Алаяқтықпен Туындалған Елеулі Бұрмаланулардың Тəуекелін Анықтау мен Оларға Баға Беру

A28. Бұрмаланған қаржылық есептіліктің ұсынылуымен туындалған елеулі түрдегі бұрмаланулар көбінесе табысты дер кезінде қуаттамау немесе жалған табыстарды көрсетудің немесе табыстарды азайтудың салдарынан. Мысалы, табыстарды келесі кезеңдерге тиісті емес түрде ауыстырудан, туындап жатады.

A29. Табыстарды растаудағы алаяқтық тәуекелдіктері əртүрлі субъектілерде кез болуы мүмкін. Листинг кәсіпорындары жағдайында тиіссіз табастарды растау арқылы қысым немесе стимул көрсетілуі мүмкін, мысалы, жылдағы табыстар өседі немесе пайда ретінде өлшенеді. Осыған сәйкес, мәселен, қолма қолға сатулар арқылы табыстардың елеулі бөлігін құрып отыратын субъектілер табыстарды растаудағы алаяқтық тәуекелдіктері зорлау болуы мүмкін.

A30. Табыстарды растаудағы алаяқтық тәуекелдіктері бар болжамын айналып отыру мүмкін. Мысалы, аудитор, қарапайым табыстар әрекеті, мысалға, жекелеген жалдама мүліктен алынған лизинг табыстары болған жағдайы болып келетін табыстарды растаудағы алаяқтық тәуекелдіктері орын алуы деп санайды.

A31. Басқару өкілеттігіне ие тұлғалар орындалуына таңдап алынған бақылаулар сипаты, ауқымы, сонымен қатар қолға алуға арнап таңдалған тәуекелдіктерінің сипаты мен ауқымы туралы пікірін жасауы мүмкін.¹²⁹ Алаяқтықты болдырмау мен анықтау кезінде субъект басшылығы алаяқтықпен туындаған қаржылық есептілік елеулі түрде бұрмаланғанына қатысты тәуекелдіктерді қарыстырып шығуы тиіс. Бұл

қарастыру бөлігі ретінде, басқару өкілеттігіне ие тұлғалар алаяқтықпен туындалған елеулі түрдегі тәуекелдерін азайтуға қатысты белгілі бір бақылауды енгізіп қолдау үнемді болмауын шешім қабылдауы мүмкін.

A32. Оның үстіне, аудитор алаяқтықты болдырмау мен анықтау үшін басқарма әзірленіп қолдаған бақылаулары туралы білуі тиіс екендігі маңызды болып табылады. Аудитор сол арқылы білуі мүмкін, мысалы, басқарма саналы түрде жауапкершіліктер жинақтауы тапшылығымен қатысты тәуекелдіктер қабылдайды. Бұл білімнен алынған ақпарат қаржылық есептілік алаяқтықпен туындалған елеулі түрдегі бұрмаланулары бар болуы мүмкін аудитордың тәуекелдіктерге баға беруіне әсерін тигізуі мүмкін алаяқтық тәуекелі факторларын анықтауда пайдалы болуы мүмкін.

A33.  Алаяқтықпен туындалған бағаланған елеулі бұрмалануларға қатысты көзқарас аудитордың кəсіби скептицизміне келесі түрде əсер етуі мүмкін. Мәселен:

• 
   Елеулі түрдегі əрекеттерді растау үшін өзін тексеру қажет болатын құжаттаманың сипаты мен ауқымын таңдап алу кезіндегі аса жоғары сезімталдық.
  
• 
   Елеулі мəселелерге қатысты түсініктемелерді немесе ұсынымдарды басшылықтың аса жоғары дəрежедегі растау қажеттігі. Өзгеше жоспарланған айрықша шаралардан бөлек жалпы көретулерді қамтиді; бұл көретулер 29 параграфта тізімделіп, төменде талқыланған мәселелерді қамтиды.
  

A34. Аудитор құқық бұзушылықтарды тергеу сарапшылары мен ақпараттық технологиялар бойынша сарапшылардың ерекше дағдылары мен білімі бар қосымша тұлғаларды тағайындаумен немесе одан да тəжірибелі қызметкерлерді тағайындаумен туындалған елеулі бұрмаланулардың анықталған тəуекелдеріне əрекет етуі тиіс.

A35.  Қадағалаудың ауқымы аудитордың алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулар тəуекелдеріне қатысты берген бағасын жəне жұмысты жүргізіп жатқан жоба бойынша жасақ мүшелерінің біліктілігін көрсетеді.

Аудиторлық Шараларды Таңдауда Болжамсыздық (Сілт: Пар. 29(c))

A36.  Əдетте келісімдер бойынша орындалатын аудиторлық шараларды білетін субъекті шеңберіндегі тұлғаларда бұрмаланған қаржылық есептілікті ұсынуды жасырып қалуға мүмкіндіктері көбірек болады. Осылайша, аудитор қажетті аудиторлық шаралардың сипатын, мерзімі мен ауқымын таңдап алуға болжамсыздық элементін енгізуі тиіс. Осыған мысалы:

•  Өздерінің елеулі болуы немесе тəуекелдігі себептерінен басқаша түрде тестіленген таңдалып алынған сальдо шоттар мен тұжырымдар жөніндегі әдістерін пайдалану.

•  Болжамдармен салыстырғандағы аудиторлық шаралардың мерзімдерін түзетпелеу.

•  Таңдап алу мен орындаудың түрлі əдістерін пайдалану.

•  Алдын ала ескертпей-ақ орналастырудың түрлі жерлерінде немесе орналастырудың түрлі жерлерінде аудиторлық шараларын орындау.

A37. Тұжырымдар деңгейіндегі алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулардың бағаланған тəуекеліне қатысты аудиторлық əдіске аудиторлық шаралардың сипатын, мерзімі мен ауқымын келесі түрдегі өзгертулер жатуы мүмкін:

• Өздерін бұрынғысынан да сенімді аудиторлық шараларды алу немесе қосымша растаушы ақпаратты алу мақсатымен орындау қажет болатын аудиторлық шаралардың сипатын өзгерту қажеттігі туындауы мүмкін. Бұл өздерін орындау қажет болатын аудиторлық шаралардың түріне жəне оларды үйлесіміне əсерін тигізуі мүмкін. Мысалға:

○  Белгілі түрдегі активтерді жеке қадағалау немесе инспекциялау аса маңызды болуы мүмкін немесе аудитор елеулі есептерде немесе электрондық əрекеттер файлдарында көрсетілген деректердің дəлелдемелерін жинақтауға арнап СААТ пайдалануды таңдауы мүмкін.

○  Аудитор қосымша растаушы ақпаратты алуға арналған шараларды əзірлеуі мүмкін. Мысалы, егер аудитор басшылықтың табыстар бойынша болжамдарға ие болу мақсатында қысым көріп отырғандығын, басшылықтың сатуларды өздерінде табысты растау ескерілмеген шарттар көрсетілген келісімдерге қол қою немесе шоттарды жеткізуге дейін ұсыну арқылы асырып көрсеткендігін анықтаса. Мұндай жағдайда аудитор мысалы, сыртқы растауларды берешектердің сомаларын растау үшін ғана емес, сондай-ақ қайтару датасын, құқығын жəне жеткізу мерзімін қоса алғанда келісімдердің шарттарын растау үшін де əзірлеуі мүмкін.

Сонымен қатар, аудитор осы сыртқы растауларды субъектінің қаржылық емес қызметкерінен сату жөніндегі келісімдер мен жеткізу шарттарындағы өзгертулерге қатысты сауалнама алумен толықтыруды тиімді деп көруі мүмкін.

•  Шын мəніндегі шаралардың мерзімін түрлендіру қажет болуы мүмкін. Аудитор шын мəніндегі тестілеу кезеңнің соңына немесе сол күнге жақын уақытта жүргізу алаяқтықпен туындалған елеулі

бұрмаланулардың бағаланған тəуекелдеріне қатысты барынша тиімді болады деген қорытындыға келуі мүмкін. Аудитор қасақана бұрмалаулар немесе айлашарғылаудың осы тəуекелдері кезінде аудиторлық қорытындылардың күшін сақтау мерзімінің аралық датадан кезеңнің соңына дейін ұзартуға арналған аудиторлық шаралар тиімсіз болуы мүмкін деген қорытынды жасауы мүмкін. Жəне керісінше, қасақана бұрмалау, мысалы, табысты тиісті түрде қуаттамау себебінен болған бұрмалау аудиторлық кезеңде жасалуы мүмкін жəне аудитор бұдан бұрын аралық немесе бүкіл есептік кезең барысында туындаған əрекеттерге қатысты шын мəніндегі шараларды қолдануды таңдап алуы мүмкін.

• Қолданылған шаралардың ауқымы алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулар тəуекелдерінің бағасын көрсетеді. Мысалы, іріктеп алудың ауқымын арттыру немесе одан да толық болып келетін аналитикалық шараларды орындау қажет болуы мүмкін. Сонымен қатар СААТ электрондық əрекеттер мен шоттар файлдарының одан да кең түрдегі тестілеуін жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл СААТ негізгі электрондық файлдардың арасынан əрекеттерді таңдап алуға, ерекше сипаттамаларға ие болатын əрекеттерді сұрыптауға немесе іріктеп алудың орнына бүкіл жиынтығын тестілеуге арнап қолданылуы мүмкін.

A38.  Егер аудитор ТМҚ-ның санына əсерін тигізетін алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулар тəуекелін анықтаса, ТМҚ жөніндегі есептік жазбаларды тексеру, өздеріне түгендеуді жүргізу барысында немесе содан кейін ерекше көңіл бөлу керек болатын орналасу немесе баптарды анықтау кезінде көмегін тигізуі мүмкін. Мұндай тексеру орналастырудың белгілі бір жерлерінде немесе алдын ала ескертпей-ақ түгендеуді бақылауға алу немесе орналастырудың барлық жерлерінде бір датаға қатысты түгендеуді жүргізу туралы шешімге əкелуі мүмкін.

A39. Аудитор кейбір шоттар мен тұжырымдарға, соның ішінде активтің бағалануын, ерекше сипаттағы əрекеттермен (бизнес сегментін сатып алу, қайта құрылымдау немесе сату деген тəрізді) жəне өзге түрдегі елеулі есептелген міндеттемелермен (зейнетақылық жəне еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі өзге түрдегі сыйақылар немесе қоршаған ортаны қалпына келтіру туралы міндеттемелерге) байланысты болып келетін баға берулерді қоса алғанда кейбір шоттар мен тұжырымдарға əсерін тигізетін бұрмаланумен туындалған елеулі бұрмаланудың тəуекелін анықтауы мүмкін. Тәуекел қайталанған баға берулерге қатысты көретулерді елеулі түрдегі өзгерістермен байланысты. Субъекті мен оның ортасы туралы деректер алу кезінде жинақталған ақпарат аудиторға басшылықтың осындай баға берулерінің ақылға қонымдылығына баға беру мен ой-пікірлер мен қателерді қабылдау кезінде көмегін тигізуі мүмкін. Өткен кезеңдерде қолданылған басшылықтың соған ұқсас ой-пікірі мен қателердің ретроспективті шолуы да басшылықтың берген бағасын

қуаттайтын ой-пікірлер мен қателердің ақылға қонымды екендігі туралы деректер беруі мүмкін.

A40. Алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулардың бағаланған тəуекелдеріне қатысты орын алуы мүмкін аудиторлық шаралардың мысалдары осы АХС-ның 2-қосымшасында, оның болжамсыздық элементін егізіп, келтірілген. Қосымшаға бұрмаланған қаржылық есептілікті ұсыну, табыстарды құаттаудан туындайтын бұрмаланған қаржылық есептілік мен активтерді заңсыз пайдаланудан туындайтын елеулі бұрмаланулар тəуекелдеріне аудиторлық баға беруге қатысты тəсілдердің мысалдары енгізілген.

Субъект басшылығы бақылауды елемеуіне қатысты аудиторлық шаралар

Журналдық жазбалар мен өзге түрдегі түзетпелер (Сілт: Пар. 32(a))

A41. Алаяқтықпен туындалған қаржылық есептіліктің елеулі бұрмаланулары көбінесе қаржылық есептілікті ұсыну барысында жыл барысында немесе жыл соңында сəйкес емес немесе бекітілмеген журналдық жазбаларды ұсыну немесе қаржылық есептілікті көрсетіліген жəне ресми журналдық жазбаларда көрсетілмеген сомаларды түзетпелеу, мысалы, біріктіруші түзетпелер енгізу мен қайта жіктемелеу жолымен айлашарғылаудың себептерінен туындап жатады.

A42. Автоматтандырылған үдерістер мен бақылаулар ойластырылмаған қате тәуекелін азайтуы мүмкін, бірақ жеке тұлғалар сондай автоматтандырылған үдерістерді тиісті емес түрде елемеуі мүмкін. Оның үстіне, журналдық жазбаларда көрсетілмеген бақылауларды түзетпелеуге аудитордың елеулі түрдегі бұрмаланулар тәуекелдіктерін қарастырып шығуы маңызды болып табылады, мысалы, басты кітапқа немесе қаржылық есептілік жүйесіне автоматты түрде енгізіліп келетін сомаларды өзгертулер арқылы. Осылайша, АТ ақпаратты автоматты түрде беру үшін қолданылса, ақпараттық жүйелерге сол сияқты араласудың көрінетін дәлелдеме аз немесе жоқ болуы мүмкін.

A43.   Тесттерге арнап журналдық жазбалар мен өзге түзетпелерді белгілеу, таңдап алу, сондай-ақ таңдалған баптар бойынша растауды тексерудің тиісті əдісін белгілеу мақсатымен аудитор төмендегілерді қарастырып шығуы тиіс:

•  Алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулар тəуекеліне баға беру – аудитордың алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулар тəуекеліне баға беру кезінде алынған алаяқтық тəуекелі факторлары мен өзге түрдегі ақпараттың орын алуы аудиторға тестілеуге арнап журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелердің ерекше топтарын белгілеуге көмегін тигізуі мүмкін.

•  Журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелерге қатысты енгізілген бақылаулар – журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелердің əзірленуі мен көрсетілуіне қатысты бақылаудың тиімді жүргізілуі аудитор

бақылаулардың тиімді жүргізілуін тестілеген деген шартпен шын мəніндегі тесттердің ауқымын азайтуы мүмкін.

•  Субъектінің қаржылық есептілігін ұсыну процесі мен алынуы мүмкін дəлелдемелердің сипаты – көптеген субъектілер үшін əрекеттерді əдеттегі өңдеуден өткізу ісі қолмен орындалатын жəне автоматтық шаралардың үйлесімін ескеруі мүмкін.

Əдетте журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелерді өңдеуден өткізу ісі қолмен орындалатын немесе автоматты шаралар мен бақылаулар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Қаржылық есептілікті ұсыну барысындағы ақпараттық технологияларды қолдану кезінде журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелер тек электрондық түрде ғана орын алуы мүмкін.

•   Бұрмаланған журналдық жазбалардың немесе өзге де түзетпелердің сипаттамалары – сəйкес келмейтін журналдық жазбалар немесе өзге түзепелер көбінесе бірегей белгілеуші сипаттамаларға ие болады. Мұндай сипаттамаларға (а) байланыспаған, əдеттен тыс немесе сирек қолданылатын шоттар бойынша жазбалар, (b) əдетте журналдық жазбаларды орындаумен айналыспайтын тұлғалар жасаған жазбалар, (c) кезеңнің соңында көрсетілген немесе өздерін түсіндіру немесе сипаттап беру мүмкін болмайтын жазбалар, (d) қаржылық есептілікті əзірлегенге дейін немесе соны барысында жүзеге асырылған жазбалар енуі мүмкін.

•  Шоттардың сипаты мен күрделілігі – сəйкес келмейтін журналдық жазбалар немесе түзетпелер өздерінде (а) күрделі немесе сипаты бойынша əдеттен тыс болып келетін əрекеттері бар, (b) кезеңнің соңына қатысты елеулі баға берулер мен түзетпелері бар, (c) бұрында бұрмалануларға түскен, (d) дер кезінде салыстырылмаған немесе салыстырылмаған айырмалары бар, (e) фирма ішіндегі əрекеттері бар, (f) алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланудың анықталған тəуекелімен өзгеше түрде байланысқан шоттарға қатысты қолданылуы мүмкін. Бөлімшелері əртүрлі жерлерде орналасқан немесе бірнеше сегменті бар субъектілердің аудиті кезінде осы бөлімшелерден немесе құраушылардан журналдық жазбаларды таңдап алу қажеттігін қарастыру қажет.

• Әдеттегі іс-əрекеттен тыс жүргізілген журналдық жазбалар немесе өзге де түзетпелер – стандарттан тыс журналдық жазбалар, мысалы, ай сайынғы сатулар, сатып алу жəне қолма-қол ақша төлеу тəрізді қайталанып тұратын журналдық жазбалармен салыстырғанда ішкі бақылаумен қамтылмауы да мүмкін.

A44. Аудитор журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелерді тесттердің сипатын, мерзімі мен ауқымын белгілеу кезінде кəсіби ой-пікірді қолдануы тиіс. Бұрмаланған журналдық жазбалар мен өзге түзетпелер көбінесе есептік кезеңнің соңында жүргізілетін болғандықтан, аудитор 32(a)(ii) параграфқа сәйкес əдетте, сол кезеңде жүргізілген журналдық

жазбалар мен өзге де түзетпелерді таңдап алады. Алайда алаяқтықпен туындалған қаржылық есептіліктің елеулі түрдегі бұрмаланулары бүкіл кезең бойы туындауы мүмкін болғандықтан жəне алаяқтықты жасырып қалуға арналған елеулі əрекеттер жасалуы мүмкін болатындықтан, аудитор 32(a)(iii) параграфқа сәйкес журналдық жазбалар мен өзге де түзетпелерді тестілеудің қажеттігін қарастырып шығуы тиіс.

Бухгалтерлік баға берулер (Сілт: Пар. 32(b))

A45. Қаржылық есептілікті əзірлеуде субъект басшылығы елеулі бухгалтерлік бағалауға əсер ететін ой-пікірлер немесе қателер үшін, жəне осындай бағалаудың орындылуына қатысты тұрақты мониторинг орындау үшін жауапкершілікте болады.

Есеп берудің кезеңдерінің екі немесе одан да көбі бойынша табыстарды түзетуге немесе кәсіпорынның шаруашылығы мен пайдалылығына қатысты қолданушылардың пайымдауына ықпал ету арқылы қаржылық есептілікті қолданушыларды алдау үшін белгіленген табыстардың деңгейіне жету үшін соны, мысалы, ұқсас жолдармен жеткізуге болады.

A46.  Былтырғы жылдың қаржылық есептілігінде көрсетілген елеулі бухгалтерлік баға берулерімен байланысты болып келетін аудитордың кәсіптік ой-пікірі мен алалаушылықтардың ретроспективтік шолуын жасауы тиіс. Бұл ретроспективті шолудың мақсаты кейбір басшылық мүшелерінің мүмкін болар алалаушылығын көрсететін белгілерді анықтауға негізделген жəне аудиторлардың былтырғы жылдың сол кезде қол жеткілікті болған ақпаратқа негізделген кəсіби ой-пікіріне күмəн келтірмейді.

A47. 540 АХС¹³⁰ ретроспективті шолуды белгіледі. Мұндай шолу өткен кезеңгі баға беру үдерісі тиімділігіне қатысты ақпаратты алу үшін тәуекелдікке баға беру шаралары, табыстар бойынша аудиторлық дәлелдеме, немесе, қажет болғанда, ағымдағы кезеңгі бухгалтерлік баға беруге қатысты өткен есептік баға берулерге кейінгі қайта баға беру, және баға беру болжамсыздығы сияқты қаржылық есептілікте ашылуы тиіс мәселелерге қатысы бар аудиторлық дәлелдеме ретінде жүргізілуі мүмкін. Тәжірибесі бар аудитор бұл АХС сәйкес басшылықтың ой-пікірлері мен алаяқтықпен туындайтын елеулі түрдегі бұрмаланулар тәуекелін көрсетуі мүмкін жалған сенімдер бойынша көретулеріне шолуға баға беруі 540 АХС-пен талап етілетін шолумен бірге орындалуы мүмкін.

Елеулі əрекеттерді бизнес-негіздемелеу

A48. Субъектінің əдеттегі іс-əрекетінен тыс жатқан елеулі əрекеттерді, немесе басқаша қарағанда əдеттен тыс болып келетін əрекеттерді бұрмаланған қаржылық есептілікті ұсыну немесе активтерді заңсыз пайдалануды

көрсету үшін əрекеттерді орындау мүмкіндігі ескерілген бе соны қарастыру:

•  Мұндай əрекеттің түрі тым күрделі болып табыла ма (мысалы, біріктірілген топтың немесе байланыспаған үшінші жақтардың шеңберінде бірнеше субъектілердің қатысуымен орындалатын əрекеттер).

•   Басшылық мұндай əрекеттердің сипаты мен есебін субъектінің басқару өкілеттігіне ие тұлғалармен талқыланды ма жəне мұндай талқылау тиісті түрде ресімделген бе.

•   Басшылық əрекеттің есебіне мұндай əрекетті экономикалық негіздемелеуге қарағанда көбірек көңіл бөле ме.

• Ерекше арналымдағы субъектілерді қоса алғанда, біріктірілмеген байланысқан тараптардың қатысуымен жүргізілген əрекеттерді субъектінің басқару өкілеттігіне ие тұлғалары тиісті түрде тексеріп жəне бекіткен бе.

•   Әрекетте бұрын анықталған байланысқан тараптар немесе өздерінде мұндай əрекеттерді аудиттен өтіп жатқан субъекті тарапынан көмексіз жүргізетіндей қаржылық ресурстары жоқ тараптар қатысқан ба.

A49. 330 АХС-қа сəйкес аудитор, жүргізілген аудиторлық шаралар мен алынған аудиторлық дəлелдемелерге сүйене отырып, тұжырымдар деңгейіндегі елеулі бұрмаланулардың тəуекеліне берілген бағаның сəкестігін бағалауы тиіс.¹³¹ Бұл бағалау негізінде аудиторлық пікірінше сандық сипатқа ие болып келеді. Мұндай баға беру алаяқықпен туындалған елеулі бұрмаланулардың тəуекелі туралы жəне қосымша немесе өзге түрдегі аудиторлық шараларды орындаудың қажеттігі туралы қосымша ақпаратты беруі мүмкін. 2-қосымша алаяқтық көрсетілуі мүмкін жағдайларға қатысты мысалдар бар.

A50. Қандай беталыстар мен қатынастардың алаяқтықпен туындалған елеулі бұрмаланулардың тəуекелін көрсетуі мүмкін екендігі туралы анықтамада кəсіби ой-пікірді қолдану ескерілген. Жылдың соңына қатысты табыстар мен пайданың əдеттен тыс өзара байланыстары əсіресе маңызды болып табылады. Оларға мысалы есептік кезеңнің соңғы бірнеше аптасына қатысты көрсетілген əдеттен тыс мөлшерде ірі болып келетін табыс сомалары немесе əдеттен тыс əркеттер; немесе əрекеттерден түскен ақша ағымдарымен сəйкес келмейтін пайда кіруі мүмкін.

A51. Әрекетті негіздемелеу немесе осындай жасау мүмкіндігі, алаяқтық туған кезі жекелеген оқиға болмауы мүмкін. Алаяқтық бұрмалануға қысым жасау немесе стимул көрсетуі мүмкін бе, соны қарастыруы тиіс.

A52.  Анықталған бұрмаланулар салдары жағдайларға тәуелді болады. Мысала, жоғарғы буындағы басшылықтың қатысуымен жасалған алаяқтықтың орын алуын көрсетуі мүмкін бе, басқаша түрдегі елеулі болып келетін алаяқтық елеулі болуы мүмкін. Аудитор сонымен қатар бұрында алынған дəлелдемелердің сенімділігін де қайта қарастырып шығуы тиіс, себебі жасалған ұсынымдардың толықтығы мен шүбəсіздігі, есептік жазбалар мен құжаттаманың түпнұсқалығына қатысты күмəнданулар туындауы мүмкін. Қайта қарастыру кезінде қызметкерлердің, басшылықтың немесе үшінші жақтардың қатысуымен сөз байламның орын алу мүмкіндігін қарастыруы тиіс.

A53. 450 АХС¹³² және 700 АХС¹³³ бұрмаланулар жəне аудиторлық есеп беруге тигізетін əсеріне баға беру мен олардың біркелкі болуға баға беру бойынша нұсқаулықты ұсынады.

A54. Аудитордың аудитті жүргізу қабілетіне күмəн келтіретін айрықша жағдайларға кез болса, аудитор төмендегі əрекеттерді орындауы тиіс:

• 
  Субъект аудитор тіпті алаяқтық қаржылық есептілікке қатысты елеусіз болып табылғанның өзінде, осы жағдайларда өздерін орындау қажет деп санаған алаяқтыққа қатысты тиісті əрекеттерді қабылдамаса;
  
• 
  Аудитордың алаяқтықпен туындаған елеулі бұрмалануларды қарастыруы мен аудиторлық тестілердің нəтижелері елеулі алаяқтықтың елеулі тəуекелдігі көрсетілген болса; немесе
  
• 
  Аудитордың басшылықтың немесе басқару өкілеттігіне ие тұлғалардың біліктілігі мен адалдығына қатысты елеулі түрдегі күмəнданулары болса.
  

A56. Мұндай жағдайда аудитордың кəсіби жəне заңдық жауапкершілігі туындайды жəне бұл жауапкершілік елге байланысты өзгеріп отырады. Кей елдерде, мысалы, аудитор аудиторды тағайындаған тұлғаға немесе

тұлғаларға, немесе кейбір жағдайда реттеуші орындың алдында есеп беру немесе өтініш ұсынуға құққа ие болу немесе соны ұсынуға міндетті болуы мүмкін. Жағдайлардың айрықша сипаты мен заңдық талаптарды қарастыру қажеттігін ескерумен аудитор қызмет көрсетуді тоқтату туралы шешім қабылдаған кезде жəне акционерлерге, реттеуші жəне құқық қорғау органдары мен өзге тұлғаларға есеп беруді ұсыну ықтималдығын қоса алғанда, тиісті əрекеттерді белгілеу кезінде заңдық кеңес алуы тиіс.¹³⁴
Кішігірім Субъектілерге Өзіне Тән Көретулер

A57.  Көптеген жағдайларда мемлекет секторында қызмет көрсетуді тоқтату мүмкіндігі жауапкершіліктің сипатына немесе мемлекет мүддесінің мəселелері сипатының себептеріне байланыс тиімсіз болуы мүмкін.

A58. 580 АХС¹³⁵ Басшылықтың ұсынымдары аудит кезінде басшылықтан тиісті ұсынымдарды алу жөнінде нұсқаулықты ұсынады. Аса маңыздысы, басшылық субъектінің көлеміне байланыссыз өзінің қаржылық есептілікке қатысты жауапкершілігін растау ретінде алаяқтықтың алдын-алу мен анықтауға арнап əзірленіп, енгізілген ішкі бақылауға қатысты өз жауапкершілігін растауы тиіс.

A59. Аудитор алаяқтықпен туындалған қаржылық есептіліктің елеулі бұрмалануларын анықтау кезінде оның алдында кездесетін алаяқтықтың сипаты мен қиындықтардың себебіне байланысты аудитордың басшылықтан соңғысының аудиторға нəтижесін ашқандығын қуаттайтын жазбаша ұсынымдар туралы білім алғаны маңызды:

(a) Алаяқтықпен туындалған қаржылық есептіліктің елеулі бұрмаланулар тəуекеліне баға берудің нәтижесі; және

(b) Кәсіпорынға əсер ететін күдікті немесе жарияланған алаяқтықтарды білу.

Субъект Басшылығы мен Басқару Өкілеттігіне ие Тұлғалармен Қарым-Қатынас

Басшылықпен қарым-қатынас (Сілт: Пар. 40)

A60. Аудитор алаяқтықтың орын алуы немесе мүмкін болар орын алуы туралы дəлелдемелерді алған кезде, тіпті ол мəселе елеусіз деп танылғанның өзінде (мысалы, ұйымдық құрылымның төменгі деңгейіне жататын қызметкердің елеусіз мөлшердегі ысырабы), бұл жөнінде басшылықтың мүмкіндігінше тиісті деңгейін хабардар еткен аса маңызды болады. Басшылықтың қай деңгейін хабардар ету керектігін анықтау кəсіби ой-

пікір мəселесі болып табылады жəне сөз байламның ықтималдығы, күдікті алаяқтықтың сипаты мен көлемі тəрізді факторларға байланысты болады. Əдетте басшылықтың тиісті деңгейі ретінде алаяқтықтың жасалғандығына күдікті болып табылатын тұлғаның деңгейінен бір деңгей жоғары тұрған басшылық есептеледі.

Басқару өкілеттігіне ие тұлғалармен қарым-қатынас (Сілт: Пар. 41)

A61. Аудитордың басқару өкілеттігіне ие тұлғаларды ауызша немесе жазбаша түрде хабардар етуі мүмкін. 260 АХС бойынша аудитке қатысты мəселелер туралы басқару өкілеттігіне ие тұлғаларды хабардар ету аудитор жазбаша немесе ауызша түрде қарастыруға тиіс болатын факторларды белгілейді.¹³⁶ Аға басшылықтың қатысуымен жасалған алаяқтықтың немесе қаржылық есептілікте елеулі түрдегі бұрмалануларды тудыратын алаяқтықтың сипатының жəне сезілу себебіне орай аудитор мұндай мəселелер жөнінде мүмкіндігінше есеп беріп, есеп беруді жазбаша түрде ұсынудың қажеттігін қарастырып шығуы тиіс.

A62. Кейбір жағдайларда, аудиттің бастапқы кезеңінде аудитор басқару өкілеттігіне ие тұлғалармен өзінің аудит барысында білген жəне елеулі бұрмалануларды тудырмайтын, басшылықтан басқа қызметкерлердің қатысуымен жасалған алаяқтық туралы хабардар етудің сипаты мен мерзімдеріне қатысты өзара түсіністікке қол жеткізуі тиіс. Егер аудитор басшылық қатысқан алаяқтыққа күдіктенсе, аудитор бұл күдіктер туралы басқару өкілеттігіне ие тұлғаларды хабардар етілкісі келеді. Аудиттің бастапқы кезеңінде аудитор басқару өкілеттігіне ие тұлғалармен сол туралы хабардар етудің сипаты мен мерзімдеріне қатысты өзара түсіністікке қол жеткізуі тиіс деген хабардар ету үджерісі көмек көрсетіледі.

A63. Айрықша жағдайларда, егер басшылықтың немесе басқару өкілеттігіне ие тұлғалардың адалдығы күмəн тудырса, аудитор өзінің бұдан арғы əрекеттерін белгілеу үшін заңдық кеңес алуы тиіс.

A64. Басқару өкілеттігіне ие тұлғаларымен талқылау қажет болатын алаяқтықпен байланысты өзге бұл мəселелерге төмендегілер жатуы мүмкін:

•   Алаяқтықтың алдын-алу мен анықтауға арналған қолданыстағы бақылаулардың, сондай-ақ қаржылық есептіліктің елеулі бұрмаланулар тəуекелінің сипаты, ауқымы жəне басшылықтың оларға баға беруінің жиілігі туралы мəселелер.

•   Басшылықтың ішкі бақылаудың анықталған елеулі əлсіз жақтарына тиісті түрде əрекет етуге қабілетсіздігі.

•  Аудитордың басшылықтың біліктілігі мен адалдығына қатысты мəселелерді қоса алғанда, субъектінің бақылау ортасына баға беруі.

•  Басшылық жасаған əрекеттер бұрмаланған қаржылық есептіліктің ұсынылғандығын, мысалы, басшылықтың жалған есептік саясатын таңдап алу мен қолдануын көрсетуі мүмкін, бұл басшылықтың қаржылық есептіліктің пайдаланушыларын олардың субъектінің табыстылығы туралы біліміне əсер ету арқылы жаңылыстыру үшін табыстарды айлашарғылау əрекеттерін көрсетуі мүмкін.

•  Субъектінің əдеттегі іс-əрекетінен тыс жатқан əрекеттердің бекітіліуінің баламалығы мен толықтығы мəселелері.