Жан – жануарлар арқылы ауа райын болжау

Қазақ халқы жылқы малын сергек мал дейді. Олардың қылығы арқылы ауа райының алдын – алып болжайды. Жылқылар топтасып, жүйткіп, кісініп ойнақтаса, шапқыласа, кешікпей күн суытып, ызғар соғып, боранды жауын қарлы борасын болады деп біледі. Жылқылардың жүні үрпиіп, жайылуға зауқы жоқ болса, онда біраздан кейін күн суытып ауа райы бұзылады. Ат әлсін – әлсін пысқырса, жазда жел күшейіп жауын жауардың, ал қыста қар жауып, қарлы борасын болады. Жылқы ыққа жайылса, жел, жауын, қарлы борасындар, ызғар суық жел болады. Айғыр үйірін, мойынын жерге сала, жиса ауа райы кешікпей бұзылады. Жылқы малы қыста, көктемде жайылғанда, қай жаққа қарап жайыла берсе, жайлы жылы күндер болады, ал желге қарсы жайылса, жайсыз күндер болатының белгісі. Бие кенет суалса, кешікпей жауын жауатын болады. Соғымға сойылған жылқынын бауыр жүні (қылшығы) ұзын болса, алдағы қыста қар көп жауады. Жылқынын жүні бүршіп үрписе, жазда жауын жауып, қыста күн суытады. Егер жылқы осқырынып жұтынса, онда жылқы кешікпей қар суын ішіп, асайтынының белгісі. Жылқы жазда ыққа қарап жусаса, қыс қатты болады. Жылқы ішір тартса, ауа райы бұзылады. Жылқы оқыранып, жусаса, боран соғады. Қыста оқыранып, ернін жыбырлатса, кешікпей күн жылынып, қар суын ішеді.

Қазақтар қойдың қылығы арқылы ауа райын алдын ала болжайды. Қой тынышсызданып, көңді тарпып, қызып мазасызданса қар жауып, борасын соғып қарлы борасын болатындығының сыңайы. Таңертең ерте қойдың жағдайын байқағанда олар желге қарсы күйсеп жатса, ауа райы жақсы болатынының белгісі. Қой көп түшкіріп, пысқырса, аспанға бұлт жиылып, тұмандатып, жауын жауатынының ишарасы болады. Қой жүнін сілкіп, сілкінсе жауын жауғанын қойып, күн ашылады. Қойдың жүні дымқылданып, суланса, жас болса, жауын жауардың белгісі. Қыстың басында қой қорадан өзі шығып жатса сол жылғы қыс жайдарлы жақсы болады. Қой күйездеп жиыла бастаса. Кешікпей күн шіліңгір ыстық болады. Қыста, көктемде қой кез – келген жаққа қарап жайыла берсе, келер күндер жайлы болатынның белгісі, ал желге қарсы жайылса, күн суытудың ишарасы. Қыста сойылатын қойлардың бауыр жүні ұзын өскен болса, алдағы жылы қыста қар көп болады. Егер қойлар өрістен қайтқанда ауызына бір – бір тал шөп тістеп қайтса, сол жылы жұт келеді деп көреді халық. Қойлар тісін қайраса, кешікпей күн борандатады, ал қой тұяғымен кеудесін, төсін қасыса қыста қар қалың жауатынның ишарасы болмақ. Өріске өрер қой қорадан еркін шықса, өрістен қайтып келгенде олар қораға еркін кіретін болса, жыл жақсы болуының сыңайы болмақ деп көреді қойшылар. Қотандағы қой бір бағытқа қарап жусаса, кешікпей ту сыртынан боран соғады. Күзде қозылар енелерінен қалғыштап, отардан жиі бөлініп қала беретін болса, қыс қатты болады. Ал егер қозылар қоралы қойдың алдына шыққыштап жайылса, қыс аса жайлы болмақ. Күзде, қыста өріске шығардың алдында қойлар секіріп ойнақтап бірін – бірін қуалап, сүзісуі жиі байқалса, кешікпей қатты суытудың хабары. Ал мұндай қылық жылы маусымда байқалатын болса, онда ауа райы бұзылады. Қой өрісте тоқтамай тұрақсыздана жүгірсе немесе қорадағы көңді тұяғымен қазып тебіндесе, кешікпей боран, мүмкін күшті дауыл тұрады. Қыстың басында қорадағы қойлар жиектеп шашырай жатса, қыс жайлы жұмсақ болады. Қозы, лақ секеңдеп, ойнақтаса, жауын жауады. Егер қойлар сілкініп, сүйкенсе, маңырап шуылдаса, жауын басылып, күннің көзі шығады.

Қазақ халқы ешкі малын ауа райына төзімсіз мал, сондықтан олар ауа райын алдын ала сезінуге, сергек сезімтал келеді деп есептейді. Егер ешкілер тасқа, биік жерге шығып, секеңдеуін қойып, тас, үй, қораға үйген тезек, жүк ықтасынына тығылып тұрса, онда кешікпей жауын – шашын, қар жауып, бұрқасын суық жел соғатынының белгісі болады. Кешке өрістен қайтқан ешкілер ауылға қарай асыға жүгірсе, қораға асықса, түнде күн суытып, ауа райы бұзылады. Қорадағы ешкілер тынышсызданса ауа райы қолайсыз болудың белгісі. Таңертең ешкілерге назар салғанда, олар ешбір қаперсіз күйсеп жатса, сол күні тымық жылы болады. Ешкілер «шыбжыңдап», салқын, тығылатын жер іздеп жүгірсе, күн шыбынды, мұнартқан болады. Бұл күн ысудың да ишарасы болмақ. Ешкі басқа малдан бұрын өрсе, күн тымық болады. Ешкі малы «түшкіріп, пысқырып» мазасызданса, онда аспан түнеріп, жауын жауады. Ешкі қорадан тыс, дөңес жерге жатса, қыс жақсы болады. Ешкі малы ыққыш келсе, жел соғып күн суытудың сыңайы болмақ. Ешкілер кенет суалып кетсе, жауынды күндер болады. Ешкі малдары кез – келген бағытқа қарай жайыла берсе күн жайлы, ал желге қарай жайылса күн ызғарлатады. Ешкі, серке, текелер көң тарпып, тынышсызданса, қар жауып, қарлы борасын соғатын сыңайы болмақ.

Қазақ халқы сиыр малының қылығын бақылап, сол арқылы ауа райының жағдайын алдын ала болжап айтатын болған. Таңертең ерте сиыр малын бақылағанда, олар желге қырыс қарап, бейғам күйсеп жатса, сол күні күн жылы, желсіз, жауынсыз, қарсыз болады. Егер күн бұзылатын болса, сиыр малы алдын ала біліп, уақыты болсада өрістен ауылға ерте қайтады. Сиыр малы өріске шығарда тынышсызданып жан – жағына қарап, басын шайқап мөңіресе, мазасызданса, қарлы борасын соғып, қар жауып, күн суытады. Жазда сауын сиырлары бұзауларына қарай мөңіресе, жауын жауардың ишарасы болмақ. Жауын жауып жатқанда бұқа мөңіреп, өкіре жүрсе, аспан ашылудың айғағы. Сиырлар жайылып жүргенде жүндері үрпейсе, ауа райы бұзылудың белгісі. Сиыр желге қарап жайылса, күн суытудың белгісі. Ал қыста, көктемде қай жаққа қарап жайылса да күн жылы жайлы болатынның белгісі болмақ. Сиыр кенеттен суалса, онда кешікпей ылғал жауын болады. Сиырлардың жүні үрпиіп, бүрсиіп, үй маңайында айнала берсе ауа райы бұзылып, қарлы борасын болып, күн суытудың сыңай болмақ.

Қазақ халқы түйе малының қылығы арқылы ауа райын болжап келген. Түйе малын қазақ басқа малдардан артық сезімтал деп біледі. Түйелер ауа райының өзгерісін екі – үш күн бұрын біледі дейді. Жел соғып, қарлы борасын, боран, дауыл соғатын болса, түйе күлде, бұта, ши түбінде төмен қарап шөгіп жатады. Түйе ертеңгісі, жайылымға жайбарақат өзі шықса, күн жайлы желсіз, жауынсыз, қарсыз болады. Түйелер, тайлақ, бота, атандар тайраңдаса күн суытудың белгісі. Інген ботасына боздап, әлсін - әлсін таяп келсе, қар, жауын жауып, дауыл бұрқасын соғатынның сыңайы болмақ. Топ түйе ыққа жайылса, күн райы бұзылатынның белгісі. Түйе тобы қыста, көктемде кез – келген жаққа, басы ауған тұсқа жайыла берсе, келер күндері күн жылы, ауа райы жақсы болады. Ал желге қарсы жайыла бастаса, күн бұзылып суытады. Түйе кенет суалса жауын жауатынның белгісі. Егер қыс уақытында түйе малы ернін жыбырлатса кешікпей су ішеді немесе қар жауып қар суын ішеді, қар асайды деп көріледі. Бұл көктемнің уақытына бұрын басталатынын да көрсетеді. Ауа райын болжаушы есепшілер күн мен түннің теңелу тоғысын мизамнан бастап есептейді. Алғашқы мизам көрініп, туған күні, түйе малы басын құбылаға қаратып, төрт аяғын төрт жаққа керіп, талтая керіліп, жайбарақат ұйықтаса, сол жылғы қыс жайсыз болады деп көріледі.

«Тұз тағысы – табиғатпен тілдес» деп халқымыз табиғаттың сан алуан құбылыстарымен жабайы жан-жануарлар арасындағы табиғи байланыстың құпия сырларын бақылай отырып, өзіндік тұжырым қорытындылар жасайды. Әрі оған ерекше мән беріп оны «амал» деп атап, әрбір амалды жануарлар тіршілігіндегі байқалатын өзгерістермен байланыстырып отырған. Осындай ой пікірлердің көпшілігі экологиялық ұғымдармен де байланысты. Өлкеміздің басты байлығының бірі-бекіре байлықтары жайлы да халықтың қағидалары көптеп кездеседі. «Бекірінің басы тасқа тимей қатпайды» деген халық нақылы бекіре балықтарының өзенге қарай өрлеп, өрістейтіндігін аңғартады. Күз мезгілінде су біршама тартылған кезде бекіре балықтары өзеннің құмды жағалауына топ-тобымен жиналып, түс мезгілінде бастарын су түбіндегі құмға тақап, үйірленген жылқыша ағынға қарсы, бірінің соңынан бірі тізіліп тұрады. Оны халық «бекіре ойнағы» деп атайды.

Қазақ халқында «тасбақа дауылы» деген ұғым бар. Халқымыз тасбақаны киелі жануар деп оның киесінен қорыққан. Тасбақа тіршілігіндегі ерекшеліктің бірі – қысы ұйқыға кетуі. Көктем кезінде көбіне көкек айында тасбақа ұйқысынан оянып, інін тастап жер бетіне шығады. Дәл осы кезде ауа райы бұзылып, қатты жел соғады. Мұны халық «тасбақа дауылы» деп атайды. Қысқы ұйқысынан шыққан тасбақа әлсіз болғандықтан сауытының үстінде қалған топырақ қалдығын осы кезде соққан жел үрлеп түсіреді деп ұққан. Бұл кездегі тасбақаның ұйқысынан оянуы табиғаттағы ауа райының өзгерісі мен тұспа тұс келеді.

Каспий теңізінде кездесетін бірден бір сүтқоректі жануар Каспий ит балығы. Оның тіршілігінде болатын ерекшеліктің бірі мұз қатқанда мұз үстіне шығып күшіктеуі халық назарын аударған. «Итбалықтың кіндік кесері» (кейде итбалықтың кіндік қатары) деген амал кезінде, яғни ақпан айында бір жетідей боран соғып, күн қатты суытады. Осы кезде жаңа туған күшіктің кіндігі мұзға қатып, табиғат оның кесілуіне (үзілуіне) жағдай жасайды.

Халық арасында айтылатын амалдың бірі «бөрі сырғақ». Бұл ақпан айының 15-17 күндері сәйкес келеді. Ол күндері күн біршама жылымық болып, кейде жаңбыр жауады да арты сырғақты қарға айналады. Бұл кезде қасқырлар жұп құрып, шағылысуға кіріседі. Осындай табиғат құбылысын халқымыз «бөрі сырғақ» деп атайды.

Құстар тіршілігіне де байланысты амалдар бар. «Құс қанаты» деген ұғым жыл құстарының көктемде келуіне және күзде қайтуына сәйкес келетін амал. Көктемде «Құс қанаты» наурыз айының 26-28 –іне сәйкес келеді. Ең алғаш өлкемізге келетін құстың бірі қараторғайлар. Бұл кезде қайтқан құстардың сусылдаған ызғарынан күн суынып, жапалақтап қар жауады. Мұны сол жылғы соңғы қар деп есептейді. Құс жолынан адаспас ұғымы жыл құстарының келіп қайтуына байланысты қалыптасқан.

«Қызыл жұмыртқа» деген ұғым мамыр айының алғашқы он күндігіне келетін ауа райының өзгерісіне байланысты айтылады. Бұл күндері жұмыртқа шайқаған құстардың біразы қызылшақа балапан шығарады. Осы кездері 1-2 күнге созылған суық болады. Бұл күндерді халқымыз «Қызыл жұмыртқа» деп атайды.

Кең даламыздың көркі деп аталатын «Сахараның ботакөзі» - ақ бөкендердің тіршілік әрекеттерінің ерекшелігіне арналып айтылатын «құралайдың салқыны» деген амал бар. Ол көктемдегі олардың төлдеуіне байланысты қалыптасқан. Бұл мамыр айының аяғына жуық шамамен 17-25-іне сәйкес келеді. Бұл кезде ақ бөкендер жаппай лақтайды. Ақ бөкеннің лағын халқымыз дәріптеп «құралай» деп атайды. Бұл күндері күн жаңбырлы болып біршама суытады да, жас құралайлар сол суықтан ширығып, қатал табиғат жағдайына төзімді болып өседі. Бұл амалды кезде «киіктің лақ өргізері» деп те атайды. Киік қанша көп болса да олар 2-3 күн ішінде түгелдей төлдеп болады.

Күздің соңы қыстың басында ақ бөкендер тіршілігінде ерекше бір кезең «теке бұрқылдақ» деп аталады. Бұл кезде ақ бөкендер бір-бірімен қосақтап қойғандай үлкен топ құрып маталады. Оны кейде «киіктің матауы» деп те атайды. Бұл кезде күн суытып, алыс жер көзге көрінбей, бұрқасындатып тұрады.

Қаңтардың орта шегінде Үркер таң ата батады. Сол күндері арқар, құлжан, тау теке, тау ешкі үйірге түседі. «Үркер батқанда тау теке тастан ұшады» деген кәсіби аңшылардан сөз қалған. Бұл кезде ақ бөкеннің текелері бір-бірімен қатты сүзіседі. Текелері жайылмайды, дене салмағының біраз бөлігін жоғалтады, кейде текелер көтерем болып қалады. Оны халық «сасай болған» немесе «сасай қалысы» (теке қалысы) деп атайды.

Қараша айында жауатын ақ нөсер жауынды халқымыз «киіктің мойын жауары» деп те атайды. Бұл кезде жауған қатты жаңбырдың әсерінен текелердің сасық иісі жуылып тазарады.

«Аласапыран» – көктемде наурыз айында, кейде сәуірде қар күрт еріп, тер лайсан болып, шаруашылыққа қиын күндер туады. Осындай жайсыз, қолайсыз мерзімді «аласапыран» дейді.

«Бесқонақ» наурыз айының 17-21 күндері аралығында болатын жауын-шашынды күдер. Бұл әрі жылы соғып өтетін азық, әрі лайсақ мезгіл. Жұрт осы «бесқонақтан» қатты сақтанып күтініп отыратын болған.

«Самарқанның көк тасы жібитін күн». Наурыз айының 22-і күні шығыс күнтізбесі бойынша жаңа жыл басталады. Бұл күні шығыста күн жылынып, жер жібіп, ашық ұзақты мезгілдер басталады. Самарқандағы Ұлыбек обсерваториясына байланысты қағидада айналған бұл сөз «көктем, жаңа жыл басталды» деген ұғымды білдіреді.

«Қызыр қамшысы». Сәуір айының орта кезінен аса бере алғаш найзағай ойнайды, жаңбыр жауады, жер бусанады, оңтүстікте жаздың жайлы күндері басталады. Осы сәттердегі найзағайдың жарқылын халық: «Қызырдың қамшысы шартылдады, қыс кетті» деп есептейді.

«Тобылғы жарған». Сәуірдің соңғы күндерінде 2-3 күнге созылатын суық жел соғады. Бұл «тобылғы бүршік жарған» яғни өсімдіктер тамыр жайды, алғашқы көк шыға бастады деген сөз.

«Боқырау». Кейде бозқырау немесе қыс амалы дейді. Бұл қазанның 3-5 күндері суық болады. Бұл суықта алғаш көкті үсік шалып, су бетіне қаймақ мұз тұрады. Осы айдың 20-25 – і шамасындағы қардың көрінуін «ұшқын» деп атаған.

«Қарашаның қайтуы». Қараша айында құстар оңтүстікке қайта бастайды. Бұл кезде алғашқы қар түседі, күн суыйды. Осы айдың ортасында қай жылы болмасын жылымылық болып, кейде жаңбыр болып отырған.

«Қырбастың қызылы». Қазақстаның солтүстігінде қыс ерте түседі. Желтоқсанның басында болатын алғашқы аязды жұрт «қырбастың қызылы» деп атайды. Бұл кезде қатты аяздар, суықтар болады.

Қазақтар аспан әлеміндегі негізгі планеталарды жақсы айыра білген. Осы жұлдыздарға қатысты амалдар:

«Үркердің батуы». Кейде мұны «Үркердің жерге түсуі» дейді. Маусым айының басында Үркер көрінбей кетеді. Содан кейін 40 күн шілде басталады. «Үркер жерге түспей жер қызбайды» деген сөз осыдан қалған.

«Қырық күн шілде». Маусым, шілде айында 40 күнге созылатын ыстық басталады.

«Үркердің толғағы». Осылай аталатын мал – жанға жайлы кезең шілде айының орта кезінен басталады. Бұл кезде Үркер туады, жер құрғап, шөп буыны қатып, сарғая бастайды.

«Таразының тууы». Тамыз айының ортасында ауа райы салқын тартып, қою бұлт пайда болып, алғашқы күз нышаны біліне бастайды. «Таразы туса, таң суыр» деген мәтел осыдан шыққан.

«Мизам шуақ». Қыркүйек айының екінші он күндігінде салқын басталады, жаңбыр жауады, түнде шөп басына шық түседі. Осы кездерде күндізгі шуақты күндер болады. Далада ұзыннан – ұзақ мизамдар шұбатылады. Мұндай жылы мезгілдерді «мизам шуақ» деп атайды.

«Сүмбіленің тууы». «Сүмбіле туса – су суыр», дейді халық қағидасы. Яғни қыркүйектің соңғы он күндігінде күз келеді, жауын басталады.

Жалпы атмосфералық процестер батыстан шығысқа қарай жылжып отыратындықтан бұл аталған амалдар республиканың батыс не солтүстік – батыс аудандарында ертерек басталады да шығыс аудандарға кештеу түседі. Дегенмен, олар республика территориясында бір он күндік ішінде болып өтеді.

Олар Қазақстан территориясында жыл сайын қайталанып отыратын ауа райы кезеңдері. Жылдың әр айлары мен тоқсандарында болатын ауа райындағы өзгерістермен құбылыстарды дала халқы әркез назарына ұстап, оған ат қойып, айдар тағып баға беріп отырған. Жыл он екі айды өзінше зерттеп, зердесіне түйген қазақтар, он екі ай ішіндегі әртүрлі амалдарды атадан балаға мирас қып үйретіп, сабақтай білген.

Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты да ұмытылмас белең - оның үйленіп, жеке отау тігуі. Ұрпақтарының үлгілі отау құруы - сол жастардың ата-аналары мен ауыл адамдарының ғана тілек-талабы емес, қоғамдық қажеттілік. Отбасы — мемлекеттің іргетасы. Қоғамдағы әр шаңырақтың босағасы берік, мерейі үстем болмай, мемлекеттің де мықты болуы мүмкін емес. Қандай қоғамдық құрлыста болсын отбасы мен неке – адам баласының дүниеге келуі мен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз етіп отыратындықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші факторларының бірі болып келген. «Адам ұрпағымен ғана мың жасайды» деген халық даналығы осындайдан айтылған-ды. Сөз жоқ, бұл арада дендері сау, жүйкесі бүтін, тек қана өміршен ұрпақтардың жалғасуы жайында айтылып отыратындығы күмән тудырмайды.

Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар. Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Оны Жер планетасын мекеңдеген барлық халықтар өз басынан өткізген.

Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере және шөбере туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра некелес болатын.

Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым ішінде бірімен бірі некелеспейтін "ағалы-інілілер", "апалы-сіңлілер" топтары қалыптасады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.

Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып еңбек бөлісінің шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы – моногамиялық отбасының, таптық және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты. Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның жұпты некені түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде-қайда нығая, беки түсті.

Сөйтіп, топты неке - жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы - варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.

Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратыңдығын айтсақ жеткілікті сияқты. Бұл жөнінде еңбектің соңғы жағында айтылатындықтан, бұл арада осымен ғана шектелеміз де, тікелей төңкеріске дейінгі қазақ отбасының тарихи кезеңдері мен сипатына тоқталамыз.

Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше және үйленбеген балалардан тұратын дара, шағын отбасы болатын да, онда үлкен патриархалды отбасының көптеген сипаттары сақталып келген.

Қазақ ұғымыңда отбасы - өмірдің тұтқасы, үй ішінде от жағылатын ошақтың төңірегі, оттың маңайына таратқан жан балқытар жылуы. Қазақтың ошағы дөңгелек үйінің ішіңде болады да, бүкіл жайдарылық соған жағылған отқа үйіріледі. От басының амандығы, ошақтағы оттың маздап тұруы - үмітінің өшпес алауы. Үй ішінің қызыққа, қуанышқа толы болуы да соған байланысты. Оттың басы, ошақтың қасы - ырыстың ұйтқысы. Соңдықтан қазақ отының басын тіршілігінің тұтқасы санап аялайды. Соның шырқы бұзылмауы үшін шара қолдануы - өзінің атқаратын адамдық борышы.

XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы үстем болған. Қолда бар деректерге қарағанда, сол дара отбасында үлкен патриархал отбасы қауымының көптеген сипаттары сақталып келген.

Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде мекендейтін жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны туралы белгілі ғалымдардың зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен, С.П.Толстов көне Хорезмдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін дәлелдейді. Бұл пікірді А.Ю.Якубовский мен А.Н.Бернштам да қолдайды. Ал Н.А. Кисляков патриархалды үлкен отбасының қалыптаса бастауы біздің заманымыздан әрірек пе деген болжау жасайды. Үлкен патриархал отбасының ыдырау кезеңі Орта Азияның әр өңірінде оның экономикалық даму дәрежесіне байланысты әр кезде баста-лып, сан ғасырларға созылды. Экономикалық даму артта қалған шеткері аудандарда үлкен патриархал отбасының сілемі XX ғ. басына дейін созылғандығын, көптеген авторлардың зерттеулеріне сүйене отырып, Н.А.Кисляков кейінгі еңбегінде тағы да дәлелдей түскен.

Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан халықтар арасындағы үлкен патриархалды отбасының тағдыры отырықшы өзбектер мен тәжіктерге қарағанда ерекше. Бұл мәселе туралы белгілі этнограф С.М.Абрамзон арнайы еңбек жазып, оны негізінен дұрыс шешті. С.М. Абрамзон еңбегінде кеңес археологтарының зерттеулеріне сүйене отырып, Орта Азия және Қазақстан көшпелілерінен Жетісу, Тянь-Шань және Алтай-Саян өңірінде үлкен патриархалды отбасынын қалыптасып, үстемдік етуі біздің заманымыздан бұрынғы VII—VIII ғасырларда басталып, біздің заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасына дейін келгендігін, ал оның ыдырауы сол кезде басталып, X—XI ғасырларда аяқталғанын, яғни шағын отбасының қалыптасқандығын көрсеткен.

Орыстың белгілі этнографы А.Н. Харузин ХVІІІ ғасырдың аяғында (1887-1888) ішінде 500-дей адай рулы Кіші жүз қазақтарының Бөкей ордасына барып қоныстанар алдында олар үлкен отбасылы болып, ал келгеннен кейін оның ыдырай бастағаның жазады. Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс ең алдымен қоғамда болған әлеуметтік-экономикалық дамудың нәтижесінде ғана мүмкін болған. Яғни, Бөкей ордасында жеке меншіктің маңызы біртіндей арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр-сипатына өзгерістер еңіп, орнына дара, шағын отбасы шығуы Бөкей ордасында ертерек басталса, Манқыстауда ол кейінірек Ресейге қосылуына дейін келген.

Патриархалды үлкен отбасы қауымы ата-ана, балалар және немерелерден тұрған. Кейде қауым мүшесіне әкенің аға-інілері мен олардың әйелдері және балалары, өлген туыстарының балалары да кіретін. Мұндай отбасындағы адамдар саны 25-30 тіпті одан да көп болатын кездері болған. Сөйтіп олар бірнеше үйленген ұрпақтардан құралып, бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішім-жемі, киімі де бір қазаннан ортақ болған.

Үлкен патриархалды отбасылардың экономикалық негізі қазақтарда мал болды. Оны мүмкіндігінше бөлгізбеуге тырысты. Дүние мүлікті бөлу ата-ана өлгеннен кейін немесе бір-екі баласының ер балалары көп болып, олардың ер жеткендерін қажет болғанда ғана жасалады.

Үлкен отбасыларда әкенің рөлі өте жоғары болған. Жасы үлкен информаторлардың айтуы бойынша қазіргі заманда тәрбиенің бұзылуы әкенің рөлінің төмендеуінен дейді.

XV—XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән болғандығын айта келіп, олардың дені моногамиялық некеге негізделгендігін дәлелдейді С.Е.Толыбеков. Бұл пікірдің дұрыстығын соңғы оншақты жыл ішінде Қарағанды, Семей, Павлодар, Ақмола, Шымкент, Атырау, Алматы және Талдықорған облыстарынан жиналған деректер де дәлелдей түседі. Жиналған деректер сонау XV ғасырды қамтымағанмен, XVII—XVIII ғасырлардағы жағдайды дәлелдейді. Бірақ XVII—XVIII ғасырларда үстемдік еткен шағын отбасы тек сол уақытта ғана шыға қалған деп қарау ғылыми тұрғыдан үлкен дәйексіздік болар еді. Сондықтан ол құбылыс үстемдік еткендей дәрежеге көтерілу үшін қанша уақыт өсіп, жетілу керек. Осы тұрғыдан қарағанда, С.Е.Толыбеков пікірінің дұрыстығына күмандануға болмайды.

Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV— XVII ғасырлардың өзінде үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: "Бізде жеті атамыздан бері қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз" дегендері де дәлел сияқты.

Жалпы қазақ халқы, онын ішінде көпті білетін қария адамдар орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. "Екі қатынның баласы екі рулы ел" деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп қатынның балалары өзара сыйыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек отырғызатын.

Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына себін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек XIX ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі жазуларға үңілгенде енші бөліп беру XIII ғасырдан бері белгілі болып отыр. Олай болса, қазақ арасындағы үлкен патриархалды отбасының тағдыры да, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана сақталған. Мәселен "қара шаңырақты қадірлеу" деген сияқты.

Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа отбасы мүшелері үшін занды болған. XIX ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін. Шаруашылығы бөлек болғанмен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстауы бөлек болғанымен, өз алдына жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандардың өзі жазда бір жайлауға жиналатын. Бірақ қотандас болмай, жеке-жеке жұртта отыратын, кейде тіпті мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мүндай жағдайда көбінесе "үлкен үй" деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналды мүмкін. Үлкен үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін көмек те аз болмайтын. Кейде, тіпті әр түрлі жағдайларға байланысты, малсыз қалған отауларға әкесі тарапынан екінші рет енші бөліну сияқты жағдайлар да кездесіп тұратын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала, қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де, оның шаңырағына, мал-мүлкіне ие боп қалатын.

Әдетте әке шаңырағы "қара шаңырақ", "үлкен үй" атанады. Әкесі өліп, кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, "қара шаңырақ" сол қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты Кадірлеу ата-баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу нышанын байқауға болады.

Шаңырақ астындағы оттың өшпеуі - нұрлы болашаққа жетелейтін арман. Онда ұрпақтың бірден-бірге үзіліссіз жалғаса беруін көксеген ізгі ниеттің лебі бар. Бұл тілеу адамды қажытпай, ілгері құлшынтады. Алайда оттың да шамданатын кездері болады. Жылуы қашып, сәулесін көлеңке қалқалайды. Ол адамның пиғылына қарай көрінетін құбылыс. Теріс бағып, кері кеткенді, телмендеп күн көргісі келетіңдерді От та жақтырмайды. Ызаланса — тұнғиыққа батырып жібереді. Жылу бермей, құтын қашырады. Адамдық жолдан тайған азғыңды тайрандатпайды, талқыға салып, әлкекке ұшыратады. Өзіне лайық ошаққа от жағуға шамасы келмегендерді қор қылады. Ыбырсыған күлін көкке ұшырып, жұртының тозаңын тоздырады. Қазақтың отқа көзқарасы, сенімі осылай. Сондықтан От - құдіретті Тәнірдің белгісі, Оттың басы - өмірдің аясы.

От - тіршіліктің көзі, адам қанының жылуы, үй ішінің құты. Оты маздап тұрған үйдің сәні де, салауаты да артық. Даладағы суық пен аяз ызғар шашып, жерді қатырса да, үй ішіндегі маздаған от салқыңдықтың лебін серпіп, жылылық куатын асырады. Соған орай қазақ өз өмірінің құт-берекесіне айналған тұтқасын - үй ішін тұтастай Отбасы деп атайды. Бұл да отқа деген құрметінің белгісі.

Адам баласының ой-санасы өсіп, ақыл-ойының кемелденуі үшін де тіршілік нәрі санаға отбасынан сіңеді. Отбасыңда көрген жақсы-жаман қылықтардың бәрі бала сезіміне әсер етеді. Қазақ салтында Отбасының тәлімі ерекше дәстүр. Жақсылыққа әуестерді - көргеңді, тілге көнбей, бетімен кеткеңдерді — көргенсіз дейтіні де содан. Баланың көргенсіз атануы ата-ананың арын төгеді. Одан асқан қорлық жоқ.

Адам өзінің ұрпағын тәрбиелегеңде елді сүйсіңдірер ұлы істерді тыңдырса екен деген мақсатты нысана етеді, үміт артады. Сол ниетпен жақсылыққа баулиды. Көксегеніне жететін жолдың сүрдегін нұсқайды, өмірдің жарқын жолына бағыттайды. Қай қазақтың болса да кеудесіңде әрқашан осы үміт оты жанып тұрады. Асыл мұраттардың алауы адам кеудесіне нұр сеуіп, жұлдызы жарқырап тұрса - қол созғанына жетеді деп межелейді. Арман арқалаған адам арымайды. Қазақ мұңдай ұлы қасиеттердің сипат-сынын ошақтың маздап жанған отының басынан, ошағының қасынан іздейді. Құлшыныс та, талпыныс та осы арадан басталады. Сондай парасат нысанын ата-ана баласының бойынан байқаса, төбесі көкке жетеді, оны жетелі деп жебейді. Оның ұрпағын да сол деңгейден көруді көксейді. Жетелі бала өз Отының басында таза ұстайды, ластамайды. Өнеге көрсетуді парыз санайды. Жалғасқан ұрпақтың бойына ізгі қасиеттердің дари беруін тілейді. Орыңдауға тиісті тәлім де соған саяды.

Атадан жақсы ұл туса -Есіктегі басын төрге сүйрейді.

Атадан жаман ұл туса -Төрдегі басын көрге сүйрейді.

Тәлім талабы қатаң. Сәт сайын адамдық арынды, намысыңды таразыға тартады. Соңдықтан қазақ үшін Отбасынан киелі ештеңе жоқ. Күллі парасат, пайым оттың басынан өрбиді деп ұғады. Сол Отбасының ұйтқысы - ата мен ана. Әке - Отбасының иесі, қорғаны, қамқоры. Ана — отты өшірмей, маздатып жағушы, жылылық иесі. Осы екі киеден қуат алған ұрпақ әрқашан еліне жақсылық сәулесін себетін айбыңды азаматқа айналады. Ата-ананың мұраты өреңдерінің жүрегіне ізгіліктің, салауаттың таза, мөлдір, тұнық қалпымен даруы. Бұл қағиданың қастерлі парқын ажырата алмай, оны бұзушылар азғыңдайды. Ұрпақтың азғыңдауы - елге қорлық. Қазақ мұратының байламы осы. Азғындық - оттың басын ластайды. Бұл ата-ананың соры, үмітінің өшкіндеуі. Соңдықтан елдің тілегі ылғи да ақ ниеттермен астасып жатады. Қаңдай Отбасы болса да ереніне тек қана жақсылық тілейді. Әр бөбектің жаңа басқан қадамына игі ниетпен қадалады. Содан өрбіген үміттің бірі жаңа отау тігу.

Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат — әке өлген соң әр әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді. Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат жасауға тырысатын. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай жағдайды болдырмау үшін үй қожасы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп беретін де, оған әрбір әйелдің кенже балалары мұрагерлік ететін. Әйелдің үлкен балалары өз шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес, басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені бірі өз үлесі болса, екіншісі шаңырақ үлесі, яғни үлкен үйдің сыбағасы болып есептеледі. Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал балаларының әке мұрасына байланысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан әкесінің нағыз қара шаңырағына бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек. Кенже баланы бөліп шығармай, оның қолыңда болу дәстүрі тіпті осы кезге дейін сақталып келеді.

Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп, оларға енші беріп, бөлек шығарьш отырады. Әдетте кенже бала ержетіп үйленгенше, кейде тіпті шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық етеді. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына алғанша қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу керек.

Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ - әке-шеше, үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл отбасында әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы ықтимал. Міне, осы жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен патриархалды отбасының сарқыншағы деуге болады.

Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1 -2 жыл ата-енесімен бірге тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.

Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудын саяси шаруашылық маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге себін тигізетін. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген балалары, олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра беру көпке созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын көбейтіп, жаңа қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген балаларын бірінен соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар сиыр және көлігімен түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен отбасы бірлігін ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу, күнделікті өмір талабына сай қалыптасқан қажеттілік екені даусыз.

Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелінен туған балаларын үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін бірге шығарып, оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша, мұндайларды еншілес аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалындық айттырып, қалың-мал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалыңмалды еншісіне қосып та беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін. Мұның бәрі тікелей әке еркімен отбасындағы әр түрлі жағдайларға қарай шешілетін.

Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына жіберудің өзі, жоғарыда айтылғандай, екі не көп қатын алған байлардың, немесе алғашқы әйелі өліп, екінші әйел алған кездегі жағдай. Өйткені алғашқы әйелден туған үлкен баласы үйленіп бөлек шыққанда, онымен бірге туған жас інісін кей уақытта соның қолына шығарады да, оған енші бөледі. Мұндай балалар, біріншіден, ағасының шаруашылығына көмектесіп себін тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге жеңілдік туғызады.

Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын жинап, малын сойыл кішігірім той жасайды. Қария адамдар жаңа отауға береке-бірлік, мал мен бастың көп болуын тілеп батасын береді. Әке шаңырағынан бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады, оны халық тілінде "жылу", "тамыздық", "немеурін" деп атайды. Бір әдеттің бұлайша үш түрлі аталуы бертінде, көмектің аз-көптігіне қарай қалыптасқан. Оның ең көбі — жылу. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ең салынатын.

Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына байланысты болатын. Бөлек шығатың отаудың басында жазғы, қысқы үйі, алдында малы және т.б. үй-мүліктері болуы керек. Киіз үй мен оның жабдығы көбінесе әйелінің жасауымен келетін, ал келмеген жағдайда әкесі отау көтеріп беретін.

Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына туысқандары жиналып үй, қора, ауқатты адамдар бөлек қыстау салып беретін. Қолы қысқа, мүмкіндігі аз болса ағайынды 2—3 жігіт бірлесіп ортақ қора, ортақ қыстау салатын. Бірақ, бұлардың әрқайсысының тұрғын үйі, шошаласы, қи қорасы бөлек болатын да, тек шөп және мал қоралары ортақ болатын. Әрқайсысының бала-шағалары қашан ержетіп, өз алдына үй болуға жарағанша осылай жартылай "еншілес" болып бірге тұра берген.

Әке үйінен бөлінетін еншінің негізгі түрі үй-жай, қора-қопсы, мал, шабындық болатын. Еншіге салт мінетін ат, жүк артатын көлік, сауын сиыр, сауын бие және қой түліктерінен бөлінетін. Еншінің мөлшері әке байлығы мен балаларының санына байланысты дедік жоғарыда. Мұнымен бірге әр әкенің шаруашьшығынын ерекшелігіне, балаларының шаруа ұстап, басқарудағы ыңғай-икемділігіне қарай, еншісін алып бөлек қыстауда тұрғанмен, балаларына жылқы еншісін бермей, бар жылқыны өз қолында ұстап, отауларға керек кезінде соятын мал, уақытша мінер ат, көлік сауын бөліп тұруды қолайлы көретіндер де аз болмайтын. Мұның себебін мұндай отбасында жылқы түлігінің тым шағындығынан деп білу керек. Өйткені аз жылқыны әр баласына бір-бір айғыр үйірінен бөліп бергенімен, оны қысы-жазы бөлек бағу мүмкін емес, тіпті бөлек болғанын зияннан басқа пайдасы болмайды.