Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Жабдық – ат әбзелдері есебінде жұмсалады. Жабдыќ
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Жабдық – ат әбзелдері есебінде жұмсалады. Жабдыќ сµзініњ т‰ркі тілінде бірнеше мағынасы бар. 1. даярлау - ±йѓыр. Диалек. Мал. Жолѓа, сапарѓа дайындыќ ж‰ргізу, жинау, дайындау.±йѓыр. диалек; 2. жабдыќтау, ќажетті затпен ќамтамасыз ету, ќамтамасыз ету; 3. жасау, ж‰зеге асыру – ќырѓ. Диалек; 4. ќ±ру. Г. Рамстедтіњ пікіріне с‰йенген М. Рэсэнен ж,абды монѓол. Ž,abdu-`уаќыттыњ болуы; ќорќыту` дегенді айтады. Г. Рамстедтіњ ќарастыруы бойынша т‰ркі формасы монѓолдыњ ž,abdu- мағынасы `жиналу (бір нєрсе істеу), істеуге ниет білдіру, м‰мкіндікті пайдалану`, µте жуыќ келеді (Ram. KWd. 462). Жабды сµзіне -ќ зат есім тудырушы ж±рнаќ жалѓану арќылы заттыњ ќолданылуынан, сол заттыњ ќолданылуыныњ аты пайда болѓан. Ж,абды-ќ ќыр., ж,аптыќ ќыр., жабдыќ ќаз., ж,абдук µз., ±йѓ. Диалек. Мал. УНС 190 (хот.), (ќашќ). Будагов: жабдыќ сµзініњ ќырѓыз, ±йѓыр т.б. диалектілерде заттар, керекті заттар, жабдыќтыњ заттары, єскери жабдыќ, ќару-жараќ, ќамтамасыз ету, керек-жараќтар, жинау, ‰й заттары, жадыѓаттар, даярлану, тырысу, орындап шыѓуѓа тырысу .т.б. мағынасын атап кµрсетеді. Ж,абыќ – ќыр., (ќырѓ., ќазан.); жабыќ ќаз.; йабык тат., тат диалек. ДСТ 158, баш., баш.диал. Макс. ВД 205, Тен 63, Р III 279 (казан). Буд. (казан., баш.), йапах чув.; йăпах сµздерімен жабдыќ + жабыќ салыстыруѓа болар еді [22, б.9-10]. Н. А. Баскаков жабгу ~ ябгу (Bosworth, Clauson, 1965) `вождь, правитель` - титул верховного правителя у хазар, булгра и у других древнетюркских народов (ДТС, 222; Golden, 1980, p. 187-190): 1) < < ир. Кушан. Санскр. jamuga < jam- `приказывать, командовать, руководить, быть во главе` > правитель (Golden, 1980); 2) < < кит. > совр. šаn-ju > džabүu (Menges, 1968, p. 88) (Баск. 1985: -С. 41). Ќазан µз мағынасында зат есім. Ал, ќолданысына ќарай су ќ±ю, ет салу т.б. дайындау ±ѓымымен сай келеді. Ол сөздің мәнісі қырғыз ошақ алмайды, үш тасты ошақ қылып, қазан асады (М-Ж., 71); Асулы күнде қазан қайнауы жоқ (М-Ж., 35); Жайдағы дастарқанды қазаныңды ас (М-Ж., 94); Қазақ дәстүріне байланысты: Қылуға жарыс қазан сойып тайды (М-Ж., 95); Жабдыќ ~ жабыќ: жап (б) т‰бір етістігінен туѓан деп ќарастыруѓа да болады. Ќимыл есімді жап (б + у) жабу, ќамтамасыз ету сµзініњ де тууына т‰рткі болѓан деп ойлаймыз. Т‰йеніњ ‰стіне жабатын жабу т‰бірлес сµздер. Мысалы: ¤зіне киім, малына жабу, артыѓын сатып, керек-жараќ алады; Бір ќабат ж‰нін «жабаѓы» деп атайды (М-Ж., 100); К‰містен ќоњырау таќтырып, Жібектен жабу жаптырып (Ќыз Жібек, 9); Жаба тоќып жасырѓан Талайдыњ жардым шиќанын (Шєкєрім, 236); Жауыр атты мен жаба тоќып ж‰рсем, Мен сыќылды кµрпілдес неге керек? (ЌКБС, 50); Затты жабу, ќымтау сµзінен келіп, єзірлену, жабдыќ дайындау сµзіне ауысќан. Павлодар облысында «жабдыќ» – деп, кісі µлген к‰нгі жасалатын ќам-єрекет, ќайтыс болѓан кісініњ 7-не, 40-на не жылына баруын (жабдыќќа барамыз) дейді. Жабдыќ > ќазан сµзініњ семантикалыќ мағынасы ±ласуы негізінде жасалѓан сµз. Демек, жабдыќтыњ о бастаѓы мағынасы ќазан деп ±йѓаруѓа болады деп ойлаймыз. ҚКБС жырының Тверитин нұсқасында: В казанах варилось мясо, Жеребят, барашков сытых – деген жол бар. М-Ж. Көпеев жазбасында: «Осыдан, Абылайдыњ басын алмасам, ќатынын ат кµтіне салмасам, ќара ќазанын ќаќ жармасам, єкем Ќазыбектіњ аруаѓы µзімді ±рсын» деп ќарѓанып, атќа мінді; Ашулыныњ алдында т±рма деген, кµшіњіз, аќыры ќазанды асулы бойында ж±ртќа ќалдырыњыз; ¤здері келер де, даяр асулы ќазанѓа тамаќ ќылып ішер; Сонан соњ, ќара ќазанын алдыќ ќой деп, ашуы басылар да кµњілі тынар. Ол сµзініњ мєнісі ќырѓыз ошаќ алмайды, ‰ш тасты ошаќ ќылып, ќазан асады, кµшкенде ол тасты артып кµше ме, ж±ртта ќалмаќ ќой» – деген жолдар бар (М-Ж., 71); Жап т‰бір сµзініњ де т‰ркі тілдерінде бірнеше фонетикалыќ µзгерістерге ±шырап барып єрт‰рлі мағына беретіні бар. Тасқазан. И. Исмайылов дашқазан лексемасы өзбек сөздігінде `үлкен шойын котел` (Узбекско-русский словарь. М., 1959. С. 132), ұйғыр тілінде – `үлкен котел (Наджип Э. Уйгурско-русский словарь. М., 1968. С. 435), қырғыз тілінде `үлкен котел` (Юдахин К. Киргизско-русский словарь. М., 1965. С. 188). Исмайлов дашқазан сөзін үш компонентке да+аш+қазан деп қарастырады ал `үлкен` деген мағынаны бірінші компоненті да береді дейді. Қытай және дунган тілінде да `үлкен` мағынасын білдіреді. Түркі тілінде да (та) `үлкен` мағынасын білдіреді. Біздің ойымызша дамолда `үлкен молда` деген сөздің құрамындағы да «үлкен» деген мағынаны береді (А.Қ.). Екінші компоненттегі ш аш//ас `тағам, палау` мағынасын білдіретін сөзден қысқарған. Бұдан келіп: да `үлкен` + аш `түстік, тағам`+ қазан >да (а) ш қазан > дашқазан (тасқазан – А. Қ.) деп семантикалық өрісін көрсетеді (ПЭ, 93). Су қайнататын «тас құмған» ертеректе тастан ойылып жасалды да кейіннен шойыннан құйылғаны базарда сатылған. Оның да аты «Тасқұмған» деп аталады (С. М., б. 106). В современных тюркоязычных регионах бытуют слова қазан, қасқан, кашик, қача. В Древнетюркском словаре зарегистрировано слова qа (ДТС 399) в значении `вообще посуда, сосуд`. Если qа - ` посуда вообще`, то значит, в процессе длительного развития языка оно могло стать источником образования слов қазан, қасқан, қашиқ, қача. В «Диване» Махмута Кашкари есть слова kazїz, обозначающее деревянную посуду (МҚ., 363). И. Исмайлов qа (қа) `ыдыс` -зан, -сқан, -шиқ, -ча т.б. сөз тудырушы жұрнақ деп қарастырады [ПЭ, 94]. Біздің ойымызша, жоғарыда айтылғандай қасық, қазан, қазық т.б. қаз (қазу) жерді қазу етістігімен тығыз байланысты сияқты. Түйін. Жап > жабу > ќазан жабу >ќазан асу >дайындалу > жабдыќ. Жабдық>қазан. Ұршық киіз үй жабдықтарына жатпаса да, үй құралы ретінде талдағанды дұрыс көрдік. Ұршық. Үйінде пайда үшін ұршық үйіріп (М-Ж., 138); Жіп қылып, ұршыққа иіріп, зырылдатып, Кез болдым уқаланып қатындарға (М-Ж., 132); Ұршық: урчук – веретено (Радлов, 1 том. Часть 2: 1671). Тува., эргидер (Рус.-тув.сл., 1980, 231), якут. Эргичий (Рус.-як.сл. 1968, 248), монғолша орчих (Мон. – каз. Сөз. 1954, 132), қалм. Эргх (Рус. –кал. Сл.1964, 260). Көне түркі тілінде йіг – веретено (ДТС, 260), йігне – инее (ДТС, 261). Демек, ұршық сөзінің бастапқы сипаты: йу (о) р – шық. Йіг // йігне ортақ түбірі (йі / у), -р етістік жасайтын қосымша. ДТС: йерге – обертывать, заворачивать, туынды етістіктің қимыл есім тұлғасы (-ге). Қазақ тіліндегі ұршық сөзінің абсолют басында айтылған й – дің редукциялануы, сөйтіп келесі дауыстының қысаңдануы арқылы барып қалыптасқан. Сонымен, йір де, ұршық та туынды түбір. Ежелгі түбір әдепкі тұлғасында сақталмаған (Томанов, 146). (Қараңыз: жөргек бөлімін.). Бұл - ер, ұр түбіріне чек ~ чік ~ чұк жұрнақтары да Ж. Манкеева айтқан жолмен жалғануы мүмкін. Қ. Баянқол, А. Жылқыбаева: «-Шік қосымшасы сияқты экспрессивтік, эмоциялық реңк туғызатын қосымшалар қазақ тілінде аз емес. Оған мысал ретінде -шақ//-шек (құлыншақ, інішек, сұраншақ) -қай // -кей (балақай, жалаңқай) , -мақ//-мек (жетімек), -тай// -тей (құйтымтай) зіңгіттей, ай/й (ағай, абай, тұштақай, шошақай) -тақ//-тек (жеңілтек), -сымақ (жетімсымақ) -сақ (жарамсақ), -соқ (кездемсоқ), -сек (келімсек)-ш (сәулеш, тыраш) т.б. қосымшаларын келтіруге болады» – дейді (Сөз мағыналарының негіздері. 2002: 50 б). Түйін. Йіг (йі / у), -р > йіг // йігне > йерге >(-ге) > йу (о) р – шық сияқты даму жолын көрсетуге болатын сияқты. Жүкаяқ (жүк + аяқ) жүк – салмақ, жүк (ЭСТЯ, 262). ІҮК үйік; жүк «Бір үйік бидай» Бұл сөз малға артатын жүк пен соған ұқсас нәрселерге қолданылады (МҚ. 1989. 3 том, 12). Жүкаяқ (Іüкауад) зат. Үüklük , Sandik; Жүк, -й (Jük, -ді) зат 1 Үüк. Жүк машинасы. Ауысп: 2. Баланың ауруы үлкен жүк. Аяқ, -ғы (ауад, -ді) зат. 1. Ауак (Қазақша – түрікше сөздік, Тұран, 2003: 38, 162). Жүк – багаж; вьюк; груз; кладь, Обоз; нагрузка (Қ. Бектаев. ҮҚОС, 1999: 704). АLАҚ, Айақ; аяқ, кесе. Оғыздар мұны білмейді. Олар мұндай нәрсені шапақ – шанақ дейді. Айақ: аяқ азақ – адзақ деп те айтылады (МҚ. 1 том, 1997: 114). Махмұт Қашқари: аяқ //адзақ > Бұзағу башы болғанша, өткір адзақы болған иг. ДЗ аффрикаты арқылы жазған. Д және з кейде ж қосындылары күні бүгінге дейін ажырап болған жоқ. Қ. Жұбанов: Чуваш етікті ад + ы дейді, тәуелденгенде адысы дейді. Ай - ақ кішкене ат деген сөз. Өзінен басқаны біліп келіп, кейін өзін білген адам. Ат пен итті білген, аяқты кейін білген; ат - ад; атта - ат бол, ад + ын; ыдыс - ыд-ад. Аяқ: ай - ат (ад, ай); ақ - ыдыс. Аяқ - ыдыс демек. Татарлар иттік дейді. Демек а-е-и бәрі бір фонема болғандығы байқалады. Ыдыс-тың да ат-қа байланысы бар. Өйткені, ыдыс бұрын малдың (аттың) тұяғынан жасалуы керек (122). [12, б.121-122]. Ғ. Мұсабаев: қазақ тілінің айақ (аяқ) деудің орнына адақ, адағында (аяғында), адақталды (аяқталды) делінетіні бар [85]. Аяқ. 1. (Шымк., Қызылқ) атпен басатын қырман. Қырманға бастырылған тары екі аяқ болады (ҚТДС, 1 кітап, 1998:82). Жүкаяқ: жүк астына қоятын төрт аяқты ағаштан жасалған бұйым ( ҚТТС, 4 том, 1979: 257). Қалмақтар ерте уақытта жүкаяқтарын тастап қашқан (М-Ж., 1907: 17); Жүк ~ түк халықтық өлшем. Х. Арғынбаев: жүкаяқ ылғи ағаштан жасалады – деген сөзінің де маңызы бар [58, б.40]. Ә. Қайдар: айақ, айок, айа, айас сияқты варианттарын жазып, олардың түрлі мағына беретінін жазып көрсеткен: айақ-адақ-азақ-атах т.б. (Түркітануға кіріспе: 97, 207). Түйін. Аяқ > адзақ > адақ: ад – ат // ай – ақ, ад (адын) // ыд (ыдын) түбірлес сөздер деуге болады. Жүкаяқ > Jükадзақ пен әбдіре зат сақтайтын киіз үй жабдығы. Әбдіре. Қол сандықтан айдаһар жылан шықты (М-Ж., 101). Қалайы сандық ішіндей, Алтын ділдә алпыс мың (М-Ж., 35). Меруерт, маржан, інжу әбдіреде жатты – кім көрді? Тізілсе, жұрт көзіне түсетұғын болды. Қара сөз солардың әбдіреде жатқаны (М-Ж., 98). Абдыра или абдара – ящикъ (Будагов, 391). Әбдіре тек қана «сандық» емес, «кебеже» мағынасында қолданылады. Монғ. (авдар – кебеже, сандық (Мон.-қаз. Сөз., 1954); Қалмақша: авдр – сундук (Рус. –қал. Сл., 1964). Абдари – қол сандықша (Пер.-рус. Сл. 1983). Нұрмағамбетов: манж. Абдари моо емен ағаш деген ұғым береді, демек, әбдірә - ағаштан жасалған зат дейді (34). Әбдірә > ағаш. Үлкен ағаш та болуы мүмкін Абантұс اَبَنوسْ – эбеновое дерево (въ Индіи бываеть б Түйін. Әбдірә > сандық > (үлкен ағаш, ағаштан жасалған деген мағынада болуы мүмкін). Әбдіре мен асадал үй жабдығы. Абантұс > абдра > әбдіре >үлкен ағаш. Асадал. Ас + адал деп екіге бөліп қарастыруға негіз бар сияқты. Бірінші компоненті – ас. Ас салып жейін деп ең қылып табақ? (М-Ж., 6); Бойына жесең інжір сіңеді асың (М-Ж., 74); Асадалы: ыдыс-аяқ қоятын орын, шкаф тәрізді нәрсе (С. Аманжолов, 1959: 356). Бірінші компоненті «Ас» лексемасы жоғарыда біршама қаралды. Дегенмен, жиналған деректерге шолу жасайтын боламыз. Аш сөзін көне ирандық аš лексема дейді (ЭСТЯ. 210). Ас // аш көне түркі тілдерінде `суп (похлебка)`пысқан тамақ, пысқан еттен ғана дайындалған тамақ емес, өсімдіктерден де дайындалаған тағам атаулары. Сондықтан, ас көне мағынасы `тағам, ас`. Сол сияқты, `кісі өлгенде берілетін ас`. [7, б.73-75]. Арабша «дәм», «тағам» деген сөздің қазақша мағынасы – «ас», «тамақ». Дәмді жоғары тұтатын қазақ «дәм-тұзымды тат, расыңды айт» дейді (С.М., 112 б.). Павлодар облысында кісі қайтқаннан кейін «астың» орнына «жабдық» дейді. М-Ж. Көпеев ас сөзінің орнына ауқат, қорек диалектісін қолданады. Халықтың бәрін жинап ап, Түрлі ауқат беріп бөгеді (М-Ж., 227); Онда мен немен ауқат қылдым десем; Қорек ғып жаттың дейді қызыл қанды; Басында ауқат кешірген көп жан жатып (М-Ж., 87). Мәшһүр-Жүсіп: Қызбайтын көрінсе де жерік асы, шешендер – мәуелі ағаш, сөз – бір жеміс деген мысалда жерік ас тіркесін пайдаланған. С. Аманжолов: Ауқат в литературном языке оно означает состояние, а здесь: тамақ, ас (пища, еда) деп түсінік береді [24, б.358]; А. Жилкумбаева ас (тағам) атауларына тоқталған [9, б.310-314]. Жалпы зерттеу көрсеткендей, барлығының семантикалық өзегі `тамақ, тамақтану` болып табылады. Екінші компоненті – адал. Адалбақан мен байланысы бар сияқты. Адал сөзінің негізі ада (ада деген сөз – мүлде, мүтте сөздерімен синонимдік қатарға енетін, арғы тегі арабтан тараған сөз – Ғ. Мұсабаев, 15). Ада – ада бар! Принеси жертву – деген сөздігінде (Радлов, 477); Адал – чистый, святой (В.В. Радлов, 1 том. 1 часть. 1893: 482). Адал (а) (хәлал) Діни 1. Таза пайдалануға жарамды. 2. ауыс. Ақ ниет турашыл, әділ (Бекмұхаметов, 19). Адал – позволенный, не запрещаемый закономь, считать законнымь; адалбақан – ср Түйін. Тегі: ада > ад `таза, адал` болуы мүмкін. Асадал мен адалбақан байланысты сөздер сияқты. Кебеже де үй жабдығына жатады. Сөз арасында адская жизнь дегендегі адская сөзінің түбірі ад көне түркі сөзі екендігінде күмән жоқ. Өйткені, Будагов адра қалғыр тіркесін осирот  тъ, опустть по смерти мужа и подоб. – Илм.: произносится также: адра – адра ғалғыр погиби! Провались! (Будагов, 20 ). Қараңыз: Ожегов., Шведова.: ад дәл осы мағынада айтылады. Демек, адалбақан мен адра, адрна сөздерінің арасында мифтік бір байланыс бар сияқты.
Кебеже. Бойы бір қарыс, кемпірдің кебежесіндей еді (М-Ж., 36). Бірі қарын кебежесінде, бірі қап, бірі күллі денеңді аралайтұғын қан (М-Ж., 97). Бір кебежесі бар екен иген талдан (М-Ж., 62) .Ол түйенің шөгінде бесік бар екен, кебеже бар екен (М-Ж., 1907: 4). А. Жартыбаева да құнды пікір келтіреді. Мысалы: Фиксируя его во время экспедиции по сбору и изучению географических и статистических метариалов, Красовский в 1863 г. предположил расшифровку этого названия. Одну из вещей домашнего обихода казахи называют кебеже, и она имеет не ровную, а несколько приподнятую по плоскости крышку. Во время кочевки кебеже располагается на самому верху груза и имеет вид вершины горы. При некотором воображении сходство между ними не трудно обнаружить (Матр. для. геог. и стат. Росси. 1968. С. 13) деп, бейнесі жағығынан қарқараға ұқсастырады (ПЭТЯ, 1990: 307). Бұл туралы қарқара бас киім деген бөлімді қараңыз. Кир. كبجه кебеже, кибеже (вм. п. كجاوه) ящикъ, въ которомъ возять д тей на верблюд; ящикъ, въ которомъ находятся състн. Припасы (Будагов, 1871: 112).
Кебеже – ескі ағаштан сырлап істелген, ішіне түрлі заттар салатын ыдыс (ҚТТС, 1959, I том: 279; Шаңырақ, 1989: 95; С.Қасиманов, 1995: 201; ҚӨЭ, 2002, 256). Кәджауә а. Кебеже. Түйеге, атқа тағы да басқа текше тәрізді ағаштан жасалған сандық (Н.Оңдасынов, 1974: 212). Кебеже – (Түркімен, Красноводск ауданы, Ашхабат облысы, Ташауыз облысы, Мары облысы) түйемен көшіп-қону кезінде бала отырғызатын ағаш жәшік тәрізді бұйым. Кебеже шана (Ақтөбе, Жұрын ауданы, Ойыл) (Диал. Сөз. 1996). Кебеже (кеб (п) еже) екі сөзден тұратын сияқты. Кеб (п) дыбысы тілдің даму барысында фонетикалық өзгеріске ұшыраған. Кеп як., «киеп» форма мағынасын береді. Монғ. Хэв – қалып (Қаз.-мон. Сөз., 1977, 175); Қалм. Кев – тұлға (Рус.-кал.сл., 1964, 751). Қырғ. Кеп – қалып, киім, маска (Юдахин, 375). Нұрмағамбетов (135), Сыздықованы (65) – қараңыз. Р. Сыздықова «кебенек» сөзінің түбірі «кеп» болар дейді. Қазақ тілінде кебенек келгір деген қарғыс бар. Демек, «кеп» – тің бір мағынасы «өлім келсін» деген болар. Еже -е (же) тамақ же, жем сөздерінің құрамында сақталған сияқты. Олай болса, еже (жем `ішіп – жем`) атауының ықшамдалған түрі болуы мүмкін. Каз. имъ (ж(е)м – А.Қ.) – ядро, зерно (въ плодахъ), а. іеммъ, мн. жжем. море, океанъ. а. дикій голубь. (Будагов, 365). Кебеже>кеп+жем. Кебеже көбінесе ас, тағам салуға арналып ағаштан жасалған, оюлы үлкен сырлы сандық. С. Қасиманов бұл атаудың құрамын кебі - қап, жем - ас деп анықтайды (Ж. А. Манкеева, 1997: 229). Бұл сөздерге А. Қ. Сейілхан да мән берген (2001). Е. Жанпейісов: Жүк аяқ – жүк жиятын, ұзынша келген, аласалау орындық тәрізді нәрсе. Бұрын тамақ сақтайтын, сондай-ақ көшкенде түйеге теңдеп, ішіне жас балаларды отырғызатын сандықшаны осылай кебеже деп атаған. М-Ж. Көпеев тура осы сөзге қатысты былай дейді: Бір шөкті түйені шөкімен алып шығыпты. Ол түйенің шөгінде бесік бар екен, кебеже бар екен (Сарыарқа кімдікі екендігі? 1907. – Б.4 ). *Шөке – окружность груди верблюда (Будагов, 497 б.). Кебеже лексемасы қазақ тілінде қазір онша қолданылмайтынын айтады [37, б.127]. Дегенмен, ел ішінде әлі де болса үлкендер кебеже сөзін қолданатынын байқадық. Қазақ ежелден азық-түлік сақтауға кебежені пайдаланған [58, б.42]. Түйін. Кебеже, кебін, кебіс, кепеш түркінің түбірлес төл сөздері сияқты. Кебеже > кебін > кепеш > кеп (б) түбір тұлғалары байланысты болуы мүмкін. Семантикалық бір мағынасы – кептіру (сақтау, су қылмау т.б.). Қорыта келгенде, киіз үй жабдықтарына: кереге, шаңырақ, уық, бақан, адалбақан, күлдіреуіш, ши, түндік, үзік, туырлақ, киіз, текемет, сырмақ, бөстек, қазан-жабдық, ұршық, жүкаяқ, әбдіре, асадал, кебеже жатады. Бұлар өз ішінде киіз үйдің сүйектері және үй жабдықтары болып бөлінетіні белгілі болды. Қазан-жабдық (ас//қазан) негізінен мағынасы жағынан «өлік жөнелту» лексикасына жатады, бірақ кейбір қағидасы ыдыс-аяққа жататыны көрінді. Сол сияқты ұршықты да үй жабдығына жатқыздық. Киіз үй жабдықтарына үй сүйектерінен басқа: тамақ-ас сақтайтын: жүк аяқ, әбдіре, асадал, кебеже жатады. Ал, саба (қор), көнек, қанар>тағар>дағар>торсық >мес > қауға сұйық тамақ құйылатын, сақтайтын ыдыстар; олар өзі ішінде түрлі зат сақтайтын: қоржын, бөктергі, қанжыға, қанар, талыс, шөншік, боқжама, боқша, бойра, бүктеме болып бөлінеді. Нақты ас-тамақ ішетін ыдыс-аяқ: аяқ-табақ, табақ, тостаған, құман, құмыраша, кесе, қазан, қасық. Бұларды жалпы ыдыс-аяқтан жеке бөліп алмай-ақ бірге қарастырдық. Ыдыс-аяқтар лексикасы Саба. Осы сабаның көрінісі; төрт Сары айғырдың терісінен жонын сыртына қаратып, жал-құйрығын өзіне қойып, бұлқынына бір өгіздің терісін тіктіріп, өзін түйеге теңдегенде, сегіз қанат үйдің бір үзігі бір жағына тең болады екен (М-Ж., 84). Деді де, тоќсан саба толтырѓызды (ЌКБС, 20); Сабаны айғырдың терісінен де тіккен. Көтеру үшін жал, құйрығын кесіп алмаған, олар тұтқаның орнына қолданылған. *Бұлқынына өгіздің терісінен тіккен. *Бұлқыны – түйеге сабаны теңеп, алып жүретін зат болуы мүмкін. Саба туралы бірнеше түсініктерді жинап беретін болсақ: Саба – посуда съ закваской; Саба – кожаный мех для кумыса (Потанин, 300). Саба – большой кожаный мешок для приготовления кумыса (Тверитин: ҚКБС, 1935. ). Саба – большая, сшиваемая из четырех кож посудина, в которой делается и хранится кумыс, она внизу квадратная, но потом тотчас же сьуживается в виде четырехсторонней пирамиды, с длинным как рукав отверстием (Ильминский). Кир. صابا саба (алт.ارقت аркытъ) бурдюкъ (большая изъ 4-хъ кожъ сшитая посудина, въ которой д лается и хранится кумысъ; она внизу квадратная, но потомъ съуживается въ вид четырехсторонней пирамиды, съ длиннымъ какъ рукавъ отверзтіемъ, называемымъ мойын مويون шея), саба аяқ صاباياق деревянная подставка, въ которую устанавливаютъ сабу; въ тоб. саба, чаша. алт. сабы, саба часть, көп сабасы большая часть его алт. Сабар – палецъ (Радл. – 144; въ монг. Кокгти птицъ) (Будагов, 682). Саб - посудин для кумыса и мшалка (Будагов, 702). В. Радлов: саба - кожаный мъшокъ для приготовленія кумыса; сабааяқ-деревянная колода, въ которой стоить саба (4 т. 1 ч. 411-414). Сабадан соңғы үлкен көн ыдыс – сүйретпе. Ол – жұмырлау, әрі тікелеу келеді (С. М., – Б. 105). Сабадан соңғы үлкен көн ыдыс – сүйретпе – деп аталады (С.М., - Б. 105).
Қор. Мол болса жақсы ашиды қымыз қоры (М-Ж., 92); Зеректігі Мәшһүрдің болды соры, Таусылмайтын сабаның болып қоры (М-Ж., 103). Көн сабаның қоры ғой көп ойлаған, Енді өнері бар ма екен қалған – құтқан?! (М-Ж., 362). Кир. قور коръ 1) кумысная закваска, остающаяся на дн сабы, – отсюда въ алт. قورويون коройонъ, кумысная брага, водка, قورلي بايلق богатство ддовское, наслдственное, قورلي صبا қоры саба посуда съ закваской, т.е. что она никогда не бываетъ безъ кумыса пословица: Сабасының қоры бар бай, мақтанса мақтансын, пусть еще хвастается богачь – его саба всегда съкумысомъ, соры бар жарлы сыйға мақтасын маңдайының соры бар а бдному нечего хвастаться – чело его достаточно указываетъ на несчастное его положеніе; сабаның қор ыдысы үлкен т.б. мағыналары бар – арабша графикадан аударған – А.Қ. (Будагов, 1871: 72).
жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|