ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің сыртқы

Сыртқы істер министрі А.М. Горчаков 1865 жылы 3 қыркүйекте ІІ Александрға мынадай мазмұндағы хат жолдады: «Біздің мемлекеттің және Еуропаның қазіргі жағдайында Ресейдің негізгі назары ішкі даму барысында пайда болған мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Сыртқы саясат ішкі міндеттерге бағындырылуы қажет» [1].

Қырым соғысындағы жеңіліс Ресейді әлсіретті, Австрия-Пруссия одағына сүйенген Вена жүйесі таратылды. Ресей халықаралық істердегі жетекшілігінен айырылды. Сыртқы белсенділікті төмендету ішкі мәселелермен айналысуға мүмкіндіктер туғызды. Орыс үкіметі жеті жылға рекруттық алымдардан бас тартты, әскерді қысқартты, әскери шығындарды азайтты.

Осы кезеңдегі Ресей сыртқы саясатының жетекші бағыты шығыстық саясат болды. Орта Азияны Ресейге қосуды көздеген сыртқы саясаттан басқа, Ресей Балқандағы дағдарысқа араласты, 1877-1878 жылдары орыс-түрік соғысын басынан өткерді, Қиыр Шығысқа көңіл бөлуге мәжбүр болды.

Ресейдің Орта Азиямен экономикалық байланыстары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында дами бастады. Ғасырдың басында Орта Азия мен Ресей арасындағы сыртқы сауда айналымы 3 млрд сомды құрады, ал ХІХ ғасырдың ортасында 25,5 млн сомды құрады [2].

ХІХ ғасырдың 60-жылдары Орта Азияның экономикалық даму сипатына орай Ресей капиталистері мен өнеркәсіпшілерінің тауарларын өткізетін нарық аймағына ұмтылысын байқауға болады. Орта Азия тек патшалық Ресей ғана емес, Ұлыбританияның, Қытайдың да көз алартқан аймағы болды. Ал патшалық Ресейдің басты бақталасы Ұлыбритания еді. Ресей Орта Азияға байланысты саясатында Ұлыбританиямен бетпе-бет келмес үшін, абайлап әрекет етті.

Орта Азияда үш негізгі хандық – Қоқан, Бұхар, Хиуа болғандығы белгілі. Бұл хандықтардың арасында территория үшін ара-тұра соғыстар болып тұрды, олардың шекаралары тұрақты болған жоқ. Бұл мемлекеттердің экономикалық жағынан артта қалғандығы, саяси бытыраңқылығы, феодалдардың арасындағы талас-тартыс Орта Азия мемлекеттерін әлсіретіп, патшаның жаулап алушылығын жеңілдетті. Орта Азияны жаулап алуға байланысты орыс патшасының белсенді саясаты ХІХ ғасырдың 60-жылдары қайта жанданды. 1864 жылы Орынбор жағынан Перовск фортынан генерал Веревкиннің 1200 әскері, екіншісі генерал Черняевтің 2500 әскері Орта Азияны басып алуға дайын тұрды. 1864 жылы қыркүйекте екі әскер бірігіп, Шымкент қаласын алды [3]. Черняев Ташкентке жақындап келді, бірақ қаланы алу мүмкін болмады. 1865 жылы 17 маусым күні Черняев Ташкентке екінші рет соққы бере отырып, қаланы алды [4]. Ташкент қаласы үшін Черняев бриллиант тастармен көмкерілген шпагамен марапатталды. 1866 жылы дипломатиялық мақсатты көздей отырып, Ұлыбританиямен қарым-қатынасты ушықтырмас үшін Черняев әскербасылық қызметтен аластатылды. Бірақ Ресей Орта Азияға байланысты жаулап алушылық саясатынан бас тартқан жоқ. 1866 жылы Ходжент, Ұры Төбе алынса, 1868 жылы Қоқан билеушісі Құдияр хан Қоқан хандығының Ресейге бағынатындығын жариялап, орыс көпестеріне 2,5% салық төлей отырып, жергілікті саудагерлермен тең негізде сауда жасауға мүмкіншілік берді [5]. Орыс әскері жаулап алған территорияда орталығы Ташкент қаласы болған Түркістан генерал-губернаторлығы қалыптастырылды. Генерал-губернатор болып Кауфман тағайындалды. Ол Бұхараға шабуылды басқарды. 1868 жылы Самарқандты алып, Бұхараға бет бұрды. 1868 жылы Бұхара орыс бодандығын мойындап, келісімге қол қойды [6]. Бұхар әмірлігі 500 000 сом контрибуция төлеп, орыс көпестеріне кедергісіз сауда құқығы берілді [7]. Орыс жаулап алушыларына қарсы бағытталған Самарқандтағы көтеріліс басылып тасталды. Енді Хиуа хандығын жаулап алу мәселесі алдыңғы орынға шықты. 1873 жылы тамызда Хиуа хандығы да орыс бодандығын мойындады. Хиуа хандығы 2200 сом контрибуция төледі, орыс көпестері салықсыз сауда құқығын иеленді.

Патшалық Ресей 1876 жылы Қоқан хандығын жойып, Ферғана облысын қалыптастырды [8]. Орыстардың құрамына қосылмаған тек Түрікмения ғана қалды. Түрікменияға шабуыл географиялық орналасуына байланысты (сусыз құм арқылы өту керек еді) қиындықтар туғызды. Бірақ Ұлыбритания тарапынан белсенділіктің жоғарылауы салдарынан патшалық Ресей ұзақ уақыт Түрікменияға байланысты жобасынан бас тарта алмайтын еді. Мысалы, 1879 жылы ағылшын әскері Ауғанстанды алды. Яғни, Ұлыбритания үшін Орта Азияға деген жол ашық еді. Осындай жағдайда орыс патшасы Түрікменияға ұмтылысын жылдамдатты.

Түрікменияны жаулап алу базасы 1869 жылы негізі қаланған Красноводск қаласы болды.
1881 жылы орыс әскері Көктепе бекінісін алды. Бекіністі алуға генерал Скобелев басқарған, артиллериямен қаруланған 6 мың жауынгер қатысса, оның қорғанысын 5 мың мылтығы ғана бар 25 мың адам іске асырды [9]. Көктепеден кейін Ашхабад, Ахал-Теке оазистерін қосып алды. 1884 жылы Мерв, 1887 жылы Кушка қаласы алынды, 1895 жылы Памир алынды [10].

ХІХ ғ. 70-жылдары Ресей үшін шығыс мәселесі тағы да ушықты. Осман империясында феодалдық құрылыстың ыдырауы батыс еуропалық елдерге бағыныштылығын арттырды. Капиталистік қатынастардың енуі феодалдық қанаумен қатар жүрді. 70-жылдары Балқан жартыаралының халықтары арасында ұлт-азаттық қозғалыс басталды. Балқан халықтарының саяси жағдайы бірдей емес еді. Сербия Түркия билігіндегі өзін-өзі басқаратын князьдық болса, Черногория Түркияның экономикалық қысымын көріп отырған жеке мемлекет болды. Болгария, Босния, Герцоговина Осман провинциялары деңгейінде болды. 1876 жылы Ресей, Германия, Австрия-Венгрия арасында «Берлин меморандумына» қол қойылды. Меморандум Франция мен Италия тарапынан қолдау тапқанымен, Ұлыбритания тарапынан қарсылыққа кездесті. Орыстар қайткен күнде Қара теңіз үшін күрестегі ежелгі бақталасы Түркияны әлсірету үшін «Балқан халықтарының азаттығы» тақырыбын желеу етіп, қолдан келер барлық шараларды қолданып бақты. ІІ Александр орыс әскерінің қатарындағы офицерлерге уақытша отставкаға шығып, серб әскеріне қосылуға рұқсат берді. Серб әскеріне шамамен 5 мың офицер қосылғаны туралы мәліметтер бар [11].

Бұл мәселедегі Ресейдің алдына қойған мақсаты Түркияны барынша әлсірету болса, еуропалық елдердің ішінде мақсаттары мен мүдделері қайшылыққа түсе берген, ХІХ ғ. Ресейдің негізгі бақталасына айналған Ұлыбританияның жоспары мүлде өзгеше болғандығын байқауға болады. Герман мемлекетімен бірлесе отырып, Ұлыбритания қайткен күнде Ресейді соғысқа кіруге итермеледі. Бұл жердегі Герман үкіметінің көздеген мақсаты төмендегі мақсатқа шоғырланды: 1) Германияның Францияға байланысты әрекетіне еркіндік береді; 2) Германияның Ресей мен Австрияға деген ықпалы күшейеді. Осындай жағдайда Австрия-Венгрияның ұстанымы көп мәселені шешетін еді. Сондықтан өзіне одақтас табу үшін Ресей Австриямен жасырын келіссөз бастады. Ұзаққа созылған келіссөздерден кейін 1887 жылы орыстар мен австриялықтар арасында жасырын келісімге қол қойылды [12]. Келісім бойынша Австрия Ресейге байланысты бейтараптылық саясат ұстанып, дипломатиялық қолдау көрсетуге тиіс еді. Ресейдің келесі сақтық шарасы Румыниямен одақтастық қатынастарды негіздеген келісім еді. Қол қойылған конвенция бойынша Ресей әскері Румыния территориясы арқылы еркін өту құқығын алды.

1877 жылы патшалық Ресей тағы да Түркиямен Балқан жартыаралы үшін туындаған мәселені бейбіт шешуге ұмтылыс жасады, «Лондон Хаттамасына» қол қойылды. Патшалық Ресейге Балқандағы ықпалынан айырылу қаупі төнді. Ресей өз қоғамының алдында «Сербияға жаны ашыған туысқан» бейнесін жоғалтып алмас үшін, 12 (24) сәуір 1877 жылы ІІ Александр Түркиямен соғыс туралы манифестке қол қоюға мәжбүр болды [13]. Тарихтан бұл соғыстың барысында орыс генералдары Столетов, Креденерлердің басқаруымен Шипка, Тырнова, Плевна, Дунайдың сол жақ қанатында Рущук, Шумла, Варна, Силистрия үшін қырғын ұрыстардың болғаны белгілі. Осы соғысты аяқтаған Сан-Стефано келісімі (1878 ж.) патшалық Ресейдің Еуропа елдерінен «жеген таяғының» жалғасы болды. Себебі, батыс елдерінің қысымымен патша үкіметі халықаралық конгресс талқылауына келісімнің барысында пайда болған жалпыеуропалық маңызы бар мәселелердің баптарын беруге мәжбүр болды. Армян мәселесі де халықаралық мәселе ретінде алғаш рет көтерілді.

Конференция Берлинде Бисмарк төрағалығымен өтті. Болгар мәселесі қатты талқылауға түсті. Изоляцияға ұшыраған орыс делегациясы Сан-Стефано келісімінің шарттарын сақтап қалуға мүмкіндігі болмады. 1878 жылы Берлин трактатына қол қойылды [14]. Аталмыш трактат бойынша Ресей мүддесі қатты қысқартылды, Закавказьеде Ресейге Карс, Ардаган, Батум ғана қалды.

Батыс Еуропа елдері (Ұлыбритания, Франция, Пруссия, кейіннен Австрия-Венгрия) Ресейдің Қара теңіз аймағы мен Балқан түбегіндегі экспансиясына қарсы тұрды және осы мақсатта Түркияны буфер ретінде шебер қолдана білді. Ресейдің Балқандағы саясатын жүзеге асыруға бірқатар қолайлы факторлар: Балқан халықтарының Осман империясына қарсы ұлт-азаттық күресі; түбек халықтарының (серб, болгар, черногорлар және т.б.) христиан дінінің провославие тармағын ұстануы оң ықпалын тигізуге тиісті болатын. 1877-1878 жж. орыс-түрік соғысы нәтижесінде қол жеткізілген әскери-дипломатиялық жеңістер 1878 жылғы Берлин конференциясында қолдан шығарылып алынды. Ресейдің Балқан түбегіндегі позициясының нығаюына Ұлыбритания, Франция және «адал маклердің» рөлін атқарған Германия қарсы болды. Ақырында, Сан-Стефано шартының (1878) Ресейдің Балқандағы позициялары мен Сербия, Болгария және Черногорияның мемлекеттік тәуелсіздігі мен мемлекеттік құрылымдарын заңдастыратын баптары толығымен Берлин конференциясында қайта қаралып, түбірлі өзгерістерге ұшырап, еуропалық мемлекеттердің стратегиялық мүдделері мен Түркияның пайдасына ішінара шешілді [15]. Ресейдің еуропалық бағытта белсенді саясат жүргізуіне империяның оңтүстік шекараларындағы Осман империясының бақылауы әлсіреген Дунай князьдықтары мен Балқан халықтарының түрік езгісіне қарсы ұлт-азаттық қозғалысы оңтайлы жағдайлар мен шарттар қалыптастырғанымен, Ресейдің бұл аймақтардағы әскери-дипломатиялық табыстары баянды болмады. Бұл бағытта Ресейдің геосаяси мақсаты өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және тауар шығаратын жаңа жерлерді басып алу болды.

Ресей тарапынан жасалған мұндай ұмтылыстар Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, Австрия-Венгрия сияқты мемлекеттердің қатты алаңдатушылығын тудырды. Бұл елдердің дипломатиясы Ресейді еуропалық істерге араластырмай, оқшаулап ұстап, оның экономикасының жетекші салаларында өз ұстанымдарын нығайтып, бұл елді өздерінің шикізат көзіне айналдыруды көздейтін геостратегиялық мақсатты жүзеге асыруға күш салды.

ХІХ ғ. Ресейдің сыртқы саясатында белсенділік көрсетуге ұмтылған келесі бағыты – Қиыр Шығыстық бағыт. Осы уақытқа дейін Қиыр Шығыс мәселесі Ресей үшін өзекті болып табылады. Орыстар Қиыр Шығыс аймағын ХҮІІ ғ. бастап отарлай бастағаны белгілі. Мысалы, В. Поярков, Е. Хабаров, О. Степанов, т.б. 1689 жылы Нерчин келісімі бойынша Амурдың сол жағасындағы жерлер Ресей құқығында деп танылды. Уссури өзенінен теңізге дейінгі территория бөліске түспеген еді. Осы шекаралық территория тарихи жолдармен қалыптастырылғандықтан, Қытай еш қарсылықсыз осы территорияны мойындады. 1858 жылы Айгун қаласында Қытай тарапынан И. Шань және Шығыс Сібір генерал-губернаторы Н. Муравьев арасында қалыптасқан шекараны мойындау туралы келісімге қол қойылды. 1860 жылғы Пекин келісімі бойынша Уссуридің оң жағалауы оңтүстікке қарай орыс құқығында деп танылды [16]. Бұл келісімге Богдыхан мен орыс дипломатиясының өкілі Игнатьев қол қойды. Осы келісімнің нәтижелерін негізге ала отырып, шекараны анықтап, карталар қалыптастырылған еді. 1860 жылы Қытай, Ұлыбритания, Франция арасындағы келісімдерге делдал ретінде қатысқан Н.П. Игнатьев Ресей мен Қытай арасындағы даулы мәселелерді шешуге тырысты.

Тайпиндер соғысынан, ағылшын-француз интервенциясынан шаршаған Цин үкіметі 2 қараша 1860 жылы орыс-қытай келісіміне қол қойды. Келісім бойынша Қытайдың батысындағы шекара анықталды. Пекин трактаты орыс дипломатиясының ірі жеңісі болды. Айгун келісімі (16 мамыр 1858 ж.), Тяньцзин келісімі (1 маусым 1858 ж.) Қазақстан мен Ресей арасындағы Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыстағы бөлісті анықтады. Ресей Амур, Уссур өңірлеріне билігін бекітті, Жетісудың оңтүстік-шығысындағы барлық жерлерге құқығын заңдастырды. Күршім мен Зайсан өзені, Қара Ертістің төменгі ағысы да Ресей құқықтық иелігінде қалды.

Қиыр Шығыс мәселесіндегі келесі бір Ресей үшін өкінішті болған жағдай Аляскаға байланысты еді. Қырым соғысындағы жеңілістен кейін халықаралық қатынастар жүйесінде беделін жоғалтқан Ресей Алясканы АҚШ-қа 7 млн 200 мың долларға сатты. Орыс патшасын бұл шараға итермелеген жайт Аляска үшін АҚШ-пен және Ұлыбританиямен қақтығысқа түсіп қалу қаупі еді.

Қазіргі Ресейдің еуропалық бөлігі тығыз қоныстанған, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан дамыған. Ал Қиыр Шығыс пен Шығыс Сібірдің қоныстану деңгейі де, экономикалық, әлеуметтік дамуы да төмен. Олар Ресейдің еуропалық бөлігі үшін шикізат көзі ретінде және қорғаныс әлеуетін орналастыру үшін пайдаланылады. ХХ және ХХІ ғасырлардың шеңберінде Ресейдің Қиыр Шығыс шектерінде қуатты экономикалық державалар пайда болды. Бұл - ең алдымен Жапония және ҚХР. Олардың гүлденуі жалғаса бермек. Яғни, Ресейге өз артықшылықтарын пайдалана отырып, АТР-дағы ықпалды экономикалық державаға айналуы қажет немесе осы аймақтағы дамушы мемлекеттердің шикізат көздеріне айналады. Бұл болашақта Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыстың бөлінуіне алып келуі мүмкін деген жорамалдар бар. Ресейдің мүмкіндік көздері ретінде табиғи қорлары, өнеркәсіптік әлеуеті, кәсіпкер мамандары, инженерлік-техникалық мүмкіндіктері көрсетіледі. Сарапшылар осы мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана білу керек деген қорытындылар жасап отыр.

ХІХ ғ. Ресей сыртқы саясатының еуропалық бағытына келер болсақ, Берлин Конгресінен кейінгі Ресейдің халықаралық жағдайы тағы да төмендеді. Халықаралық қатынастар жүйесінде саяси және әскери күштердің жаңа арасалмағы қалыптасты. 80-ші жылдардың басында Еуропада Германия тез күшейе бастады. Еуропалық қақтығыстардан алшақтай отырып, Ұлыбритания отарлық саясатын белсендірді. Әлемдік саясат жүйесіне жаңа мемлекеттер шықты, халықаралық қатынастарда жаңа заңдылықтар пайда болды. Халықаралық қатынастарда енді шешуші рөлді экономикалық факторлар атқара бастады.

ХІХ ғ. соңғы ширегі капиталистік мемлекеттердің отарлық экспансиясының күшеюімен сипатталады. Экспансионистік пиғылдардың күшеюі, әсіресе Ұлыбритания саясатынан анық байқалды. Ұлыбритания орыс-түрік соғысының нәтижесінде Қара теңіздің іс жүзіндегі қожасына айналды. Мрамор теңізіне ағылшындар әскери-теңіз флотын орналастырды. Берлин Конгресінің нәтижесі бойынша Ұлыбритания Кипрді жаулау құқығын иеленіп, Түркия саясатына ықпал ете алды. 1879 жылы ағылшын үкіметі Ауғанстанды ағылшын протекторатына айналдырған Гандом келісімін таңды. Осы жағдайлар, әрине патшалық Ресейдің сыртқы саясаттағы ұмтылыстарына әсер етіп, Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қарым-қатынасты күрделендірді.

Берлин Конгресінен кейін Ресейдің билеуші топтарының арасында сыртқы саясатқа байланысты бірауыздылық болған жоқ. Сыртқы істер министрлігінің басында Горчаков болды, бірақ оның сыртқы саясатқа деген шынайы ықпалының азайғандығын байқауға болады. 1878 жылдан бастап, министрлікті іс жүзінде германдық бағытты ұстанатын Н.К. Гирс басқарды. ІІ Александрдың патшалық етуінің соңғы жылдары сыртқы саясат іс жүзінде әскери министр Милютин қолында болды. Ол Ресей шекарасының тыныштығын сақтау үшін әскерді күшейту керек деп есептеді.

Ресейдің дворяндық-буржуазиялық топтары арасында Берлин Конгресіндегі сәтсіздіктерді Германиядан іздеген топ пайда болды. Олардың көңіл күйінде Ресейдің сәтсіздіктеріне батыс елдерін кінәлаған Германияға қарсы көңіл күй анық байқалды. «Баспасөз беттеріндегі соғыс» Берлин Конгресінің төңірегімен ғана шектеліп қалған жоқ. 1874 жылы Бисмарк ветеринарлық шараларды сылтаурата отырып, Ресейден Германияға мал әкелуге тыйым салды, нан импортына салықты көтерді. Осының барлығы баспасөзден көрініс алып жатты. Екінші жағынан, 80-ші жылдары Германия ауыл шаруашылығы өнімінің маңызды нарығы еді. Сондықтан помещиктердің экономикалық мүдделері бұл мемлекетпен достық қатынастарды талап етті.

1879 жылы Ресей мен Германия арасында қарым-қатынасты реттеуді көздеген байланыстар басталды. Бисмарк келісімге келе отырып, бұған Австрия-Венгрияның қатысуын талап етті. 1881 жылы австро-орыс-герман келісіміне қол қойылды «Үш император одағы» деп аталды [17]. Келісім бойынша соғыс бола қалған жағдайда бейтараптылық сақтау талап етілді. Босфор мен Дарданелла бұғаздары әскери кемелер үшін жабылды. Бұл келісім Ресей үшін тиімді болғанымен, ұзақ сипатты иеленбеді. Берлин трактаты, негізінен, жалпы еуропалық мәселелерді қамтыды. «Үш император одағының» беріктігіне Болгарияда 80-ші жылдары болған мемлекеттік төңкеріс сын болды. Болгариядағы мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде билеуші топтар арасындағы Ресейдің ықпалы ығыстырылып шығарылды. Бұл ықпалдан айырылу орыс дипломатиясының үлкен сәтсіздігі еді. Австрия-Венгрия келісім нәтижесіне қарамастан, Ресейге дұшпандық ұстанымына көшті, ал Германия оған қолдау көрсетіп отырды.

80-ші жылдардың соңында Ресейдің Австрия-Венгрия және Германия арасындағы қайшылығы Ұлыбритания-Ресей арасындағы қарама-қайшылықтан да маңызды болып кетті. 1882 жылы Австрия-Венгрия, Германия, Италия арасында жасалған Үштік Одақ бүкіл еуропалық жағдайды өзгертті. 90-шы жылдардың басында Үштік Одақ мүшелерінің Ұлыбританиямен жақындасу белгілері байқала бастады. Осындай жағдай Ресей мен Францияны жақындатты. Бұл жақындасудың тек саяси ғана емес, экономикалық астары да бар еді.

Жалпы, ХІХ ғ. Ресейдің сыртқы саясатындағы еуропалық бағытта ауыз толтырып айтарлықтай өзгерістер болмады. Сондықтан патшалық Ресей барлық күшін Шығыс елдеріне, оның ішінде Орта Азия мен Қиыр Шығысқа сала бастады.

Сонымен, ХІХ ғ. Ресейдің сыртқы саясатының басымды бағыттары туралы ой қорытатын болсақ, Ресей өзінің еуропалық бағыттағы жеңілістерін азиялық бағыттағы саясатының жеңістерімен өтеді. Шығыста бұндай табысты саясат жүргізуге Ресей үшін көптеген қолайлы факторлар болды. Біріншіден, оның негізгі еуропалық бәсекелестері бұл аймақтан шалғайда жатты. Екіншіден, Ұлыбритания мен Франциядан өзге ел біз қарастырып отырған кезеңде аталмыш географиялық аймақта кейбір отарларды иемденгенімен Ресейдің бұл бағыттағы мүдделерімен санасуына тура келді. Үшіншіден, Ресей еуропалық мемлекеттерден бұрын Орталық Азиядағы хандық-әмірлік мемлекеттік құрылымдарды жойып, Қиыр Шығыс халықтарын өз бодандығына қабылдап, бұл территорияларда генерал-губернаторлық басқару жүйесін енгізіп, біртұтас Ресей империясының территориясы деп жариялады. Әскери-саяси тепе-теңдік тұрғысынан салыстырып қарағанда, бұл аймақтардағы Ресей империясының позициялары Ұлыбритания мен Франциядан айтарлықтай басым болды.

______________________________
1. Россия. Договоры. Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. - М., 1952. - С. 67.

2. Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. Экономические и политические последствия присоединения Средней Азии к России. - Ташкент, 1966.

3. Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России. - М., 1965.

4. Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России. - М., 1965.

5. Договоры России с Востоком, политические и торговые // Изд. Т.Юзефович. - СПб., 1869. - С. 78.

6. Орлов А.С., Георгиев В.А., Поленов А.Ю., Терещенко Ю.Я. Основы курса истории России. - М., 1997.

7. Там же.

8. Договоры России с Востоком, политические и торговые // Изд. Т.Юзефович. СПб., 1869.

9. Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в ХҮІІ-первой половине ХІХ вв. - М., 1983. - С. 192.

10. Там же.

11. Виноградов В.И. Русско-Турецкая война 1877-1878 гг. и освобождение Болгарии. - М., 1978.

12. Орлов А.С., Георгиев В.А. История России. - М., 1998.

13. Страны Востока в политике России в ХІХ-нач. ХХ в. Сб. ст. - Иркутск: ИГПИ, 1986.

14. Орлов А.С., Георгиев В.А. История России. - М., 1998.

15. Хвостов В.М. История дипломатии. Т. ІІ. - М., 1963.

16. Воскресенский А.Д. Россия и Китай: теория и история межгосударственных отношений. - М., 1999.

17. Тюкавина В.Г. История СССР 1861-1917 гг. - М., 1989.
* * *

В статье рассматриваются основные направления внешней политики царской России во второй половине ХІХ в. Ведущим направлением внешней политики России в данное время был восточный вопрос.

This article is about the development of the Russian empire’s foreign policy at the second part of the XIX century and it is main direction eastern problem.

Күрдістанның көп аймағы мен халқының басым бөлігі Түркияның қол астына өтті. Күрдтер, негізінен, Түркияның шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарында қоныстанды. Бұл аймақ шартты түрде «Түрік Күрдістаны» деп аталып, ауданы шамамен 225 мың шаршы километрге дейін жетті. Түрік Күрдістаны Түркияның 30% аймағы мен Күрдістанның 47%-ын алып жатыр [1].

1921 жылы 21 ақпанда бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін экономикалық дағдарыстың нәтижесінде Иранда саяси төңкеріс орын алды. Елде дезинтеграциялық үрдістер күрт күшейді. Күрд, араб, түрікмен халықтарының сепаратистік қозғалыстары Ирандағы тұрақтылыққа кері әсер етті. 1920 жылдары күрдтер бірнеше ұлт-азаттық қозғалысқа шықты. 1924 жылы күрдтердің көрнекті билеушісі Симко көтеріліс бастады. Алайда Иран билеушісі Реза-шах бұл көтерілісті күшпен басады. 1926 жылы Иран Күрдістанында Салар-од-Доуле көтеріледі, мақсаты - қажарлардың билігін қайта орнату. Бірақ Салар сәтсіздікке ұшырап, Иракқа қоныс аударады.

Түркия, Иран және Ирак Күрдістанындағы көтерілістердің жеңіліс табуы, күрд көшбасшыларын бүкілхалықтық азаттық күреске итермеледі. Шейх Сайд, Симко мен шейх Махмуд Барзанджи бастаған аймақтық көтерілістер өзінің тиімсіздігін көрсетті. Бытыраңқы ұлттық қозғалыстардың басын біріктіретін және күрд мемлекеттігін құру үшін күресетін жалпыкүрдтік саяси ұйым құру қажеттігі туды. Бұл іске Түркияның күрдұлтшыл ұйымдарының көшбасшылары белсене кірісті. Нәтижесінде, 1927 жылы Сирия мен Ливан аймағында «Хойбун» («Тәуелсіздік») атты бүкіл күрд халқының ұлттық комитеті құрылды [2].

Түркияның «Күрдістан Таали», «Күрд Тешкиляти Ичтимайи джемиети», «Күрд миллет фыркасы», «Күрд тәуелсіздігінің комитеті» атты күрдтердің ұлттық ұйымдары комитет құрамына енді [3]. 1927 жылы 28 қазан айында «Хойбун» номиналды түрде Күрдістанның тәуелсіздігін жариялап, Түркияға қарсы соғыс жариялайды. Персия, Ирак және Сириямен достық қатынас орнатамыз деп хабарлады. Астанасы Диярбакыр болып жарияланды.

«Хойбунның» атқарушы комитетіне Сүрейя, Джеладет Бадрхан мен Камран Бадрхан, Мемдух Селим-бей, Шахин-бей және басқа да көрнекті басшылары кірді. Атқарушы комитет болашақ дербес Күрдістанның үкіметі болуы тиіс деп санады. Күрд армиясының бас қолбасшысы Ихсан Нури-паша «Хойбунның» нақты лидеріне айналады және өздерінің ұлттық туын көтереді.

Ұлттық комитет жақын уақытқа арналған әрекеттер жоспарын белгілейтін саяси платформаны қабылдайды. Біріншіден, күрд партиялары мен қоғамдық ұйымдарын таратып, «Хойбунға» кіргізу, екіншіден, күрдтердің тәуелсіздігі үшін Түркиямен күресу, үшіншіден, жалпыұлттық көтеріліс ұйымдастыру, төртіншіден, Иран, Ирак және Сирия үкіметтерімен тығыз қарым-қатынас орнату. «Хойбун» комитеті құрылғаннан кейін тәуелсіз Күрдістан құру барысында белсенді жұмыс жасайды. Алайда комитеттің қызметі Түркияның шеңберінде ғана болады.

«Хойбунның» құрылуы күрд ұлтшылдығының жаңа кезеңін бастап, халықаралық сахнаға шығарды. «Хавар» («Шақыру») атты журнал жарық көре бастады. Осы журнал арқылы Батыс елдері күрдтердің экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайымен танысады. Комитет күрд мәселесінің интернационализациялауына көп еңбек етті. «Хойбун» мүшелері күрд алфавитін құрастырып, латын графикасын енгізді. Күрд тілінде газет, журнал, оқулық, ағартушылық және көркем әдебиеттер шығарылды. Нәтижесінде, күрд қоғамы мәдениетінің дамуына алып келді.

1925 жылдан бастап түрік күрдтерінің ұлт-азаттық қозғалыстары жаңа кезеңге аяқ басты. Діни ұрандардың орнына ұлттық нышандар алдыңғы орынға шықты. Тәуелсіз Күрдістан құру идеясы Иран, Ирак және Сирия бөліктерінде белсенді үгіттелді. Негізінен, «Хойбун» комитетінің мүшелері айналысты. 1927 жылы көктемде күрд көтерілісшілері мен түрік үкіметтік әскерінің арасында жаңа қақтығыстар орын алды. Алайда екі жақта жеңіске жете алмады. Тек 1929 жылдың басында түрік әскері көтерілісшілерді ішкі аудандарға ығыстырды.

1930 жылы Арарат көтерілісіне дейін ұлттық комитет белсенді қызмет атқарғанымен, одан кейінгі кезеңде сәтсіздіктерге ұшырай бастайды. Біріншіден, «Хойбунның» штаб пәтері Күрдістаннан тыс жерде орналасып, қызметі күрдтердің жерінде әлсіз болды. Екіншіден, комитет ішінде алауыздықтар пайда болып, жұмысына зиян келтірді. Яғни, біртұтас, жоспарлы саясат жүргізе алмады. 1930 жылдар басында «Хойбун» ұлттық комитетінің қызметі тоқтайды.

Шейх Сайд көтерілісінің басылуының салдары үлкен болды. Авторитарлы кемалист режимі күшейіп, елдің саяси құрылымында әскерилердің позициясы нығайып, шовинистік тенденциялар күшейе түсті. Билеуші топ «бір мемлекет – бір ұлт» ұранын көтерді. Күрдтерге келетін болсақ, олар үлкен адами және материалды шығынға ұшырады. Әлеуметтік-экономикалық жағдайы сын көтермейтін деңгейге дейін төмендеді. 8 мың ауыл қиратылып, 15 мың бейбіт тұрғын өлді. Күрдтерді ассимиляциялық мақсатында батыс вилайеттеріне жарты миллионға жуық күрд көшіріліп, босқындардың саны миллиондап саналды.

Жоғарыдағы жағдайға қарсы күрдтер 1927-1932 жж. Арарат көтерілісіне шықты. Бұл көтеріліс күрдтердің екінші революциялық соғысы деген атқа да ие. Ағылшын күрдтанушысы полковник Эльфинстонның пікірінше: «1927-1930 жылдардағы Арарат көтерілісі 1925 жылғы шейх Сайд көтерілісімен салыстырғанда ауқымы кең болып, таза саяси сипаттағы ұлт-азаттық қозғалыс болды. Түрік билігінің ассимиляциялық саясатына қарсы жауабы еді». Кейбір авторлар Арарат көтерілісіне шейх Сайд көтерілісінің тікелей жалғасы деген баға берді. Көтеріліс Арарат тауларында басталып, Ван, Битлис, Баязитпен қатар, оңтүстіктегі Диярбакыр мен Бохтан аудандарын қамтыды.

Көтерілісшілер мен үкімет әскері арасындағы ұрыстар КСРО мен Персия шекарасына жақын аймақтарда орын алып, осы мемлекеттердегі күрдтердің көтерілуі қаупін тудырды. Алғашында көтерілісшілер саны 3 мыңнан 5 мыңға дейін жетіп, оның басында Халис есімді шейх Абдул-Меджидтің баласы болатын. Көтерілісті басуға түріктер 15 мың әскер жібергенімен, жорық сәтсіз аяқталды.

1927 жылдың басында түрік-парсы шекарасында қақтығыстар орын алып, күрдтердің көші-қоны ұлғайды. Түрік және парсы шекаралық аймақтарындағы күрдтердің ынтымақтастығы күшейіп, парсы күрдтері де түріктерге қарсы соғыса бастады. Бұл жағдайды Иран өз пайдасына қолдануға тырысып, Түрік Күрдістанында ықпалын орнатқысы келді. Тегеран күрдтерге көмек көрсетіп те отырды. Шекарадағы ретсіздіктер Түркия мен Персия қатынастарын нашарлатты. Оның үстіне Түркия Сирия мен Ирактан да күмәнді еді. Кемалистер аталған мемлекеттер Түркиядағы күрд мәселесінің ушығуын өз пайдаларына шешуге ұмтылып отыр деп айыптады. Өйткені Сирия мен Ирак тиісінше Франция мен Ұлыбританияның империалистік саясатының құралы болатын. Алайда Иран, Сирия және Ирак үкіметтері қол астындағы күрдтердің көтерілу қаупінен қорқып, түрік үкіметін қолдауға мәжбүр болды.

1929-1930 жж. салыстырмалы түрде тыныш өтіп, қарсыласушы жақтар жаңа күш жинау үшін үзіліс алды. Британ барлаушыларының деректері бойынша күрд ұлтшылдары Анкара үкіметіне күрд мемлекетін, Түркияның шығыс және оңтүстік-шығысында, құруды талап етті. Кейіннен Анкара құрамында кең автономияны сұрап, мынадай талаптар қойды:

• 
  күрд мемлекеті Түркияның тұрақты одақтасы болады;
  
• 
  бұл мемлекет түрік үкіметімен тағайындалатын күрд губернаторымен басқарылуы керек;
  
• 
  оның жеке парламенті мен министрліктері болуы тиіс;
  
• 
  екі парламенттің (Түркия мен Күрдістан) келісімінсіз ешқандай мемлекетке соғыс ашылмауы қажет;
  
• 
  күрд мемлекетінің кірістері ішкі қажеттіліктерге жұмсалып, артығы орталық үкіметке тиесілі болады [4].
  

1930 жылы мамыр-маусым айларында Арарат көтерілісі өзінің шыңына жетті. Бірінші түрік-парсы шекарасының екі жағында да өмір сүретін джелали тайпалық конфедерациясы көтерілді. Алғашында Ван, Битлис, Баязид аудандарын қамтыған көтеріліс ауқымы тез кеңейді. Түркияда Үлкен және Кіші Арарат аудандарымен қатар Диярбакыр мен Бохтанға дейін қамтып, парсы жағында Маку және оның шеткі аудандарын қамтыды. Көтерілісшілердің басшылары арасында Кёр Хусейн-паша, Демир-паша, Абдул Қадыр есімдері аталып, бүкіл көтерілісті Ихсан Нури басқарды. Арарат көтерілісіне парсы күрдтерінің көп бөлігі қатысты. Түрік және парсы Күрдістаны аумағы базасында біртұтас күрд мемлекетін құру жоспарлары айтылды. Бұл жағдай Түркия мен Иранның жақындасуына себеп болды.

Дегенмен, 1931-1932 жылдары көтеріліс қарқыны төмендеп, басылды. Күштер теңсіздігі айқын еді. Арарат көтерілісі басылуының тағы бір себебі, күрд тайпалары арасындағы алауыздық еді. Күрд мәселесінде Түркия мен Иранның ортақ саясат ұстануы көтерілістің толық басып жаншылуына алып келді.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін күрд халқының тағдыры 1946 жылы КСРО-ның көмегімен Мехабадта Күрд (Мехабад) республикасының жариялануымен сипатталады. Астанасы Мехабад қаласы болып, Кази Мохаммад басшылық қызмет атқарды. Бұл мемлекет ұзақ уақыт өмір сүрмеді, 11 ай (1946 жылдың желтоқсанына дейін) ғана өмір сүрді. Бұл көтерілісті аяусыз басып тастағаннан кейін, ұлт-азаттық көтеріліс орталығы Оңтүстік Күрдістанға ауысты [5].

Қырғи-қабақ соғыс дәуіріндегі күрдтік қозғалыстарға тоқталсақ. Күрд өзінің жағрафиялық жағдайы жағынан КСРО-ға жақын болғандықтан, батыс елі оны антикеңестік плацдарм ретінде қарастырса, ал оның негізгі тұрғылықты тұрғындары, яғни күрдтер империализм және отаршылдыққа мүлдем қарсы күресті күшейтті. Сондықтан сол уақыттағы батыста ұлттық күрд қозғалыстарына күдікті немесе қарсы жау ретінде, ал таяу шығыстағы елдер аумағында басқарылатын антикүрдтік шовинистік саясатқа НАТО елдерінің кеңесшілері және оның таяу шығысындағы Бағдаттық Пактісіне (кейін СЕНТО) түзу ниетпен қатынасқан.

Мехабадта күрд автонономиясы құлағаннан кейін (1943-1945 жылдардағы алдымен күрд автономиясын, содан Мехабад автономиясының қарулы күштердің басқарушысы және жалпы күрдтік көтерілістің басты тұлғасы Мұстафа Барзанидің басшылығымен Ирактағы күрдтердің көтерілісінің жеңілісі) біраз уақыт бойы күрдтік қозғалыстардың төмендеуі байқалған, дегенмен бірнеше ірі көтерілістердің болғаны белгілі болды, әсіресе Мехабадтағы және Боканедегі (Иран Күрдістаны) шаруалардың көтерілісін атасақ болады. Тек қана шетелде 1950–1960 жылдар аралығында күрдтердің жаңа ұлттық қозғалысы үшін арнайы шарттар пайда болды.

Толқынды жаңарудың басты себебі - 1950 жылдардың екінші жартысында болған барлық Таяу Шығыс елдерінде орын алған дағдарыстың өрістенуі болатын, ол өз кезегінде араб әлемі (сонымен қатар көпшілік мұсылман елдері) мен Израиль елдерінің арасындағы бір-біріне деген тайталастың өрістенуі және дүние жүзінде осы екі елдің бір-біріне қарсылықты өршітуге тырысуына деген әскери-саяси блоктарын, яғни екеуінің біреуін әлсірету үшін өз қажеттеріне жұмсату болатын. Сонымен қатар, егер батыс осы аймақта өзінің империялық бағыттарын сақтауға және бекітуге (бірінші кезекте мұнайды бақылауға алу жағынан) күш жігерін салса, ал КСРО және оның жақтастары нақты батысқа қарсы бағытты ұстанған жергілікті ұлтшыл белсенділерін қолдады.

Иранда күрдтердің проблемасы айтарлықтай асқынбаған болатын, бірақ ол 1960 жылдардың басында «ақ революцияның кіруі себебінен елде пайда болған әлеуметтік-саяси көтерілістердің салдарынан және көршілес Ирактық Күрдістандағы жаңалықтар салдарынан жиі көтеріліп отыратын. 1967-1968 жылдары ИКДП басшылығымен Мехабада, Бане және Сердешта аудандарында жарты жылға созылған және аяғында қатаң түрде басылған көтеріліс өтті [6].

Жеңіліс тапқандарына қарамастан, ИКДП бәсеңсімеді, керісінше өздерінің белсенді жұмыстарын партияның жаңа жоспарларын және жарғыларын қайта өңдеу бойынша жандандырды. «Иранға - демократия, Күрдістанға - автономия» атты негізіндегі лозунг тағайындалды, ал партия тактикасы күштің барлық оппозициялы диктаторлық режимінің біріктірілген фронтын құруға көзделген болатын, саяси әдістемеге ие қарулы күштер тіркемесін жорамалдаған еді.

Ирандық күрдтер 1970 жылдардың аяғында болған жалпы халықтық антишахтық қозғалысқа қарсы көтеріліске белсенді түрде қатысқан болатын. Аталған көтеріліс шах деспотының құлауымен және 1979 жылдың басында тоталитарлы диктаторлы шииттік «муллакратияның» негізінде «Иран Ислам республикасы» болып аталуымен «Исламдық революциясы» аяқталды [7]. Олар өздерінің саяси жағынан күштіліктерін, өздерінің ұлттық талаптарына тұрақты екендіктерін көрсете алмаған күрдтер үшін және жалпы Иран халқы үшін бұл аталған «революция» имам Хомейни және оның ұстанымын ұстанушылар мен қабылдаушылардың диктаторлығымен контрреволюцияға айналды. Хомейни Иранда ұлттық, сонымен қатар күрдтік сұрақтарды «Исламдық үммет» аумағында алдын ала шешілген талаптарға сай қарастырылған сұрақтарды қоя отырып теріске шығарды. Жаңа билік күрдтерге арналған автономиясының әкімшілікті және мәдениеті туралы ИКДП-ның жобасын жоққа шығарды.

1979 жылдың көктемінде арадағы келіспеушілік өршеленіп, нәтижесінде екі жақтың, күрдтік көтерілісшілер күші (ИКДП топтары, «Комала» күрдтік теріс ұйымы және оларға көмекке келген ирактық пешмерга, қалыптасқан парсылардың федаиндері және муджахиттер) мен үкімет әскері, қарумен толық қамтамасыз етілген жандарменилер мен полиция топтары, Исламдық революцияның қарауылды корпусынан алынған ислам шабуылшылары арасында қарулы соқтығыс басталды. 1979 жылдың жазында күрдтік көтерілісшілер мен жазалаушылардың арасындағы соғыс барлық дерлік Ирандық Күрдістан аймағын қамтыды. ИКДП Ирандық Күрдістанның үлкен бөлігін өз бақылауына (ондағы ірі қалаларды қосқанда) алды. Олардың көпшілігінде күрдтің революциялық кеңесшілердің билігі орнатылған болатын. Күрдтің діни көсемі Эззедин Хосейни Орталық Үкіметке джихадты жариялады. Бір уақытта Тегеран ирандық күрдтердің басшыларымен көтерілісті бейбіт түрде реттеуге және күрдтер орнықтырылған аудандарда әлеуметтік-экономикалық және саяси-административті реформаларды өткізу туралы келіссөздерге шақырды. Үкімет олармен келіссөзге келісуге даяр екендіктей сыңай танытқанмен, олар негізі күрдтерді жазалауға дайындалған болатын. 1979 жылдың күзінде үкімет әуе қарулы күштерін, артиллерияны, бронотехниканы қолдана отырып күрдтік көтерілісшілермен шешуші соғысты бастады, нәтижесінде күрдтік көтерілісшілерді тауға қарай ығыстырды, мұнда олар партизандық соғысты бастады. Исламдық режим өздерінің бақылауларын орнықтырғанша, Күрдістанның сондай аудандарында қатал жазалауды бастады. Жазалаушылардың айуандығы шах кезіндегі жағдайға тап болды.

Ирандық күрдтердің жеңілісі исламдық режимнің өмір сүруінің басында көпшілігінде дәстүрлі күрдтік партикуляризммен күрдтік қозғалыстардың бірлігінің қалыс қалуына алып келді. Әсіресе, күрдтік жұмыстардың көпшілік зиянды партиядағы «Комала», «Рызгарлар» және басқа да теріс экстремистік ұйымдар алып келді. Уақыт өте келе ИКДП-ның өзі де бөліне бастады, осыны пайдаланып 1980 жылдардың ортасында ирандық билік басындағылар Ирандық Күрдістанның барлық аймағын өз бақылауына алумен аяқталды.

1980 жылдары Иракта және Иранда күрдтік қозғалыстар қиын саяси жағдайларды өткізді. Ал 1980-1988 жж. аралығындағы Иран-Ирак соғысы олар үшін қолайсыз жағдайды құрды. Соғыс әрекеті Күрдістанның территориясында да жиі-жиі орын алды. Нәтижесінде күрдтер адам және материалдық шығындарға ұшырады. Сонымен қатар екі соғысушы ел бір-біріне қарсы жақтағы күрд халқын өз мақсатына пайдалануға тырысты. Бұл Тегеран мен Бағдатқа антикүрдтік жазалаушы шара ретінде қызмет атқарды. 1990 жылдардың басында Күрдістандағы жағдай күрт қиындап кетті.

Иранда Хомейннің тірі кезінде және ол қайтыс болғаннан кейін 1989 жылы күрдтің автономды қозғалысы қатал түрде басып жаншылды; олар астыртын жұмыспен және эмиграциямен функцияланатын болған. Алайда террордың қармалауыштары оларды қандай жерде қоныстанбасын қолдарын жеткізіп отырған.

1. 
   Лазарев М.С. Курдистан и курдский вопрос (1923–1945). - М., 2005. - 9-10.
   
2. 
   Сонда.
   
3. 
   Сонда.
   
4. 
   Сонда.
   
5. 
   Гасратян М.А. Курдское движение в новое и новейшее время. - М., 1987. - 143.
   
6. 
   Аширян Ш.Ч. Национально–демократическое движение в Иранском Курдистане (1961–1968). - М., 1975. - 97 б.
   
7. 
   Новейшая история стран Азии и Африки ХХ век (1945–2000). Часть III. - М., 2004. - 23 б.
   

***

The article presents the historical events about the problems of Kurds Middle East at the beginning of XX century. The analysis of settlement of the Kurdish population in the four countries. 

Однако точного определения электронный документ в это время не приобрел, хотя было очевидно, оно связано с новыми информационными технологиями. Сегодня каждый сотрудник в своей практической работе ежедневно сталкивается с различными видами электронных документов. В государственных органах – участниках ЕСЭДО количество электронных документов, подписанных электронной цифровой подписью, растет с каждым днем. Получается «электронный документ» получает популярность как «традиционный документ», если не исключить специфику работы с ними в обеспечении сохранности. По большей части делопроизводство приобретает все более безбумажный характер. Таким образом, сама жизнь требовала укоренения понятия «электронный документ» и его законодательное регулирование. Но прежде чем, остановиться на последнем вопросе, давайте выясним, что собой представляет электронный документ и какая характеристика его разновидностей.

По мнению российских специалистов, можно выделить три группы электронных документов: оцифрованные электронные документы, современные электронные документы и электронные документы, которые являются продуктами различных безбумажных технологий.

К первой группе – оцифрованным документам относятся документы, полученные в результате конверсии бумажных или технотронных документов в цифровую форму. Такая конверсия называется оцифровка (или оцифрование), которая означает преобразование документа из традиционной присущей ему формы в цифровую, т.е. компьютерную. Чаще такая форма представляется в виде файла. Современная наиболее распространенная технология оцифровки это сканирование. Оно позволяет перевести иллюстрационные, графические документы, фотографии в электронную форму – в файлы. В результате оцифровки звука и видео появились компакт-диски и лазерные видеодиски [1].

Вторую группу современных электронных документов составляют документы, которые существуют только в цифровом виде. Они являются информационными продуктами новых информационных технологий как Интернет-технологий, WWW-технологий и мультимедиа. Современные электронные документы представляют собой интеграцию в единый документ: вербальной информации, фото, видеофрагментов, звука, анимации и графики. Обычно они имеют большой объем и записываются на оптических дисках CD-ROM и CD-R.

Среди третьей группы электронных документов – продуктов безбумажных технологий широкое распространение получила электронная почта. Электронная почта – пересылка сообщений в виде файлов по телекоммуникационным каналам. Файл может содержать сообщение (письмо, статью), рисунок, фотографию, предварительно оцифрованные, а также базы данных. Также примером продуктов безбумажных технологий может служить цифровое фотографирование, с помощью которого можно получить различные текстовые, графические и иллюстративные документы. Широкое распространение получили и электронные сообщения (документы), использование которых в коммерческих целях впервые начало применяться более 30 лет назад.

Сегодня большую популярность получил и новый вид торговли, такой как электронная торговля, осуществляемая посредством интернет-магазинов. В электронной торговле, как и в обычной розничной торговле, как правило, не требуется составление письменных договоров. Для их заключения достаточно лишь факта подтверждения волеизъявления сторон. Все это позволяет судить о том, что электронные документы полностью не заменят традиционные бумажные документы, но для таких компаний, где документы являются продуктом деятельности (законотворческая деятельность или лицензирование), они могут быть куда более выгодным, чем бумажные документы. Кстати, в республике в рамках государственной программы «электронное правительство» лицензирование с нового года осуществляется в электронной форме.

И так, диктуемая жизнью необходимость употребления термина «электронный документ» все больше требовала законодательного регулирования. Человек привык требуемое доказательство представлять в бумажном виде, и естественно, в его сознании укоренилось представление о том, что письменное доказательство – это обязательный документ. А как представить электронный документ в виде доказательства, где отсутствуют элементы заверения, а самое главное как его хранить?

В ряде стран СНГ, включая и нашу республику, действует закон «Об электронном документе» или «Об электронной цифровой подписи», предназначенный для устанавления правовых основ применения электронных документов, определения основных требований, предъявляемых к электронным документам, прав, обязанностей и ответственности участников правоотношений, возникающих в сфере обращения электронных документов. Российский закон отличается тем, что обеспечивает правовые условия использования электронной цифровой подписи в электронных документах, при соблюдении которых электронная цифровая подпись в электронном документе признается равнозначной собственноручной подписи в документе на бумажном носителе и определяет основные  правила  осуществления  электронного документооборота. Отечественный закон направлен на регулирование отношений, возникающих при создании, использовании электронных документов, предусматривающих установление, изменение или прекращение правоотношений, а также прав и обязанностей участников правоотношений, возникающих в сфере обращения электронных документов, включая совершение гражданско-правовых сделок. Электронные документы обязательно должны быть удостоверены посредством электронных цифровых подписей.

Принятый впервые 10 января 2000 года в Республике Беларусь Закон «Об электронном документе» определяет понятие «электронный документ как информация, зафиксированная на машинном носителе и отвечающая требованиям, установленным настоящим Законом» (ст. 1.) [2].

19 декабря 2000 года Президент Туркменистана подписал Закон Республики Туркменистан «Об электронном документе», согласно которому под электронным документом понимается «информация, зафиксированная на машинном носителе, заверенная электронной цифровой подписью в соответствии с процедурой создания такой подписи» (ст. 1.) [3].

В России соответствующий закон принят 10 января 2002 г. № 1-ФЗ и называется «Об электронной цифровой подписи» [4]. По ст. 3. электронный документ – это документ, в котором информация представлена в электронно-цифровой форме.

Закон Республики Казахстан «Об электронном документе и электронной цифровой подписи» принят 7 января 2003 г. [5]. Определение электронного документа, закрепленного в отечественном законе, более конкретизировано и звучит как документ, в котором информация представлена в электронно-цифровой форме и удостоверена посредством электронной цифровой подписи.

Республика Молдова приняла Закон «Об электронном документе и цифровой подписи» 15 июля 2004 года. [6]. Электронный документ в нем представлен как информация в электронной форме, создаваемая, структурируемая,  обрабатываемая, хранимая, передаваемая с  помощью компьютера, других электронных устройств или программных и  технических средств,   подписанная  в  соответствии  с  настоящим  законом  цифровой подписью.

В принятом законе «Об электронном документе» Республики Таджикистан 10 мая 2002 года электронный документ представлен «как информация,  зафиксированная  на  машинном носителе и соответствующая требованиям,  установленным настоящим Законом» [7]. К машинным носителям относят магнитные диски,  магнитные ленты,  лазерные диски и иные материальные носители,  используемые для записи и хранения информации с помощью электронно-вычислительной техники.

О юридической силе электронного документа все законы вышеуказанных стран, исключая Россию, гласят следующее. Согласно беларусскому закону электронный документ с бумажным документом имеет одинаковую юридическую силу. По ст. 10. «электронный документ приравни-вается к письменному документу и имеет одинаковую с ним юридическую силу». В Туркменистане юридическая сила электронного документа признается имеющим равную юридическую силу с документами на бумажном носителе, скрепленными собственноручной подписью, только при положительном результате проверки подлинности электронной цифровой подписи. В случаях, если законодательством Туркменистана требуется государственная регистрация документа, то государственной регистрации подлежит оригинал электронного документа. В соответствии со ст. 10. закона «электронный документ может быть отображен на экране дисплея либо воспроизведен на бумажном или ином отделимом от машинного носителя материальном объекте в доступном для визуальною обозрения виде (без дополнительных технических приспособлений) и форме, понятной для восприятия человеком». В случае, если созданный электронный документ воспроизведен идентичным по содержанию на бумажном носителе, то оба документа признаются самостоятельными документами. При этом документ на бумажном носителе приобретает юридическую силу после собственноручного его подписания владельцем личного ключа электронной цифровой подписи.

По закону Молдавии (ст. 6.) все одинаковые    экземпляры   одного   электронного   документа считаются его оригиналами и имеют одинаковую юридическую силу. Только в случае,  когда одним лицом создаются одинаковые по  содержанию электронный  документ  и  документ на бумажном носителе,  оба  документа признаются самостоятельными документами и являются оригиналами. Юридическая сила электронного документа признается в следующих ситуациях: во-первых, если электронный  документ,  соответствующий  требованиям  настоящего закона,  признается равным по юридической силе с аналогичным  документом на бумажном носителе, заверенным собствен-норучной подписью; во-вторых, если согласно  законодательству  требуется, чтобы  документ  был оформлен  письменно либо представлен в письменной форме, то  электронный документ считается соответствующим этому требованию; в-третьих, если согласно  законодательству  требуется,  чтобы  документ  на бумажном  носителе  был  заверен  печатью, то  электронный  документ  не требует такого заверения; в четвертых, порядок использования  электронных документов в судебной системе регламентируется процессуальным законодательством; в-пятых, электронный документ признается доказательством, равным по своей значимости  письменным  доказательствам. Использование   электронного документа  в качестве доказательства не может быть запрещено по  причине его электронной формы; в-шестых, если законодательством предусмотрена государственная регистрация документа, то государственной регистрации подлежит оригинал электронного документа и в-седьмых, электронный  документ не требует нотариальной заверки, если иное не предусмотрено законом.

По таджикскому закону электронный документ  на машинном носителе приравнивается к документу на бумажном носителе и имеет одинаковую с ним юридическую силу. Если законодатель-ством  Республики  Таджикистан требуется,  чтобы документ был оформлен письменно либо пред-ставлен в письменном виде или письменной  форме,  то  электронный документ считается соответ-ствующим этим требованиям.

Электронные документы, имеющие юридическую силу, должны иметь определенную структуру. Структура электронного документа - это внешний вид и расположение частей содержа­ния (носитель, формат файла, расположение реквизитов, шрифты, примечания и др.). В законах также предусмотрена, какая структура должна быть у электронного документа и к ней предъявляются различные требования. Например, беларусским законом определена структура электронного документа, состоящая из двух частей: общей и особенной. Общая часть электронного документа состоит из информации, составляющей содержание документа. Особенная часть электронного документа состоит из одной или нескольких электронных цифровых подписей. Подписывают документы те лица, от которых исходит данный электронный документ (ст. 1.). Далее электронный документ имеет формы внутреннего и внешнего представления. Формой внутреннего представления электронного документа является запись информации, составляющей электронный документ, на машинном носителе. Формой внешнего представления электронного документа является воспроизведение электронного документа на экране дисплея, на бумажном либо ином отделимом от машинного носителя объекте в понятной, доступной для визуального обозрения и пригодной для восприятия человеком форме. В законе Таджикистана предусмотрена аналогичная структура электронного документа.

По законам Туркменистана и Таджикистана электронный документ должен создаваться, обрабатываться, храниться, передаваться и приниматься с помощью программных и технических средств, также содержать реквизиты, позволяющие подтвердить его подлинность и целостность, быть отображенным (воспроизведенным) в форме, понятной для восприятия человеком (соответственно ст. 5 и ст. 6.). Такие же требования предусмотрены и в законе Молдавии (ст. 5.) и дополнительно указано, что электронный документ должен быть доступным для его неоднократного использования.

В Беларуси оригиналы электронных документов и их бумажные копии имеют одинаковую юридическую силу. Если по законодательству требуется нотариальное удостоверение или государственная регистрация документа, такому удостоверению или регистрации подлежит как сам электронный документ, так и его бумажная копия. Порядок обращения официальных документов в виде электронных документов регламентируется стандартами и нормами делопроизводства, установленными законодательством Республики Беларусь. В подлинном виде электронный документ существует только на машинном носителе. Все экземпляры электронного документа, зафиксированные на машинном носителе и идентичные друг другу, являются оригиналами. Бумажной копией электронного документа признается надлежащим образом удостоверенная внешняя форма представления электронного документа на бумажном носителе. Такие бумажные копии должны содержать указание на то, что они являются копиями электронного документа.

В Туркменистане и Таджикистане оригинал электронного документа существует только на машинном носителе. Здесь также как в Беларуси, все экземпляры электронного документа, зафиксированные на машинном носителе и идентичные один другому, являются оригиналами и имеют одинаковую юридическую силу. Оригинал электронного документа может быть в электронном виде зафиксирован на магнитный носитель, отделимый от машинного. Применимость магнитного носителя, отделимого от машинного, в качестве оригинала электронного документа может рассматриваться при наличии доказательства принадлежности его собственнику электронной цифровой подписи. А копией электронного документа является информация с оригинала электронного документа, зафиксированная в электронной форме на магнитном носителе, отделимом от машинного. Копия электронного документа должна быть удостоверена в устанволенном законом порядке и содержать указание на то, что она является копией соответствующего электронного документа.

В Таджикистане в случае,  когда одним лицом создаётся документ на бумажном носителе и электронный документ,  идентичные по содержанию,  оба документа являются самостоятельными документами. Оригиналы электронных  документов  и их копии на бумажных носителях имеют одинаковую юридическую силу. При нотариальном удостоверении или государственной регистрации документа, удостоверению или регистрации подлежат либо электронный документ, либо его копия на бумажном носителе в порядке, установленном законодательством Республики Таджикистан. Копии электронного документа создаются путем удостоверения установленном  законом порядке формы внешнего представления электронного документа на бумажном носителе.

В Молдавии копией электронного  документа   признается представление (отображение)  элек-тронного  документа  на бумажном  носителе  в  форме, доступной   для  восприятия  человеком.  Копия  электронного   документа заверяется  в  порядке,  установленном законодательством  для  заверения копий  документов на бумажном носителе, и должна содержать информацию  о том, что она является копией электронного документа. Электронный документ является подлинным, если он подписан лицом,    уполномоченным    в   установленном    порядке подписывать  собственноручной  подписью  подобный документ  на  бумажном носителе, либо подписан подлинной  цифровой  подписью составителя, указанного  в документе.

Электронный документ может использоваться во всех отраслях деятельности, где применяются программные и технические средства для создания, обработки, хранения, передачи и приема информации. С помощью электронных документов могут совершаться сделки, заключаться договоры, осуществляться расчеты, официальная и неофициальная переписка, передача документов и иной информации. Электронные документы могут пересылаться с помощью любых средств связи, включая информационные системы и сети, если это не противоречит действующему законодательству страны и ее международным договорам.

Таким образом, особенность электронных документов состоит в том, что их информация представлена в электронно-цифровом виде и, как след­ствие, может быть воспринята человеком только при помощи соот­ветствующих технических и программных средств. Следует отметить, что электронные документы выполняют те же функции и обладают той же значимостью, что и традиционные документы.

Именно поэтому в условиях информатизации общества принятие закона об электронном документе было столь важным, сколько в свое время это было важно и при работе с традиционными документами. Анализ показывает, в вышеуказанных законах больше акцент сделан на функциях электронных документов. Функции, выполняемые документами могут быть различными, от информационной, социальной, учетной, правовой до управленческой и т.д. Однако электронные документы, в отличие, от традиционных характеризуются не физической, а логической целостностью. Имен­но признак логической целостности следует принимать во внима­ние при идентификации электронных документов в случаях с база­ми данных, гипертекстовыми, табличными и другими до­кументами.

______________________________

2. Закон Республики Беларусь от 10 января 2000 г. "Об электронном документе".

3. Закон Туркменистана «Об электронном документе» от 19 декабря 2000 г.

4. Федеральный закон "Об электронной цифровой подписи" от 10 января 2002 г. № 1-ФЗ.

5. Закон Республики Казахстан «Об электронном документе и электронной цифровой подписи» от 7 января 2003 г. № 370-2.

6. Закон Республики Молдова «Об электронном документе и цифровой подписи» от  15.07.2004 г. № 264-XV.

7. Закон Республики Таджикистан ''Об электронном документе'' от 10 мая 2002 г. № 51.
***

Article is devoted to a new kind of the document - to the electronic document. With expansion of sphere of application of information technologies versions of electronic documents have appeared. Evolution of concept «the electronic document» and his classification is analyzed.

Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Иран өндірісі нашар дамыған, ауыл шаруашылығында жартылай феодалдық қатынастар басым келген аграрлық ел болып қала берді. Капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың ыдырауы және осы реттегі капитализмнің үздіксіз дамуы елдегі ішкі саяси жағдайды қиындатты. Бұған Иран үкіметінің жүргізген экономикалық саясаты әсер етпей қоймады. Шетел тауарларының елге кіргізілуіне кең мүмкіндік бере отыра Иран үкіметі ұлттық өндірушіні тең емес бәсекеге итермелеп отырды.

40-шы жылдардың ортасында Иранда феодалдылықтың қалдықтары мен үлкен әлеуметтік бөлініс әлі де орын тапты. Көптеген артықшылықтарға ие әл-ауқаттылар және халықаралық сауда монополиясына қолы жеткен шексіз байлыққа кеңеліп өмір сүрді. Ал ұсақ буржуазия өкілдері мен ауыл тұрғындары және де басқа әлеуметтік топтар кедейшілік жағдайда өмір сүруге мәжбүр болды.

Экономикалық зерттеулердің нәтижелеріне қарайтын болсақ, Иранның Исфахан, Мазендеран, Лурестан, Хузестан қалаларында жұмысшылардың табысы күніне 50 риалдан аспаған, ресми мәліметтер бойынша мамандандырылған жұмысшылардың айлық еңбекақысы 1961-1962 жж. орта есеппен 2500 риалды құраған, ал шын мәнінде бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен болған. 1961 ж. 29 мамырындағы «Кейхан» газетінің мәлімдеуі бойынша барлық жұмыспен қамтылған халықтың 87 пайызы 2500 риалдан төмен кіріс алған, яғни бұл ресми төменгі өмір сүру көрсеткішінен 12 есеге артық болған, ал осы жылдар ішінде өмір сүру индексінің құны 12 есеге өскен.

Бағаның тоқтаусыз өсу қарқынында халықтың көп бөлігі аштық жағдайында өмір сүруге мәжбүр болуы кедейшілік, аштық, антисанитария өз ізін қалдырмай қоймады. Елде эпидемиялық аурулар өршіді, көптеген аймақтар медициналық көмекке қолдары жетпеді. Жалпы ел ішінде 20 мың дәрігерлік орын болса соның, 8 мыңы Тегеранда орналасты. Жағдайды медицина жұмысшыларының тапшылығы ушықтырды. Елдегі 5 мың дәрігердің 4700-і Тегеран және басқа да ірі қалаларда жұмыс істеді, ал 45 мың ауылды мекендерге небары 300 дәрігер тура келді. Балалар өлімінің көрсеткіші өте жоғары болды, жас балалардың 80 пайызға жуығы 4 жасқа дейін жетпей өліп отырды [1].

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Таяу және Орта Шығыс халықтарының ұлт-азаттық және демократиялық қозғалысы Иранды да қамтыды. Елде демократияландыру күресін 1945 ж. құрылған Иранның ұлттық партиясы (Туде) басқарды. Осы ретте өз биліктерінен айырылғысы келмеген және елді демократияландыруға қарсы шыққан Иранның билік өкілдері импералистік державалардан көмек сұрады. Олардың ерекше сенім білдіргендері АҚШ болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өзін «капитализм қатерінен» «әлемді азат етуші» ел ретінде сезінген АҚШ өзінің пиғылының таза екендігін және оның ұмтылысы Иранды «батыс өркениетіне» қосу екендігін БАҚ арқылы насихаттап отырды.

Импералистік державалармен жақындасу жолына түскен Иран үкіметі бірте-бірте өзінің жеке-даралығынан айырыла бастады. АҚШ империализміне бағытталу арқылы Иран күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларға тап болды. Иран үкіметінің бұл әрекеті АҚШ-тың Иранды экспансиялауына және елді өндірістік дамуын халықаралық монополиялық капиталға бағындыруына жол ашты.

Соғыстан кейінгі жылдары Иранның билік өкілдері ел экономикасын тығырықтан шығаруға бағытталған біршама әрекет жасады. 1946 ж. Квама ос-Салтане үкіметі елді экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан реконструкциялауға бағытталған жеті жылдық жоспарды жасауға кірісті. Бірақ бұл жоспарды жасау үшін Иранның жеткілікті дәрежеде кәсіби мамандары болған жоқ және жүзеге асыруға қажетті қаржының мүмкіндігі төмен болды. Осы мәселелерді шешу мақсатында Иран үкіметі АҚШ-тан жеті жылдық жоспарды жасауға және оны қаржыландыруға көмектесуін сұрады. Осы ретте АҚШ-тың алдында Иран экономикасын өз мүддесіне пайдалануына жол ашылды. Америкалық «Моррисон-Надсен» және «Оверсиз Консалтанс» фирмалары жеті жылдық жоспарды құрастыруда консультант ретінде елге шақырылды [1, 45 б.].

Бірақ ел экономикасын құлдыраудан алып шығарудағы шах режимінің әрекеттері нәтижеге алып келмеді. Көптеген себептердің әсерінен алғашқы жеті жылдық жоспарды (1949-1950, 1955-1956) жүзеге асыру нәтиже берген жоқ. Ұлыбритания мен АҚШ-тан келген көптеген кеңесшілер жоспарлау комитеті мен экономика министрлігінде негізгі әрі маңызды орындарды ұстап алып, елдің өндірістік дамуын әдейіге тежеумен болды. Онысы түсінікті де, олардың негізгі мақсаттары өздерінің монополиялық капиталы үшін өндірістік база табу және оны инвестициялау көздерін қарастыру болып табылады. Импералистік державалар жоспарлау комитеті алғашқы орынға әскери-стратегиялық объектілердің салынуын жүзеге асуына қол жеткізді.

Бірінші жеті жылдық жоспардың нәтижесіз болғанына қарамастан, Иран үкіметі ел экономикасын жоспарлы түрде дамытуға шешім жасап, келесі жеті жылдық жоспарды жасады, оны 1956 ж. Иранның мәжілісі бекітті.

Жеті жылдық жоспардың жүзеге асырылу кезеңінде импералистік державалар Иранның валютаға деген мұқтаждығын түсініп, оған көптеген несиелер мен займдар бере отыра, елде өз позицияларын күшейтіп, Тегеранның оларға қажетті саяси-экономикалық бағытты жүргізуіне қол жеткізбек болды [2] .

Екінші жеті жылдық жоспар ресурстарды мобилизациялауды, шетел капиталын көптеп тартуды, елдегі жеке кәсіпкерлікті қолдауға және капитализмді өсіруге бағытталды. Осы мақсатта 1957 ж. Жеке кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі заң қабылданды. Заң бойынша кәсіпкерлікті банктер арқылы несиелеу қарастырылды. Жеке кәсіпкерлікке бағытталған несие көлемі 1955 ж. 7,6 млрд риалды құраса, 1958 ж. басында бұл көрсеткіш 14,7 млрд риалға жеткен. Осы уақыт ішінде мемлекеттік секторды несиелеу 1,8 млрд-тан 18,9 және 20,7 млрд-қа дейін өскен. Тек қана жергілікті капитал ғана емес шетелдік капитал да көптеген жеңілдіктерге ие болды. Мұндай саясат Ирандағы капиталистік қатынастардың дамуына және сауда операцияларын несиелеумен айналысатын жеке банктердің пайда болуына алып келеді деп жоспарланды. Егер 1956 жылға дейін Иранда 13 ғана банк болса, 1956-1959 ж-ға дейін тағы да 14 банк пайда болды [3].

Көптеген ирандық авторлардың сөзіне қарасақ, екінші жеті жылдықтың нәтижесінде едәуір әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болған жоқ. Ауылды жерлерде сақталып қалған жартылай феодалдық жүйе Иранның ауыл шаруашылығының дамуына мүмкіндік берген жоқ. Жер онда жұмыс істейтін шаруаның меншігі болған жоқ. Осы уақыт аралығында ауыл шаруашылығына небары 23464 млн риал жұмсалды. Бұл ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы негізгі рөл ойнайтынын ескермегенде, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың 56,2 пайызы шоғырланған.

Жартылай феодалдық қатынастар аграрлық саладағы технологиялардың ескі болуы, жердің тұздануынан сақтандыратын әдістердің болмауы егін науқанының төмен болуына алып келіп соқтырды. Иран бидай, арпа, күріш сияқты ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан импорттауға мәжбүр болды. 1961-1962 жж. осы өнімдердің импорты 126000 тоннаға жеткен.

Өндіріс саласының да даму қарқыны төмен болды. Ел бойынша бірнеше ғана ұсақ өндіріс ошақтары пайдалы болды. Иранның мәліметтеріне қарағанда 1961-1962 жж. ел бойынша небары 10247 өндірістік, негізінен ұсақ мекемелер қызмет етті, онда барлығы 131000 жұмысшы еңбектенді. Сол кездегі Иран шахы Мұхаммед реза Пехлевидің айтуы бойынша екінші жеті жылдық жоспарда әлеуметтік мәселелер қарастырылған. Онда халықты азық-түлікпен, үймен, киіммен, медициналық қызметпен қамтамасыз ету және білім беру жүйесін дамыту жоспарланған. Бірақ әлеуметтік салаға деген қаржылай шығындар оны толығымен қамтамасыз етуге жеткен жоқ. 1956 ж. Халық санағының мәліметі бойынша, Иран халқының 16 пайызы ғана білімді болған. Сонымен қатар медициналық қамтамасыздандыру да өте төмен дәрежеде болды. Екінші жеті жылдық жоспар бірінші жоспар сынды айтарлықтай әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шеше алмады. Жалпы алғанда, жоспардың өзі ел экономикасын секторларға бөліп дамытуға бағытталмай, негізгі мәселелерді шешуге үстіртін халде болды. Иранның жоспарлау комитеті көптеген себептерге байланысты мемлекеттік және жеке секторларды бірге ұстай алмады. Сонымен қатар ел үшін ең маңызды ауыл шаруашылық саласын біріктіру процесі нәтижесіз болды. Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыруда жоспарлау комитеті мен тиісті министрліктер жұмысында ешқандай координация болған жоқ [4].

Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі империялистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді. Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштерін жоғалтып алды. Ұлыбританияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың нәтижесінде емес, сонымен бірге Британ империясының құрамындағы мемлекеттерде ұлттық азат ету қозғалыстарының белең алуының нәтижесінде де болды. Дәл осы уақытта қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз рөлін күшейте бастады.

КСРО-мен бейбіт қатынас орнатқысы келгендей болып, Иран қоғамындағы, яғни халық арасындағы тынышсыздықты басуға әрекет етсе, екіншіден, АҚШ-тан өзіне тиімді жағдай талап етіп алу үшін пайдаланды, Иран үкіметі ресми түрде КСРО-ға 20-ж. аралығында өзара шабуыл жасамау туралы ұсыныс жасады. Келісімшарт мәтіні Иран жағымен дайындалып, Тегерандағы Кеңес елшісіне берілді [5].

Кейіннен екі жақ жоғары дәрежедегі келіссөздер жүргізу туралы шешімге келді. 1959 ж. басында КСРО үкіметінің Сыртқы істер министрінің орынбасары В.С. Семенов бастаған делегация келді.

Бірақ кейінгі оқиғалар желісі көрсеткендей, Эгбаль үкіметі ниеттерінің шын емес екендігін көрсетті. КСРО Иранмен келіссөздердің алғашқы кезінің өзінде, өзара келіссөздер жүргізу үшін, ең басты талап, Иран басқа үшінші елмен әскери келісім жасасуына болмайтын еді. Қол жеткізген келісімге қарамай, Иранның басқарушы тобы КСРО-мен қатар АҚШ-пен келіссөздер жүргізе отырып, 1959 ж. 5 наурыз күні екіжақты әскери келісімшарт жасасты. Осылайша, Иран КСРО-мен тату көршілік саясатынан біржолата бас тартты, АҚШ-тың әскери әріптесіне айналды, сәйкесінше КСРО-ға қарсы мемлекеттер қатарына кірді.

Иран - америкалық келісімшарт өз сипаты бойынша, Иран - КСРО бейбіт қатынастарды әлсіретуге, Ирандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды басуға бағытталған болатын. Бұл келісімшартқа қол қою арқылы, АҚШ Иран территориясына «агрессияның барлық түріне» тойтарыс беру үшін өз әскерін еркін кіргізуге заңды құқық алды. СЕНТО-ның құрамына кіру арқылы Иранның КСРО-ға қарсы қырғи-қабақ соғысқа қатысуы Иран халқының онсызда ауыр жағдайын, одан сайын ауырлатты.

Сонымен қатар Ішкі істер министрлігінің аса үлкен аппаратының полицияларына, Ұлттық қауіпсіздік қызметкерлеріне бюджеттің 50%-ға жуығы жұмсалып отырды. Мемлекетті полицейлік-террористік әдіс арқылы басқару, демократиялық қозғалыстарды басып тастау, ұлттық байлықтарды монополистік капиталдардың тонауы Ирандағы еңбекшілердің өз құқықтары үшін жаңа көтерілістерге шығуына алып келді. Ішкі саяси және әлеуметтік-экономикалық қиындықтардан халықтың ойын басқа жаққа бұру үшін басшылар халықтың назарын әдейілеп сыртқы саясатқа аударды. Мысалы, Ауғанстан Гильменд өзенінде гидротехникалық құрылма болғандықтан, Иранға келетін су көлемі азайғанына және соның кесірінен аштық болғанына халықты сендірді [6].

Шаруалар өз мүдделері үшін көтеріле бастады. Сол сәттен бастап меджлисте Гильменд өзенінің суын дұрыс бөлу туралы мәселе қаралып, радио және газеттер арқылы антиауғандық насихат белсенді жүре бастады. Бұл халықтың әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтардан назарының ауытқуына алып келді. Дәл осы әдісті Иранға қатысты да қолданған болатын, яғни әскери шығындардың көбеюіне ақталу мақсатында, билеушілер халықты әр түрлі жолмен Иран елінен Иранға төніп тұрған қауіпке сендіргісі келді.

АҚШ-пен жасалған әскери келісімнен кейін Иран КСРО-мен келіссөз жүргізуге мүдделі болмады және алдында жасалған өзара шабуыл жасаспау туралы келісімді «қатырып» тастады.

Эгбальдің ішкі және сыртқы агрессивті саясатын жасырып, халықты кеңес үкіметіне қарсы қою үшін антикеңестік бағыттағы іс-шаралар жүргізіледі (газетте, радиода хабарламалар беру, т.с.с.).

Иранның капиталистік дамыған елдердің техникалық-экономикалық көмегіне сүйеніп, тығырықтан шығу деген үміті ақталмады. Бұл жеті жылдық жоспарлардың құлдырауынан кейін белгілі бола бастады, яғни қымбатшылықтың өсуі, үкіметтің азық-түлік тағамдары мен көп қолданылатын тауарларға бағасын тұрақтандыра алмауы және т.с.с. оқиғалар бой алды.

«Позитивті ұлтшылдық» атты Иранның 50-жылдардың ортасымен 60-жылдар басындағы сыртқы саясатының басты принципі елді басқа дамушы елдерден оқшаулады. Осылайша, монорхиялық Иран дамыған ірі державалардың аграрлық-шикізат көзіне, тауар өндіру саласының біріне айналды. Сонымен қатар Иран өзінің территориясын дамыған ірі державаларға әскери алаң ретінде беріп алды. Иранның қаржылық алпауыт АҚШ пен басқа да батыс елдеріне біржақты бағыт алуы, елдің экономикасының құлдырауына, табиғи ресурстардың тоналуына, көптеген тиімсіз несие алулардың арқасында валютаның келуі 50-жылдардың соңы мен 60-жылдардың басындағы қаржы-валюталық дағдарысқа алып келді.

____________________________

1. 
   Агаев С.Л. Иран между прошлым и будущим. - М., 1997. С.23-28
   
2. 
   Васильев Л.С. История востока. - М., 1994. С.12-13
   
3. 
   Акимбеков С. М. Афганский узел и проблемы безопасности центральной Азии. - Алматы 2003. - 1-2 С.
   
4. 
   Мирский Г.И. Армия и политика в странах Азии и Африки. - М., 1970. - С.8-13.
   
5. 
   Примаков Е.Н. Восток после распада колониальной системы. - М., 1982. - С.4-7.
   
6. 
   Денчев К. Нефтегазовый фактор в международных отношениях. – Полития, 1999. С 45-47.
   

***

This article is about Iran from 1950 till 1960.The article considers Iran`s factor in international relations.Mostly the problem of formation of internal and external politics.