Микроэлементтер, олардың маңызы

Әр түрлі организмдер жасушасының өзіне тән өзгешеліктері болғанымен, олар құрамындағы химиялық элементтер сипаты жағынан ұқсас  келеді. Жалпы жасуша құрамында Д.И.Менделеев таблидасының 70 элеметі кездескенімен, тірі организмдерде олардың 24 тұрақты түрде ұшырасады. Жасуша құрамында 62% шамасында оттегі, 20% шамасында көміртегі, 10% шамасында сутегі және  3% шамасында азот болады. Оттеті мен сутегі су мен органикалық заттар құрамы на енсе, көміртегі - органикалық заттар негізін құрайды. Азот амин қышқылдарының, белоктардың, нуклеин қышқылдарының, АТФ-ның, гемоглобиннің, көптеген ферменттер мен дәрмендәрілердің құрамы на енеді.

Жасуша құрамында 2,5% шамасында кальций, 1% шамасында фосфор кездеседі. Кальций сүйек ұлпасы мен тіс кіреукесінің құрамына енеді, қанның ұю процесін, ет талшықтарының жиырылуын жандандырады, жасуша мембранасының өтімділігін реттейді. Фосфор да сүйек ұлпасы мен тіс кіреукесінің, нуклеин қышқылдарының АТФ-тың, кейбір ферменттердің құрамы на енеді.

Кальций - ұлпалық сұйық, қан құрамында болады, оның иондары көптеген ферменттік процестердің жүруін қамтамасыз етеді, бұлшық ет пен нерв жүйесінің қозғыштығын төмендегіп, жасуша мембранасынын, өтімділігін азайтады, жүрек қызметін реттеуде маңызды қызмет атқарады.

Фосфор - аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады. Оның қатысуымен көмірсулардың фосфорлану процесі жүреді, қанның қышқыл-сілігілік тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі, бұлшық еттің жиырылуын қуаттандыратын биохимиялық процестер атқарылады.

Күкірт (мөлшері 0,25% шамасында) - цистеин, цистин, метионин амин қышқылдарының, В дәрмендәрісі мен кейбір ферменттердің құрамы на енеді. Организмде ол креатин, муцин, глютатион, инсулин, питуитрин, кофермент А, таурин мен оның туындылары құрамында кездеседі. Бұл  элемент жүннің, мүйіздің, құс қауырсыны мен мамығының құрамында көп мөлшерде кездеседі. Ол организмде күкірт қышқылын түзіп, тоқ ішекте түзілетін улы заттарды залалсыздан-дыруда маңызды қызмет атқарады.

Жасуша құрамында калий да ион түрінде едәуір мөлшерде кездеседі (0,25%). Ол белок синтезін қамтамасыз ететін ферменттердің әрекетін жандандырады, жүрек жұмысын реттеуге қатысады, нерв жүйесі мен бұл шық еттің қозғыштығын төмендетеді, қозу толқынын таратуда, ацетилхолин медиаторын түзуде маңызды рөл атқарады.

Организмдегі минералды заттардың жалпы мөлшері онша көп емес, дене массасының 3,5-4 пайызы шамасында. Олар организмде жинақ-талған мөлшеріне қарай макро, микро- және ультра элементтер бо-лып бөлінеді. Физиологиялық маңызы жоғарыда баяндалып өткен химиялық заттар макроэлементтерді құрайды. Микроэлементтер де-неде өте аз мөлшерде (10³-10⁵ пайыз) кездеседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультраэлементтердің (алтын, күміс, селен, радиоактивті элементтер) денеде нышаны ғана болады (10⁶ пайыз және одан да аз).

никель көздің қасаң қабағына жинақталып, организм көру қабілетінен айырылады.

Организмде кейбір элементтердің нышаны ғана болады, сондық-тан олардың биологиялық мәні әлі толық зерттелмеген. Бұл  элемент-тердің (мышьяк, радий, торий, уран және  оның ыдырау өнімдері) зат алмасу процесіне ықпалы болатыны байқалған.

Су мен тұздар алмасуы

Кез келген жасуша құрамындағы химиялық қосылыстар арасында мөлшері жағынан алдыңғы орынды су алады. Оның үлесі организм ерекшелігі мен оның мекендеу ортасына, жасушаның сипаты мен оның функционалдық күйіне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, сүйек ұлпасының жасушаларында оның үлесі 20%, май ұлпасында - 30%, бұлшық етте - 75%, мидың сұр затында, бүйректе, өкпеде, бауырда, дөнекер ұлпада - 80-85%, даму үстіндегі ұрық жасушаларында - 90%-дан астам, тіпті тіс кіреукесінің құрамында - 0,2% құрайды. Жасуша мен организмнің функционалдық белсенділігі неғүрлым зор болса, соғырлым оның құрамында су мол болады, сондықтан жас үлғая келе организмдегі су мөлшері азая түседі.

Су жасушаның тіршілік етуі үшін қажет заттың бірі. Ол цитоплазманың негізін құрайды, оның құрылымының сақталуына, құрамындағы коллоидтардың тұрақтылығының сақталуына жағдай туғызады.

Денеде химиялық таза су болмайды. Ол не минералды заттармен, не коллоидтармен байланыста болады. Денеде су не жасуша құрамында, не одан тыс орналасады. Қан плазмасы, ұлпалық сұйық және  лимфа құрамындағы су жасушадан тыс орналасқан су фракциясын түзеді. Денедегі судың жалпы мөлшерінің шамамен 70 пайызы жасуша ішінде, 30 пайызы одан тыс орналасады.

Жасушадағы судың маңызы оның химиялық және құрылымдық  қасиеттеріне, атап айтқанда, молекулалық мөлшерінің ықшамдығына, зарядталғыштығына және бір-бірімен сутектік байланыстармен біріге алатын қабілетіне байланысты.

Су молекуласының зарядталғыш және сутектік байланыс түзгіш қабілетімен байланысты ол зарядты заттар үшін жақсы еріткіш болып табылады. Ионды қосылыстардың зарядталған бөлшектері (иондары) суда бір-бірінен ажырайды да, ериді. Кейбір иондалмаған, бірақ молекуласында зарядталған топтары бар қосылыстар да (қанттар, амин қышқылдары), қарапайым спирттер де (ОН тобының болуына байланысты) жақсы ериді. Су барлық химиялық реакциялар жүретін әмбебап орта болып табылады. Сонымен қатар барлық ыдырау (гидролиз) және тотығу-тотықсыздану реакциялары судың қатысуынен жүреді.

Судың жылу сіңіртіштік қасиеті зор болады. Денеде жиналған жылу судың температурасын онша көтере қоймайды, себебі жылу энергиясының көп мөлшері су молекуласының қозғалыстарын шектеп туратын сутекті байланыстарды үзуге жұмсалады. Судың жылу сыйымдылығының зор болуы ұлпаларды катты қызын кетуден сақтайды.

Суға жаксы жылу өткізтіштік қасиет тән. Бұл жылудың дененің әртүрлі бөліктерінде бірдей таралуына мүмкіндік береді. Судың шеттік керіліс күші де үлкен болады. Оның бұл  қасиеті тұту процесінің атқарылуы, ерітінділердің ұлпалармен жылжуы үшін (мысалы, қан айналым) кажет.

Организмде судың үш түрі болады: 1) еркін, байланыспаған су. Ол жасуша мен жасушааралық қуыстағы органикалық және бейоргани-ісалық заттарды ерітеді; 2) байланысқан су, ол коллоидтар құрамы а еніп, олардың ісінуін қамтамасыз етеді; 3) гидраттық су, ол органигалық заттар құрамына еніп, солар тотыққанда бөлінеді.

Организмде су бірде көбейіп, бірде азайып отырады. Соған карамастан қанның осмостық қысымы әркез тұрақты деңгейде сақталады, себебі денедегі су үздіксіз алмасып, оның мөлшері реттеліп отырады. Ас қорыту жолынан су қанға сіңеді, сондықтан сұйық көп қабылданған жағдайда қан қысымы көтерілу керек. Қалыпты жағдайда мұндай  ауытқу болмайды, өйткені судың артық мөлшері қаннан организмдегі су мен минералды заттар қоймасы болып табылатын тері шеліне өтіп кетеді де, тым артық мөлшері тер мен зәр құрамында сыртқа шығарылады. Су тапшы болған жағдайда су қоймаларындағы судың есебінен оның кандағы қалыпты деңгейі сақталады.

Организм қабылдаған су қанға оңай сіңеді. Ол бауырдан өтіп, бүкіл денеге тарайды да, алдымен жасушааралық қуысқа, одан әрі жасушаға өтеді. Жасушаның суды сіңіруі осмос ықпалымен су концентрациясының градиентіне байланысты жүреді. Жасушалардан шыққан су ұлпалық сұйық пен лимфа арқылы қанға өтіп, белу ағзалары әрекетімен сыртқа шығарылады. Организмде су осмостық және онкостық қысым деңгейіне байланысты алмасып отырады.

Организмге су ауыз су түрінде және қорек құрамында келеді. Қорек кұрамындағы  су белоктар, көмірсулар, майлар тотыққан кезде бөлініп шығады. Оны алмасу (метаболиттік) суы дейді. Денеде 100 г белок тотыққанда ~ 41 г, дәл осындай мөлшерде көмірсулар мен майлар тотыққанда тиісінше 55 және 107 г су бөлінеді. Ал, организм кабылдайтын ауыз су молшері ауа райының жағдайына, қорек сипа-тына, жасқа, физиологиялық күйге т.б. байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, жас организм толысқан организммен салыстырғанда суды 3 - 4 есе көп қабылдайды. Орта есеппен адам тәулігіне 2,5-3 л су қабылдайды да, шамамен зәр құрамы нда 1,5 л, нәжіспен - 0,' 0,2 л, термен - 0,5 л, екле арқылы - 0,3-0,4 л су бөледі. Желінге азықтың әрбір килограмына шаққанда жылқы мен қой - 2-3 л, сиыр 4-5 л, шошқа - 7-8 л су ішеді.

Су мен элекдролиттердің жасуша мен жасушааралық кеңістікте және организм мен қоршаған орта арасында таралуын қамтамасыз етеді процестер жиынтығын су мен тұздар алмасуы дейді. Су мен тұздар алмасуы бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл  процесс ішкі ортаның осмостық қысым мен сутектік көрсеткіші деңгейінің тұрақтылығы диффузия және осмос құбылыстарын қамтамасыз етеді, қоректік заттарды сіңіру, қажетсіз өнімдерді бөлуде маңызды рөл атқарады. Сондыктан бұл  процестің реттелуінің маңызы зор.

Су мен тұздардың  алмасуын реттейтін орталық аралық мидың гипоталамустық бөлігінде орналасқан. Орталықта денедегі электролиттер концентрациясынын өзгерістерін сезінетін ерекше осморецепциялық жасушалар болады. Осы жасушалардың қозуы салдарынан рефлекстік немесе гуморальды жолмен бөлу мүшелерінің күйі өзгеріп, ауытқыған қысым қалпына келтіріледі.

Орталыққа денедегі су мөлшерінің ауытқуларын төрт түрлі рецеторлар хабарлап отырады. Олар ауыз қуысының кілегейлі қабығындағы рецепторлар (кебірсіну салдарынан тітіркеніп, шөлдеу түйс тудырады), қарынның кілегейлі қабығындағы барорецепторлар қабырғасының ісінуі немесе семуі салдарынан тітіркеніп, түйсітін тудырады, ұлпалар осморецепторлары (ұлпадағы осмос қысым деңгейінің өзгерістерін хабарлайды), тамырлар қабырғасындағы рецепторлар қан өзгерістерін сезінеді.

Зат алмасу үрдісінде дәрумендердің маңызы

Дәрмендәрілер адам мен жануарлар тіршілігі үшін өте қажетті майда молекулалы органикалық қосылыстар. Олар құрылымдық ма-териал да емес, қуат кезі де болып табылмайды, бірақ ферменттік жүйелердің құрамасы (компоненті) және  зат алмасу процесінің катализаторы болып табылады. Дәрмендәрілер организмге өте аз мөлшерде ғана қажет. Қорек құрамында олардың болмауы немесе тапшылығы зат алмасу процесін бұзып, организмді түрлі ауруларға (мешел, ақшам соқыр, нервтер қабынуы (полиневрит) т.б.) шалдықтырады.

Дәрмендәрілер ерігіштік қасиетіне қарай майда еритін (А, Д, Ғ, Е, К) және суда еритін дәрмендәрілер (В тобы, К, инозит, фоли қышқылы, пантотен қышқылы, РР, С, Р) болып жіктеледі. Әр дәрмендәріге белгілі  бір биологиялық қызмет тән.

А дәрмендәрісі (ретинол) - каротин туындысы, организмде эпителий жасушаларының түзілуін реттейді. Ол жетіспесе организмнің өсіп-жетілуі бұзылады , ауруға төзімділігі төмеңдейді, көру қабілеті әлсіреп, адам ақшам соқыр деген дертке шалдығады. А дәрмендәрісі ұзақ  уақыт жетіспеген жағдайда тері мен кілегейлі қабықтың қызметі бұзылып, өкпе мен бронхылар, қуық пен бүйрек ауруға шалдығады. А дәрмендәрісі бауыр мен ішек қабырғасында кездесетін каротиназа ферментінің әсерімен өсімдік құрамындағы каротиноидтардан адам мен жануарлар ұлпаларында ғана түзіледі.

А дәрмендәрісінің көзі - жануарлар майы, балық, жұмыртқа, сүт, бауыр, сәбіз.

Адам мен жануарлар үшін Д тобындағы дәрмендәрілер арасындағы ең маңыздылары Д₂ - эргокальциферол және Д₃ - холекальциферол. Д дәрмендәрісі жетіспесе жас бала мен төл рахит (мешел) дертіне шалдығады, толысқан организмде - остеомалядия (сүйек боруы) байқалады, өніп-өсу (көбею) қызметі бұзылады, Д дәрмендәрісінің көзі - балық майы, бауыр, жұмыртқа сары уызы.

Суда еритін дәрмендәрілер табиғатта кең тараған. Олардың арасындағы ең көбі В тобының дәрмендәрілері. Бұл  дәрмендәрілер көптеген ферменттердің кұрамына  кофермент ретінде енеді де, организмдегі зат алмасу процесін реттеуде маңызды қызмет атқарады. Мысалы, никотин қышқылы амидті тотығу процесін жүргізетін ферменттер құрамына енеді.

В тобы дәрмендәрілерінің біреуі ғана жетіспегеннің өзінде организмдегі биохимиялық реакциялар өзгеріп, түрлі аурулар байқалады: терінің қабынуы, көз бен ас қорыту ағзаларының аурулары, нерв жүйесі, көбею ағзаларының қызметтерінің бүзылуы, антиденелер түзілуінің баяулауы, организм төзімділігінің төмеңдеуі.

В_} дәрмендәрісі (тиамин, аневрин) - жетіспесе бери-бери (полиневрит) ауруы қозады, шеткей нерв жүйесінің қызметі бұзылып, организм сал болып қалады. Тиаминді өсімдіктер синтездей алады, ал адам мен жануарларда ондай қабілет жоқ. Бұл  дәрмендәрі мес қарын микроорганизмдері әрекетімен синтезделеді, сондықтан күйіс малы оған зәру болмайды.

В₂    дәрмендәрісі (рибофлавин) әр түрлі ферменттер, әсіресе тыныс
ферменттерін синтездеу үшін қажет. Рибофлавин көру мүшелерінің,
жыныс бездерінің, нерв жүйесінің қалыпты кызметі, ұрықтың  құрсақта дұрыс  дамуы үшін де қажет. Ол гемоглобинді синтездеу процесін
реттеуге де қатысады. В₂ дәрмендәрісі жетіспесе көмірсулар алмасуы
бұзылып, бауырда гликогеннің түзілуі баяулайды, сүт және пирожүзім
қыщқылдарының тотығуы нашарлайды, белок пен амин қышқылдарының пайдалану деңгейі төмендейді, гипохромдық анемия байқалады, көз ағарады. Бұл  дәрмендәрі бауыр, қара бидай, бүршақ тұқымдас өсімдіктер құрамында, сүтте, жұмыртқада кездеседі.

В₃     дәрмендәрісі (пантотен қышқылы) - А-коферментінің құрамына енеді, оның қатысуымен организмде зат алмасу кезінде пайда
болатын сірке қышқылы мен басқа да қышқылдар қалдықтары
активтеніп, лимон қышқылы, стеролдар, глицеридтер және  басқа да
көптеген қосылыстар синтезделеді. Пантотен қышқылы жетіспесе өсіп-
жетілу процесі баяулайды, тері ауруға шалдығып, нерв жүйесінің, ас
қорыту ағзаларының қызметі бұзылады. Бұл  дәрмендәрі бауырда,
бүйрек үсті бездерінде, жүректе, бүйректе, жұмыртқаның сары ұызында көп жинақталады.

_­В₄     дәрмендәрісі (холин) бауырды шырланудан (май басудан) сақтайды, майдың ішектен сіңірілуін жақсартады, ацетилхолин медиаторын синтездеуге қатысады. Ол жетіспесе бүйректің құрылысы бүлініп (дегенерация), организмнің өсуі баяулайды, нерв жүйесінің қызметі нашарлайды. Холин лецитиндер құрамында болады, ашытқыларда, дәнді дақылдарда, күнжарада, бауырда, балық пен ет ұнында кездеседі.

В₅ дәрмендәрісі (РР, никотин қышқылы) тотығу-тотықсыздану
процестерін жүртізетін дегидрогеназа ферментінің құрамына енеді,
тотығатын органикалық заттардан сутегінің бөлінуін жандандырады.
Ол қарын сөлі мен ұйқы  безі сөлінің бөлінуін күшейтеді, жүрек
жұмысын жиілетіл, шеткей тамырлар арнасын кеңейтеді, эритроцит-
тердің түзілуін жаксартып, бауырдың қызметін реттейді, көмірсулар

мен майлардың алмасу процесіне әсер етеді. Никотин қышқылы жетіспесе пеллагра деп аталатын ауру пайда болады, тері зақымданып, іш өтеді, психика езгереді, тіл дертке шалдығып, семіп, жансызданады (қара тіл дерті). Бұл  дәрмендөрі көп мөлшерде жүгерінің, күріштің кебетінде, ірі тартылған ұңда, ашытқыда, картопта, жануарлар бауырында кездеседі.

Денедегі зат алмасу процесі қуат алмасуымен тығыз байланысты. Зат алмасу барысында қоректік заттардағы потенциалдық энергия босанып, ол механикалық, жылу, электр, сәуле энергияларына айналады да, ең соңыңда организмнен жылу түрінде бөлінеді. Демек, организмге энергия қоректік заттар құрамында келеді де, ол тіршілік әрекеттерін атқаруға, түрлі өнімдер өндіруге жұмсалады.

Өлі табиғаттағы энергия алмасуынан жасушаларда жүретін процес-тер үш түрлі принциппен ерекшеленеді:

1)     қоректік заттардың химиялық энергиясы жылу энергиясына айналмайақ бірден әртүрлі жұмыстар атқаруға пайдаланыла береді және энергияның басқа түріне ауыса алады. Демек, тірі организм хемодинамикалық принциппен жұмыс істеп, энергия көзін тиімді

2)     тірі организмде энергия мысқалданып бөлінеді. Бұл  организмді "Энергиялық думпуден "сақтап, қуатты толық пайдалануға мүмкіндік береді.

3)     көмірсулар, белоктар, майлар ыдыраған кезде бөлінген энергияның артық мөлшері энергияның биологиялық аккумуляторы - мол қуатты заттардың (макроэрттердің) құрамына ену арқылы организмде жинақталып, қорда сақталады.

Жасушаларда энергия үшкарбон қышқылы айналымына қатысатын маңызды метаболиттердің түзіліп, тотығуы кезінде босанып, жинақталады. Бұл  процесс үстінде сутегі молекуласы бөлініп, көмір қышқыл газы түзіледі. Босанған сутегі молекуласы дегидрогеназалар коферменттерінің (НАД, НАДФ, ФАД) көметімен тотығу тізбетіне немесе тыныстық тізбекке қосылады. Бұл  тізбекте сутегі электрондары біртіндеп жоғары энергетикалық тізбектен төменгі  энергетика-лық тізбекке өтеді де, ең соңғы акцепторға - оттегіне беріледі, басқаша айтқанда ол тотығады. Бұл процесс барысында бөлінген энергияның аздау бөлігі  (30-40%) жылу түрінде болінеді де, қалған бөлігі  (60-70%) АТФ-тың макроэргиялық байланыстарында жинақталады. АТФ-тың осылай тыныстык тізбектегі сутегінің тотығу энергиясының есебінен түзілу жолын тотықпалы фосфорлану деп атайды. Сонымен, энергия өзгерістерінің негізінде қоректік заттардан электрондар босанып шығуы салдарынан олардағы қуаттың организмдегі химиялық реакцияларды жаңдандыратын қасиеттері жатады.

Организмдегі энергая алмасуын энергия тендестігін анықтау арқылы зерттейді. Ол үшін организм қабылдаған және бөлген энергия мөлшерін салыстырады. Организмнің қорекпен қабылдаған энергиясының мөлшерін брутто (жалпы) энергия деп атайды. Брутто энергия мен организмнің зәрмен, нәжіспен, түрлі газдармен бөлген және қабылданған қорек пен ішкен суды жылытуға шығындаған энергиясының айырмасын нетто-энергия дейді. Демек, нетто-энергия организмнің тіршілік әрекеті үшін жұмсалатын  энергия. Брутто-энергия мен нәжіс энергиясының айырмасын қорыту энергиясы дейді. Ал, қорыту энергиясы мен зәрмен бөлінген энергия айырмасын алмасу энергиясы деп атайды. Алмасу энергиясы организмнің тіршілік әрекеті мен өнім өндіруге (жұмыс атқаруға) жұмсалатын  энергия.

Организм қабылдаған жалпы энергияны қоректік заттардың қуаттық құндылығына сүйене отырып анықтайды. Ал, қоректік заттардың қуаттық құндылығын анықтау үшін арнаулы аспап-калоримет-риялық құты (бомба) қолданылады. Бомбаның ішіне 1 г зерттелетін зат салынады да, оны таза оттегімен толтырып, электртогын қосып, жағады. Зерттелетін зат бөлген жылу мелшері Джоуль бірлігімен өлшенеді. Калориметриялық бомбада жанғанда 1 г көмірсу 17,6 кДж (4,1 ккал), 1 г белок - 24,3 кДж (5,7 ккал), 1 г май - 38,9 қДж (9,3 ккал) энергая бөледі. Организмде белок толық тотықпайды: белок құрамынан бөлінген амин тобынан түзілген несепнөр өзімен бірге біршама энергияны ұстап қалады. Осымен байланысты белоктар орга-низмде 17,6 кДж (4,1 ккал) ғана энергия бөледі.

Рацион құрамыңдағы көмірсулар, белоктар және майлар мөлшерін анықтағаннан соң, организм қабылдаған энергия мөлшерін есептеп шығаруға болады,

Калориметриялық бомба көмегімен зәрдің, нәжістің кұрамындағы  энергияны есептеп шығаруға болады.

Газдардың калориялық коэффициенті  организмде тотыққан орга-никалық заттардың табиғатына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, белок тотыққанда организм сіңірген оттегінің, әр литріне 4,8 ккал энергия, май тотыққанда - 4,7 ккал, ал көмірсулар тотыққанда -5,05 ккал энергия бөлінеді. Демек, организм шығындаған энергияны анықтау үшін денеде тотыққан запъщ табиғатын білу керек. Ал, оны тыныс коэффициенгі  (ТК) арқылы анықтайды.

Тыныс коэффициенгі  деп организмнен бөлінген көмір қышқыл газының ол сіңірген оттегіге көлемдік катынасын айтады. Организмде көмірсулар тотыққаңда тыныс коэффициенті  1-ге тең, белок то-тықса - 0,8, май тотықса - 0,7-ге тең болады. Аралас азықпен қоректенген жағдайда тыныс коэффициенті  0,7-1 аралығында, көбінесе 1-ге жақын, ал жыртқыш аңдарда - 0,75 шамасында қалыптасады. Организмде көмірсулардың майға айналу процесі жүрсе, тыныс коэффициенті 1-ден артып кетеді. Оның себебі көмірсулар құрамында маймен салыстырғанда оттегі көп, сондықтан майды түзуден артылған оттегі тотығу процесінде пайдаланылады да, ауадан оттегі аз сіңіріледі.

Ашығу жағдайында организмде майдың көмірсуға айналу процесі жүрсе, тыныс коэффициенті  0,7-ден төмендеп кетеді. Бұл  жағдайда ауадан сіңірілген оттегі тек қана майларды тотықтыру үшін ғана емес, көмірсулар молекуласын түзу үшін де жаратылады. Осы себепті ауадан оттегі көп мөлшерде қабылданады.

Сонынен, организмнің энергия шығынын жанама жолмен анықтау үшін алдымен тыныс коэффициентін есептеп шығарады да, арнаулы таблицадан сол коэффициентке сай оттегінің немесе көмір қышқыл газының калориялық коэффициентін табады. Осы санды организм қабылдаған оттегі немесе бөлген көмір қышқыл газы мөлшеріне көбейту арқылы белгілі  бір уақыт ішіндегі энергия шығынын анықтайды.

Изотермия нерв жүйесінің дамуымен байланысты қалыптасқан қасиет, сондықтан төменгі  сатыңағы жануарларда изотермия болмайды. Барлық омыртқасыз жануарларда, балықтарда, қос мекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда дене температурасы тұрақсыз  және қоршаған орта температурасына тәуелді озгеріп отырады. Осындай дене температурасының тұрақтылығын сақтай алмайтын жануарларды салқын қанды (пойкилотермиялы) жануарлар деп атайды. Дене температурасын тұрақты деңгейде сақтайтын жануарларды жылы қанды (гомойотермиялы) жануарлар дейді.

Кейбір жануарлар жылдың бір мезгілінде гомойотермиялы орга-низм тәрізді, ал екінші бір мезгілінде пойкилотермиялы организмдер тәрізді тіршілік етеді Мұндай  жануарларды гетеротермиялы жануарлар дейді. Гетеротермия - эволюция процесінде гомойотермиядан кеш пайда болған қасиет деп есептеледі. Бұл  қасиет ортаның түрлі қолайсыз жағдайларына бейімделуде маңызды рөл атқарады. Қоректік заттар, су жетіспеген жағдайда, қоршаған орта температурасы төмендеп суығанда мұндай  организмдер ұйқыға кетеді де, қолайлы жағдай туғанда оянып, гомойотермиялы жануарлар сияқты тіршілік етеді.