва шу кабилар илм-фан тараққиёти натижасида ҳамда жамият тараққиётида сезилаётган эҳтиёжлар туфайли янги фан ёки илмий йўналишлар сифатида пайдо бўлмоқда.

Демак, кишилик жамияти пайдо бўлиши, ривожланиб бориши билан мос равишда ундаги яшовчи инсонлар ақли, онги, фикрларининг ҳам ривожланиши натижасида ва башарият тараққиётлари заруратлари асосида илмда ҳам, шу жумладан фанда ҳам янгиликлар: янги билим, янги соҳа, янги йўналиш, янги фан, янги таълимот ва шу кабилар пайдо бўла бошлаган.

Янгилик, маълумки, жараён ва ҳодисалар кечишидаги янги сифат босқичига ўтиш натижасида ҳосил бўлади. Бундай янги сифат босқичига ўтишни эса илмийлик дейилади, яъни мавжуд билимларни янги сифат босқичига ривожлантириб, такомиллаштириб боришини таъминловчи ижодий фаолият натижасида ҳосил бўлган янги билимни илмий билим, деб аталади.

Айни пайтда яратилган, шакллантирилган илмий билим маълум вақтлар ўтиши билан, яъни унинг тўлиқ истеъмолда бўлиши билан унинг илмийлиги йўқолади ва у ҳам ўзидан кейин келадиган илмий билимга ўз ўрнини бўшатиб беради. Шу йўсинда ҳар бир соҳада тараққиёт, ривожланиш юзага келади. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Жумладан, ҳисоблаш техникаси тараққиёти, ёзувнинг пайдо бўлиши ва такомиллашиб бориши, металларга ишлов бериш технологиялари жараёнлари, автомобил саноати тараққиёти босқичлари, алгоритмлаш ва моделлаш масалалари, телефон алоқа тизими ва ҳ.к.

«Илмий адабиётларда билимларнинг илмий ва илмдан ташқари шакллари ҳам фарқ қилинади. Илмдан ташқари илмларга маданият, адабиёт, санъат, мифология, дин ва шу каби соҳаларга оид билимлар киради. Одатдаги фан соҳаларида тадқиқ этиладиган билимлар экзотерик (кўзга ташланувчан) билимлар деб аталса, астрология ва шу каби соҳаларга оид билимлар эзотерик (пинҳоний) билимлар дейилади. Экзотерик билимлар илм-фан қоидаларига зид келмайдиган бўлса, эзотерик билимлар бундай қоидаларга зид келиши мумкин» 5.

Демак, билимлар инсон ақлий фаолиятининг доимо ривожланиб, такомиллашиб борувчи жараёни бўлиб, у инсонни яратувчиликка, ижодкорликка ундар экан ва натижада уларда илмий билимлар тизими яратилади.

• 
  билим таърифларини айтиб беринг;
  
• 
  фаннинг таърифини айтинг;
  
• 
  билимларга қўйилган талабларни айтинг ва ўзингиз кўпроқ буларнинг қайсисини кўпроқ эътиборга оласиз?
  
• 
  билим даражасига кўтарилиш деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  илмийлик ва илмий билим ҳақидаги тасаввурлар нималардан иборат бўлиши керак?
  

• 
  фан – дунё (теварак – атроф – муҳит) ҳақидаги объектив билимлар мажмуи;
  
• 
  билимлар – бу ўқиш, ўрганиш ва тажриба ёки амалиёт орқали шаклланган маълумотлар мажмуидир;
  
• 
  маълумотлар даражасига кўтарилиш учун қуйидаги шартларни қаноатлантирилиши керак бўлган маълумотлар ахборот кўринишига келтирилиши керак, бу маълумотларнинг воқеликка мутаносиблиги етарли даражасида ишонарли бўлиши бу маълумотлар далиллар билан асосланган бўлиши улар оддийдан мураккабликка, билмасликдан билишга, мавҳумда аниқ ва мукаммалликка томон ривожланиб, такомиллашиб боришлиги;
  
• 
  истемол учун тайёрланган маълумот ахборот дейилади;
  
• 
  билимларга қўйилган талаблар қуйидагилар: билимнинг тушунарлилиги; билимнитушунишлик; билимнинг мукаммаллиги; билимнинг чуқурлиги; билимнинг тезкорлиги (оперативлиги); билимнинг ихчамлиги; билимнинг аниқлиги ва умумийлиги; билимнинг тизимийлиги;
  
• 
  янгилик жараён ёки ҳодисаларнинг кечишидаги янги сифат босқичига ўтиш натижасида ҳосил бўлади. Бундай янги сифат босқичига ўтишни эса илмийлик дейилади, яъни мавжуд билимларни янги сифат босқичигача ривожлантирилиб, такомиллаштирилиб боришини таъминловчи ижодий фаолият натижасида ҳосил бўлган янги билимни илмий билим, деб аталади.
  

• 
  фаннинг шакллантирилишида билимнинг ва илмий билимнинг аҳамиятини нимада, деб тушунасиз? Буни ўзингиз ижодий фаолиятингиз асосида тушунтириб беринг?
  
• 
  маълумотларнинг билим даражасигача етиб боришининг алгоритмик тизимини ишлаб чиқишга уриниб кўринг ва уни 5-6 та мисол асосида текшириб кўринг;
  
• 
  билим “фан → таълим → амалиёт” интеграциясида қандай аҳамиятга эга?
  
• 
  янги билим, янги соҳа, янги йўналиш, янги фан, янги таъминот қандай пайдо бўлади? Буларга мисоллар келтиринг.
  

• 
  ижодий фаолиятда билим билан янги билим орасидаги фарққа албатта эътиборни қаратиш керак, акс ҳолда яратилган ҳолатни қайтадан яратишга ҳаракат қилган бўлиб қоламиз. Шунинг учун муаммонинг ўрганилганлик даражаси таҳлили талаб этилади;
  
• 
  қилинаётган ижодий фаолиятингиз натижасини “фан → таълим → амалиёт” интеграциясини ҳисобга олиб амалга оширинг. Ана шунда энг муҳим талаблардан бири бўлмиш, ИТИ нинг амалий аҳамияти янада оширилади;
  
• 
  ижодий фаолиятда илмийлик, илмий билим ва уларнинг самарадорлиги асосий илмий категориялардир, уларсиз ИТИ натижасини баҳолай олмаймиз. Демак, ижодий фаолият олиб боришда уларнинг мавжудлигига мунтазам равишда мурожат қилиб бориш керак бўлади.
  

1. 
   Кандаков Н.И. Логический словар – справочник. – М.: Наука, 1975. – 720 с.
   
2. 
   Муҳаммедов Ғ.И., Тўрақулов Х.А. Замонавий педагогик тадқиқотлари илмий-назарий асослари. – Т.: Фан, 2004. – 230 б.
   
3. 
   Педагогическая энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия, - 1968. – Т.3. – 712 с.
   
4. 
   Фалсафа: қомусий луғат. – Т.: Шарқ, 2004. – 496 б.
   
5. 
   Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – 2 ж. – Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. – 704 б.