Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги халқ таълими вазирлиги

Таянч иборалар ва атамалар: билиш, билиш назарияси, амалиёт, ижодкор, мезон, мазмун-моҳият, мантиқ, умумлаштириш, сон, гармоник тизим, предметлар, таълим-тарбия, моделлаштириш, анализ, синтез, индукция, дедукция, дастурлаш, алгоритмлаш.

Мавзунинг матни: Билиш жараёни хусусиятлари

Кундалик ҳаётда «билиш», «билим» каби атамалар кўплаб учраб туради.

Умуман билиш деганда жараённинг ҳаракатдаги баъзи ҳолатини, муайян предметлардаги қандайдир воқеаларни амалга оширишни, баъзи жараёнларнинг кечиши ва бошқа ҳолатларини тавсифловчи инсон фаолияти маҳсули тушунилади.

«Билиш – таълим олувчи онгида ташқи дунё акс этишининг маълум шаклига тегишли таълим-тарбия олувчининг хотирасида сақланиб қоладиган ва унинг амалий фаолиятини тартибга солиш ва ташкил этишга йўналтирилган тасаввур ва тушунчалар кўринишидаги ифодасидир» 2.

Билиш тадқиқот усули ва унинг ёрдамида табиат ва жамият қонуниятлари ўргатилади. Бу қонуниятлар билимнинг объектив реалликка бўлган муносабатлари асосида яратилади.

Билиш жараёнининг босқичлари, шакллари, усуллари, воситалари, ишончлилиги, ҳаққонийлиги шартлари ва мезонларини билиш назарияси тадқиқ қилади. Улар ҳозирги замон илм-фанида қўлланиладиган тадқиқот усуллари (суҳбат, анализ (таҳлил), синтез, моделлаштириш, алгоритмлаш, тажриба, дастурлаш, индукция ва дедукция, хулосалаш ва ҳ.к.) дан фойдаланиб билиш жараёни кечишини умумлаштирилади.

Бу ҳақда мутафаккирлар фикрига ҳам бир эътибор берайлик.

Пифагор сон барча нарсаларнинг моҳияти, олам эса сонлар ва улар орасидаги муносабатларнинг гармоник тизимидир, деган ғояни олға суради. Бу ғояни тасдиғини моделлаш, алгоритмлаш, дастурлаш, математик индукция ва дедукция, таҳлил, синтез, тажриба каби тадқиқот усулларини жорий этишда топиш мумкин.

Гераклит дунёни билиш мумкинлигига қаттиқ ишонган ва инсон ақли учун чегара йўқ, деб ҳисоблайди.

Суқрот билимнинг олий вазифаси назарий эмас, балки амалиётдир ва билим-умумийлик ҳақидаги фикр ҳамда тушунчалар мажмуидир, деб фикр юритади.

Демокрит эса сабабабиятни зарурат билан бирдай деб билган, тасодифни инкор этган, уни билмаслик натижаси сифатида талқин қилган. Унинг таълимотича, ақл воситаси билан билиш ривожланиб бораверади.

Архимед кўплаб кашфиётлар қилган, шу жумладан ричаг, гидростатика, аэростатика қонунларини кашф қилган. У кўпроқ тажрибага таянди. Архимед винти орқали экинларни суғоришни, буғдой ёки қум сингари сочилувчи экинларни юқорига кўтариш муаммоларини механизациялаштирди.

Ал-Киндий биринчи бўлиб ақлнинг тўрт хил, яъни зарурий, имконий, эришилган ва намоён бўладиган тарзда кўриниши ҳақида фиклар тизимини кашф этди. Бу тизим ҳозирги замон билиш назарияси ва ИТИ жараёнида ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган.

Абу Наср Фаробий–Шарқ Арастуси – «Иккинчи муаллим» - тарбия борасида муаллим шогирдга нисбатан ўта ҳокимликка (қаттиққўлликка) ҳам, бўшликка ҳам йўл қўймаслиги лозим, чунки ўта қаттиққўллик шогирдда муаллимга нисбатан нафрат уйғотади, агар шогирд муаллимнинг бўшлигини сезса, унда муаллимга нисбатан ва ўқиётган илмга нисбатан совиш ва менсимаслик пайдо бўлади, деб таълим беради 1.

Фаробий фанларни инсон амалий фаолияти учун хизмат қилиши лозимлигини таъкидлийди. Бу фикр билиш жараёнининг ўта муҳим хусусиятларини ўзида мужассам қилган.

Абу Райҳон Берунийнинг фикрича, билишнинг асосини сезги аъзолари орқали олган билимлар ташкил этади. Яна у мамлакат (юрт)нинг равнақи ва ободончилиги илм-фан ривожига боғлиқ, одамнинг бахти эса унинг билими ва маърифатпарварлигидадир, деган ғояни илгари суради.

Абу Али ибн Синонинг таълимотича, мантиқ инсонга шундай қоидани берадики, бу қоида орқали инсон жараёнлар ва ҳодисалар ҳақида ақл юритиб хулоса чиқаради ва бу хулосалар одамларни хато қилишдан сақлайдилар.

Ал-Хоразмий ўз илмий фаолиятини, аввало ўша даврдаги табиий фанларни ривожлантириш, табиатни ўрганиш ва дунёни тажриба йўли билан билишга харакат қилди. Бу билан у умумлаштириш тадқиқот усулига кўпроқ таянган. Шу сабабли ҳам у мантиқ ёрдамида инсон ҳақиқий билимни ёлғондан ажратади ва номаълум нарсаларни ўрганади, деган фикрни доимо олға суриб келган.

Шунингдек, шу йўсинда маълумотларни кўплаб келтириш мумкин.

Умуман, билиш жараёнида тажриба ва амалиётнинг катта аҳамияти борлиги ҳар қандай илмий тадқиқотчи учун сир эмас. Бу ерда амалиётни кенг маънода тушунган маъқул, чунки унинг ёрдамида инсон (ижодкор)нинг жамият тараққиётига таъсири, табият ҳодисаларини мазмун-моҳиятини очиш ва талаб этилганда табиат ва жамият ҳодисаларини ўзгартириш, шунингдек, жамият тараққиётининг истиқболини таъминлашга янги шарт-шароитлар тайёрлаш каби яратувчанлик жараёни ҳал этилади. Ва ҳаттоки, у кишиларнинг табиат ва жамият қонунлари ҳақида билимларига асосланган амалий фаолиятлари билиш жараёни, суръатини (даражасини) ҳамда илм-фан ва техника-технология равнақини ҳам белгилайди.

Одатда, амалиётни ҳақиқат мезони деб юритилади, чунки билим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг объективлиги, ҳақиқийлиги амалиёт орқали текширилади (тажриба-синов ишлари ўтказилади) ва тасдиқланади (хулосаланади) ҳамда умумлаштирилади.

Демак, билиш жараёни кенг тушунча бўлиб, у билиш қонунлари ва имкониятларини ҳамда билимнинг объектив борлиққа муносабатларини ўрганишдаги асосий пойдевор экан. Шунинг билан бирга билиш жараёни инсониятнинг табиат ва жамият тараққиёти тўғрисидаги фикр (ғоя, таълимот, қараш, қонун, қонуният, усул, услубият ва ҳ.к.)ларини шакллантиришнинг ҳам мустаҳкам асосидир. Айниқса, ижодкорда илмий фикрнинг шаклланишида билиш жараёнининг роли ва ўрни беқиёсдир.

Мавзуни ўзлаштиришни таъминлашга оид саволлар:

• 
  билиш деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  билиш назариясининг вазифасини санаб чиқинг.
  
• 
  улуғ алломаларнинг билиш ҳақидаги фикрларидан ижодий фаолиятда қандай фойдаланса бўлади?
  
• 
  ҳақиқат мезони деганда нимани тушунасиз?
  

• 
  Билиш – таълим олувчи онгида ташқи дунё акс этишининг маълум шаклига тегишли таълим-тарбия олувчининг хотирасида сақланиб қоладиган ва унинг амалий фаолиятини тартибга солиш ва ташкил этишга йўналтирилган тасаввур ва тушунчалар кўринишидаги ифодасидир;
  
• 
  Билиш назарияси билиш жараёнининг босқичлари, шакллари, усуллари, воситалари, ишончлилиги, ҳаққонийлиги шартлари ва мезонларини тадқиқ қилади;
  
• 
  ҳозирги замон илм-фанида қўлланиладиган тадқиқот усуллари: суҳбат, анализ (таҳлил), синтез, моделлаштириш, алгоритмлаш, тажриба, дастурлаш, индукция ва дедукция, хулосалаш ва шу кабилардан фойдаланиб билиш жараёни кечишини, умумлаштирилади;
  
• 
  билиш жараёнида амалиётни ҳақиқат мезони деб юритилади. Бунга сабаб билим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг объективлиги, ҳақиқийлиги амалиёт орқали текширилади (тажриба-синов ишлари ўтказилади) ва тасдиқланади (хулосаланади) ҳамда умумлаштирилади.
  

• 
  жараёнлар кечишини ифодалашда билишнинг қандай аҳамияти бор?
  
• 
  билиш назариясининг амалий аҳамиятини очишда Пифагорнинг фикридан қандай фойдаланса бўлади?
  
• 
  Форобийнинг фанларни инсон амалий фалияти учун қандай изоҳлаш мумкин. Ўз ижодий ишингизда бу фикрдан хулоса чиқариб шу ҳақдаги фикрингиз асосида ёзма ҳисобот тайёрланг.
  

Тадқиқотчига мавзу материалларидан ижодий фаолиятда фойдаланишга тавсиялар:

• 
  олиб борилаётган ИТИ да албатта замонавий илм-фаннинг тадқиқот усулларидан кераклигига фойдаланиш керак ва нима учун муайян бир тадқиқот усулини танлаганликни ҳам асосланиши керак;
  
• 
  ИТИ нинг кенг кўламда эканлигига ва уларнинг тарихий илдизларига ҳам (мутафаккирлар фикрларига) эътибор берилса ижодий фаолиятдаги мукаммаллик янада ошади;
  
• 
  ИТИ ни олиб боришда, унинг босқичлари (кетма-кетлигини) аниқлаб олинса, ижодий фаолиятда ортиқча вақт сарф қилишнинг олди олинади ва иложи бўлса ИТИ ни олиб боришда унинг натижасини ҳар бир босқичда текшириб кўрган маъқул, чунки билиш назариясида амалиётни ҳақиқат мезони деб аталади.
  

1. 
   Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 718 б.
   
2. 
   Рубинштейн С.Л. Основў обҳей психологии. – М.: Педагогика, 1989. – Т.1. – 488 с.
   
3. 
   Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Т.: Фан, 2007. – 252 б.
   
4. 
   Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. – Т.: Фан, 2006. – 248 б.
   

Мавзунинг матни: Илмий фикрнинг пайдо бўлиши.

“Фикр” – бирор нарса, кимса ҳақидаги ўй хаёл.

Фикрли–ўйлаб, ақл билан иш тутадиган мулоҳазали киши» 1.

Ғоя билан фикр бир-биридан фарқ қилади. Фикр шахсий муносабатни ифодалайди. Ғоя ижтимоий мақсадни акс этдиради. Шунинг учун ҳам ғоя тафаккур маҳсули, ижтимоий қимматга эга бўлган фикрдир.

Афлотуннинг фикрича, фикр – фараз ва ишончга бўлинувчи ҳиссий нарсаларга тааллуқлидир.

Кишилар тафаккурга эга бўлганликлари – фикрлай олганликлари учун КОСМОСга йўл очдилар, океанлардан сузиб ўтишни ва атомни парчалашни ўргандилар, унутилган тилларнинг сирларини топа олдилар.

Фикр инсон олдида энг оддий бўлсада бирор муаммо ёки вазифа турганда пайдо бўлади. Фикрлай олиш қобилияти ўйин пайтида ҳам, ўқишда ҳам, ишда ҳам, меҳнатда ҳам, ижодда ҳам пайдо бўлади ва ривожланади. Бунда кўп нарса инсоннинг ўзига, унинг қатиъяти, қобилияти ва фаолиятига боғлиқ. Муҳими фикрлашдан эринмаслик, мураккаб муаммоларни бажараётганда астойдил ҳаракат қилишдан қўрқмаслик керак.

Фикрлай олиш нима?

Мисолларга мурожаат қилайлик.

1. Биринчи бола ҳавога тош отди ва у тош ерга қайтиб тушди. Иккинчи бола ҳам ҳавога тош отди ва у ҳам ерга қайтиб тушди ва учинчи бола ҳам ҳавога тош отди ва у ҳам яна ерга қайтиб тушди.

Демак, болаларда барча ҳавога отилган тошлар яна ерга қайтиб тушади, деган фикр пайдо бўлади.

2. Ўқитувчи биринчи ўқувчидан сўради 2 сони 2 сонига қолдиқсиз бўлинадими ва ўқувчи жавоб берди. «Ҳа», натижа «1»га тенг. Худди шунингдек, ўқитувчи ўз ўқувчиларига қуйидаги саволларни берди ва қуйидаги мос жавобларни олди: «4 сони 2 сонига қолдиқсиз бўлинадими», деган саволига «Ҳа, натижа «2» га тенг», деган жавобни, «6 сони 2 сонига қолдиқсиз бўлинадими», деган саволига «Ҳа, натижа «3»га тенг», деган жавобни олди.

Бундан, «демак барча жуфт сонлар «2» сонига қолдиқсиз бўлинар экан», деган фикр пайдо бўлади.

Бу кузатганлардан хулоса қилиб, шуни таъкидлаш мумкинки, инсоннинг ўз тажрибалари асосида хулосалар чиқариш, мавжуд билимлар асосида янги билимлар ҳосил қилишдан иборат экан. Инсоннинг мана шу қобилиятида фикрлай олиши намоён бўлади.

Инсоннинг фикрлай олиш қобилияти киши кўзидан яширинган нарсаларни англаш, воқеалар орасидаги ички боғлиқликни илғаб олиш имкониятини беради. Айни мана шу фикрлай олиш қобилияти инсонни ер юзасидаги энг буюк ақлли шахсга айлантирди.

Демак, фикр, фикрлаш, фикрли бўлиш, фикр эркинлиги, ғоя, ижтимоий мақсад ва шу кабилар инсоният онгли фаолияти жараёни маҳсулидир.

Бу борада «Гепотиза» сўзи ва унинг маъноси мазкур мавзуни тўлиқ ва батафсил ёритиш имкониятини беради. «Гепотиза» сўзи аслида юнонча бўлиб, «фараз қилиш» маъносини беради. Фараз қилиш эса бу инсон миясига келган шунчаки фикр эмас, балки синчиковликка асосланган кузатишлар, далил ва ҳисоб-китобларни қиёслаш асосида юзага келган илмий фикрдир, чунки унинг илмий бўлишига сабаб мавжуд кузатишлар, далиллар ва шу асосидаги ҳисоб-китоблар натижасида тегишли йўналиш бўйича янгиланган (ривожлантирилган, такомиллаштирилган ёки бутунлай янги) истиқболли фикрлар шаклланади.

Демак, ота-боболаримизни оддий кундалик ҳайтдаги фикрлар эмас, балки илм-маърифатни юксакликка кўтарувчи ва билишнинг чексизлиги ҳақидаги фикрлар доимо қизиқтириб келган экан. Бу ҳақда она диёримизда яшаб ўтган қомусий ва ҳадисчи олимларимиз фаолиятидан кўплаб маълумотлар олиш мумкин.

Демак, инсонларда узоқ масофаларга ёзма ҳабарлар юбориш фикри пайдо бўлган. Уни ҳал қилиш 1832 йилдан бошланди. Шу йили электр телеграф алоқаси учун амалда қўллаш мумкин бўлган биринчи телеграф қурилмасини Россияда П.Л.Шиллинг ишлаб чиқди. Уларни такомиллаштириш натижасида телеграф аппаратларининг бир нечта конструкциясини Б.С.Якоби яратган. Дастлабки электр телеграф аппаратларидан бирини 1837 йилда америкалик олим Сэмюэл Морзе яратган. Уларнинг бугунги кундаги истиқболи ҳеч кимга сир эмас.

Одамларда ҳисоблашларни такомиллаштириш мумкин эмасмикан, деган фикр пайдо бўлди.

Одамлар қадим замонларданоқ бу муаммолар устида «бош қотириб» келди. Натижада, лойдон ясалган предметлар, чўплар, арқон тугунлари, симга ўтказилган данаклар ва шу каби ҳисоблаш воситаларидан фойдалана бошладилар.

Биринчи қўшиш ва айириш амалини бажара оладиган механик ҳисоблаш машинасини 1623 йилда инглиз олими Вильгелм Шиккард яратди.

Биринчи айириш, кўпайтириш ва бўлиш амалиётини бажара оладиган арифмометрни 1673 йилда немис олими Готфрит Лейбниц яратган.

Биринчи калкуляторни 1820 йилда Шарл де Калмар кашф этган.

Биринчи аналитик - ҳисоблаш машиналари 1888 йилда АҚШ да Г., Коллерит томонидан яратилди.

Биринчи ҳисоблаш машинаси 1945 йилда АҚШлик олимлар Ж.Моугли ва Р.Эккертлар томонидан яратилди. Оғирлиги 30 тонна, 18 минг лампага эга бўлган бу машина ЭНИАК деб аталди.

Биринчи дастурлаш тили–Планкалкюль 1946 йилда К.Цузе томонидан яратилган.

Биринчи транзисторни 1947 йилда Бельгия лабораторияси ходимлари У.Шокли, Ж.Бардин ва В.Бертейнлар яратишди. Бу хизматлари учун улар 1956 йилда Нобель мукофотини олдилар.

Биринчи электрон рельели ҳисоблаш машинасини КЭҲМни 1951 йилда Украина Фанлар Академиясининг электроника, (ҳозирги Кибернетика) институтида рус олими С.А.Лебедев яратди.

Биринчи марта ЭҲМда график шакллар чиқариш учун ҳаракат 1960 йилдан бошланди. Бу ҳозирда мултимедиалар дейилади.

Биринчи шахсий компьютерни 1973 йилда француз олими Нроухг Ти яратган. Лекин ишлаб чиқаришни 1977 йилда АҚШда Стив Жобс ўзининг «Apple Computer» фирмасида йўлга қўйган.

Биринчи интернет тармоғи 1975 йилда АҚШ мудофаа вазирлиги буюртмасига биноан унинг компьютерларини бирлаштириш мақсадида вужудга келди. Тармоқнинг номи ARPAnet (Advansed Research Project Agency net – Илғор лойиҳалар агентлиги тармоғи) деб аталган.

Биринчи CD-ROM технологиялари тақдимномаси 1987 йил Сиэтль шаҳрида бўлган Second Microsoft CD-ROM Conference конференциясида бўлиб ўтган.

Биринчи интернет гиперматнлари интерфайси - WWWнинг технологияси ва асосий тамойилари Тим Бернерс Ли томонидан 1989 йил Женевадаги Европа заррачалар физикаси лабораториясида ишлаб чиқилган.

Демак, фикрнинг илмий фикрга айланиши ва унинг ҳам истеъмолда фойдаланишга ўтиши билан навбатдаги илмий фикрга жой бериши эволюцион тарзда тараққий этиб, ривожланиб келган экан, деган хулосани келтиришимиз мумкин, чунки бу борадаги исботу далилларни хоҳлаганча келтириш мумкин. Бу ўз навбатида илм-фан тараққиёт мезонларидан бири бўлиб ҳисобланади.

Машҳур олимлар илм-фаннинг ривожланишида илмий фикрнинг (гепотизанинг) аҳамияти катта эканлигини доимо таъкидлаган.

Ҳар қандай англашилмаган ҳодиса ёки сирли воқеани тушунтириш учун инсон ўз шахсий фикрини айтиш мумкин. Фақат у тахмин илмий асоланган бўлиши лозим. Унинг тасдиғини эса тажрибалар орқали аниқланади.

Демак, ИТИ давомида янги илмий фикрлар вужудга келади ва уларнинг ҳақиқийлигини аниқлаш учун илм-фанда кенг имкониятлар мавжуддир.

• 
  фикрлаш қандай жараён?
  
• 
  фикр эркинлиги деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  фикр → ғоя → қараш → таълимот тизими қандай фаолиятни ифодалайди?
  
• 
  ижодий фаолиятда фараз қилишнинг нима аҳамияти бор?
  
• 
  мавзу матнида илмий қадриятларга оид маълумотлар борми?
  
• 
  илм-фан ривожида гипотезанинг қандай аҳамияти бор?
  

• 
  
  жүктеу/скачать 4.1 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: