ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

Ңіреді. Сондай-ақ сіңіру жылдамдығына топырақтың дымқылдыры Да әсер етеді, өйткені құрғақ топырак суды дымқыл топырақпен салыстырғанда өте тез сіңіреді.

Суармалы жерлердің топырағы су сіңіру мөлшеріне қарай үш түрге бөлінеді. (Астапов, 1958 ж.: 1) Алғашқы бірінші сағат ішін-Де суды 0,15 метрден асқан жылдамдықпен өте жылдам сіңіретін топырақтар; 2) су сіңіру жылдамдығы 0,15 метрден кем, бірақ €,05 метрден көп мөлшерде сіңіретін, су сіңіру жылдамдығы орта-ша топырақтар; 3) Алғашқы бір сағат ішінде су сіңіру жылдам-дығы 0,05 метрден көп болатын, суды нашар сіңіретін топырақтар.

Топырақты қопсытып, құрамын жақсарту оның су сіңіру жыл-дамдығын арттырады. Сондықтан әрбір жағдайда топырақтың су сіқіру жылдамдығы тәжірибе арқылы анықталып, график арқылы бейнеленеді (11 сурет).

Жалпы топырақтың су сіңіру жылдамдығы мин/мм, немесе

■см/сағат есебімен өлшенеді.

Топырақтағы су сүзілуі. Топырақтағы уақ тесіктердін. барлығы оған сіңген сумен толтырылғаннан кейін (қысылған ауамен тол-тырылған келемнен басқа) су фильтрациясы басталады; яғни оньщ тек гидростатика қысым әрекеті арқылы қозғалысқа келуі. Фильтрация тікелей (судың төменге сіңуі) және көлденен. (ыза судың су өткізбейтін арнасымен ағуы) болады.

87

4.3. Бороздалармен суару әдіс

Бороздалармен суару еңістік мөлшері 0,02...0,03 шамасындағы учаскелерде жүргізіледі. Суды бэроздалар бойымен олардың ая-ғына дейін өздігімен ағып баруин қамтамасыз ету ушін оларды еңістікке әр шамадағы бұрышпен тілуге болады. Суарудың бұл әдісін сорланған топырақтарда солдануға болмайды, өйткені әр-бір суарғаннан кейін бороздала|і жотасына, ауыл шаруашылық дақылдарына зиян, еріген тұздар кетеріледі.

а—тайыз жөне терең бороздалар; б—террасалы бороздалар-бермалы бороздалар; г— саңылаулы боңюздалар (см есебімен) '

ына қарай суды үздіксіз ағызып тұратын (су толтырылмайтын) және доғал (сумен толтырылған); керінісіне қарай — парабола, трапеция тәрізді; бермалы, террасты және саңылаулы бороздалар, ұзындығы жағынан — ұзын және қысқа бороздаларға бөлінеді.

Суару бороздаларын жерге орналастыру. Суару бороздаларын ҚОН— 2,3; КОН—2,8; ҚОН—2,8—П; КРН —4,2 аспалы культи-ватор — копсытқыштары арқылы тіледі.

Жоғарыда көрсетілген бороздалар өзінің көрінісіне қарай тра-пеция, немесе парабола тәрізді болады, олардың түбінің ені 10 см болып, тереңдігі 12...22 см болады және олардың баурай қатына-сы 1:1 болады (12-а, сурет).

Суармалы көкөніс шаруашылығында көшет отырғызатын ма-шиналармен сепкіштерді пайдалану үшін террасты бороздалар мен (12-6 сурет) бермалы бороздаларды қолданады (12-в сурет). Бұл бороздаларды тілу үшін культиваторларға қопсытқыштар орна-ластырылады.

Сіңіре суару жұмыстарын үйымдастырғанда сушылардың жұ-мыс өнімін арттыру үшін кейбір жағдайларда тереңдігі 35—40 см саңылаулы-бороздалар тілінеді (12-г сурет). Оны тілу үшін ар-наулы-саңылаулы — борозда жасаушылар қолданылады.

Сулану нүсқасының бірігу шарттарына сәйкес (13 сурет) жеңіл топырақтар үшін бороздалардың білік аралығы 0,5...0,6 м, орта-ша топырақтар—0,6...0,8 м және ауыр топырақтар ушін—0,8...1,1 м болады.

Жалпы борозда аралық мелшері өсімдіктердің қатар аралық еніне тең болады.

13-сурет. Бороздалап суаргандағы топырақтың ылғалдану

пішіні а— жеңіл топыраңтарда; б— ауыр топырақтарда (метр есебімен)

Доғал бороздалардың үзындыын мына формула арқылы анық-тайды:

бұнда: һг және һі— борозданың бас жағы мен соңындағы судың тереңдігі, әдетте олар 11...14 және 5...7 см шамасында болады.

і — борозданың еңісі.

Еңістің мөлшері і-0,0005 болғанда бороздалардың ұзындығы 50...80 м-ге тең деп саналып, ал ол і-0,001 болғанда 40...60 м және еңіс і-0,002 болғанда борозданың ұзындығы 30...40 м-ге тен бо-лады.

қолданылады. Тайыз және орташа бороздалар арқылы суару да-қылдардын, қатар аралықтарын баптауға және өнімді жинау'жұ-мыстарын механикаландыруға кедергі жасамайды. Сондай-ақ бұн-дай бороздалармен суарғанда оларға жіберілетін су мөлшері тұ-рақты және құбылмалы болады. Борозда соңындағы артық су те-менге ағызылып жіберіледі. Бороздаларға жіберілетін су мөлшері тұрақты болғаи жағдайда су оның ұзындығының 85...90% тең бө-лігіне жеткеннен кейін оған су жіберу тоқтатылады. Борозданың Қалған бөлігі судың өздігінен ағып баруы арқылы дымқылданады. Бұл бороздалардың, кемшілігі — олар біркелкі дымқылданбай, бас жағы мол, ал соңғы жағы аз дымқылданады.

Еңістің мөлшері үлкен және топырақ ауыр болған жағдайда су борозданың аяғына жеткенде топырақ қабаты толығынан дым-қылданып үлгермейді, сондықтан артық су төменге ағызылып жі-

беріледі.

Төменге суды ағызбау, немесе оның мөлшерін кеміту үшін ал-ғашқыда оған суды толығынан жіберіп, ол борозданың 2/3-ке тең ұзындығына жеткенде оның мөлшерін екі есе кемітеді. Бұлай суаруды суды қүбылмалы мөлшерде жіберіп суару деп атайды.

Суару техникасының элементтеріне қойылатын талаптар. Суа-ру техникасының элементтеріне бороздалардың ұзындығы мен оның көлденеқ кесіндісі, жүмсалатын су мен оны бороздаға жіберу мерзімі жатады.

Бұл элементтердің барлығы бірімен бірі байланысты және су-ару нормасын егіске көлемі және тереңдігі жағынан біркелкі та-ратып, суару жұмыстарының енімді болуын қамтамасыз етуі ке-рек.

Жалпы бороздалардың ұзын болғаны жен, ейткені бұндай жағдайда суарушылар жұмысы өнімді болып, олардың астында қалатын жердің көлемі азаяды және есімдіктердің қатар аралы-ғын баптау жұмыстарын механикаландыру жағдайы жақсарады. Бұл талаптарды орындау үшін учаскелердің бетін тегістеу керек және борозданың еңісі басынан аяғына қарай біркелкі кішірейе беруі керек.

Бороздаларға жіберілетін судың мөлшері мол және оны шай-ып кетпейтіндей болып, борозданың бойындағы топырақты бір-келкі және керекті тереңдікке дымқылдандыратындай болғаны дұ-рыс. Бұл талапты орындау үшін бороздаларға жіберілетін судың мелшерін суару мезгілінде реттеп отыру керек. Судың топыраққа сіңу жылдамдығы бірінші суарудан соңғы суаруға дейін кеми бе-ретін болғандықтан, оған жіберілетін судың мөлшері де өзгеріп отыруы керек. Борозданың көлденең қимасы есептелген судың мөл-шерін өткізе алатындай және ауыл шаруашылық жұмыстарын ме-ханикаландыруға кедергі болмайтындай болуы керек. Оған су жіберу кезеңі топырақтың суару нормасына тең су келемін сіңіріп үлгеру қабілетіне сәйкес болуы қажет.

91







борозданың 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі


14-ё² м,

(құмды топырақтар үшін ?*, = 2,0-ге, ал балшықты топырақтар үшін 2,5-ға тең болады) борозда топырағына судың сіңуінің үзақтығы

Есептеу жұмыстарын жүргізуүшін мынадай алғашқы мәлі-меттерді қабылдайды: борозданың терендігі — Н, оның түбінің ені— Ь = 0,1 м, баурай қатынасы ф=1...1,5, бүдырмақтылық коэф-

фициенті п = 0,05, бороздадағы су тереңдігі Һ = -|-Н, екі борозда

аралығы (а), суару нормасының лөлшері (т), гектарына текше-метр есебімен (м³/га), судың бірінщі сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы — V м/с, судың топырақты шаймайтын ағу жылдам-дығы У_р = 0,1...0,2 м/с, жоспар арқилы суару учаскесінің енін — В, ұзындығы — һ деп, және борозданың еңісін — (і) аиықтайды.

Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады: бороз-даның нақтылы көлденең қимасының көлемі:

ш=(Ъ+£-һ) һ м²; борозданың суланған периметрі

юооо

бұнда: X — су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=04) борозданың ұзындығы

7П сс "'

борозданың есептелген үзындығын суару учаскесінің үзындығына сәйкес (Ь) еселеп жинақтайды.

Суару жүмыстарын дұрыстап үйымдастыру үшін учаскенін үзындығына сәйкес оқ-арықтардын, саны анықталады


судың ағу жылдамдығы У==С ]/Кі м;/с бүл жылдамдық V,, -дан кем болуы ксерек; бороздаға жіберілетін су мөлшері бір мезгілде жүмыс істейтін оқ-ар>іқтардың сан

бұнда: (^_в,б— оқ-арықпен жіберііетін судың мөлшері, м³/с әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейчінін еске ала отырып, әр сМена-да жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.

Борозданың есептелген ұзынДэіғының мөлшері арнаулы ұсы-ныстарда келтірілетін мөлшерлермен салыстырылады.

МыСалы, Орта Азия жағдайлазы үшін бороздалардың ұзынды-ғымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақ-тың су сіңіруі әртүрлі болғанда .4-таблица аркылы қабылдауға

болады.

Тегістелген еңістік мөлшері і=0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын бороздалардың ұзындығын 500 иетрге дейін жеткізуге болады. Осының арқасында суару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады. Бірақта суару бороздалары өте үзын болғанда суару нормасының мелшері 1500 м³/га дейін көбейіп кетеді.^

күшті

орташа

15-сурет. Тақталаш сіңіре суару.

рет) салдарынан топырақ нығыздалып қалады; суарғаннан кейін әсіресе оның бастапқы күндерінде топырақ бетіне қабыршық пай' да болып, одан судың булану мөлшері кебейеді; ауа алмасу және^ нитрификация процестері темендейді. Сондықтан тақталап жайыг" суару әдісі қатар аралықтары жақын (дәнді дақылдар мен шеп_ тер) дақылдарды ғана суару үшін қолданылады. Сондай-ақ бұ^ әдіс еңістің мелшері 0,002...0,02 шамасындағы учаскелерді сіңір<_е суару ушін де кеңінен қолданылады. Еңістін, ең қолайлы мөлшер^ болып 0,002—0,007 саналады.

Су бас жағынан жіберілетін тақталар келденең еңістігі 0,00і> шамасындағы учаскелерде жасалады. Су тақталары горизонталь" дарға тікпе-тік болып түқымды себу жүмыстарымен бірге жаса'" лады. Еңісі ете үлкен және күрделі жерлерде топырақ палдарьц" сепкіштердің артына тіркелетін тар қамтитын риджермен (пал

а -~ бойлау схемасы; б — көлденең схемг; 0—і, 0—2, 0—3— уаңытша тілінетін құ-лақ арыңтар; в. б — оңарыңтар; п. б.— суару бороздалары, таңталары (метр

есебімен).

жасағыштармен) жасайды. Ал енді жер еңісі қолайлы болған жағдайда палдарды ені 3,6 метрлік риджерлермен тіледі.

Себу агрегаты алға қарай жүргенде риджер сепкіш шүмегінің алдындағы топырақты тегістеп, жоғарғы құрғақ топырақты жи-нап биіктігі 16—25 см және табаны 40—60 см тоқтатқыш палдар жасайды. Сөйтіп, сепкіш шумектері тұқымды пал жасағыштардың артынан тегістеліп, аздап тығыздалған топыраққа себеді.

Ал енді суару учаскелерінің еңісі өте қолайлы болғанда тақ-талардың ені 30—40 метрдей болып, канал қазғыштар және пал жасағыштармен жасалады.

Суару учаскелерінде суару жұмыстары төменнен жоғары қарай жүргізіледі. Алдымен су уақытша тілінетін арықтардан төменгі оқ-арыққа жіберіліп, одан сифонда]р, түтіктер, алжапқыштары бар суарғыш қалғандар және оқ-арықтіың төменгі қашасынан қазыла-тын жыралар арқылы соңғы 3—5 т ақталарға жіберіледі. Жіберіл-ген су тақтаның 0,7—0,9 ұзындығщн басқаннан кейін сушы оқ-арықтағы суды қалқандар немесе бэрезентті бөгеттер арқылы тоқ-татып, оны келесі 3—5 тақталарға жібереді. Осы тәртіппен суару жұмыстары төменгі оқ-арықтан ба(рлық тақталарды суарьш бол

17-сурет. Тақталап суаруды есептеудің схемасы: а—келденең көрініс; б—баурай көрініо; в—оқ арықтардан суарылатын таңтаның планы; 1— бірін-ші кезек; 2— екінші кезек; 1— тақтаның ұзындығы; <х — суару учаокесінің ұзындығы; В — суару учас-кесінің ені.

ғанша жүргізіле береді. Одан кейін суару жұмыстары келесі, жо-ғарырақ орналасқан оқ-арықтан жүргізіледі. Суарудың осындай кезектілігін қолданғанда сушылар суарылмаған құрғақ жермен жоғарыға қарай жүріп отырады. Оқ-арыққа су неғұрлым көбірек жіберілсе, соғұрлым сушының еңбек өнімділігі жоғары болып, орта есеппен тәулігіне ,1—2 гектар шамасында болады. Сондай-ақ оқ-арықтың келденең және бой көрінісі 60 л/с-ден кем болмаған мөлшердегі суды еткізе алатындай болуы керек.


Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының элементтерін есептеу (17 сурет). Тақталап суару техникасының элементтеріые оның ұзындығы мең ені, тақтаның бас жағынан жіберілетін судық сыбағалы мөлшері, суару учаскесіңін, ұзынды-ғьі және су ұстағыш палдардың биіктігі жатады. Осы элементтер-дің барлығы өзара байланысты және олардың мөлшерлері топы-рақтың су сіңіруіне, еңістід мөлшері мен жер бедерінің тегістігін және суару нормасының мөлшерне сәйкес болады. Оларды дү-рыстап үйлестіру арқылы суарудың сапасы мен сушының еңбек өнімділігін арттыруға мүмқіндік туады.

Жалпы суару техникасының зіементтері тақтаға суару норма-сының есептелген мөлшерін жібергенде топырақтьщ біркелкі дым-қылдануы мен суару жүмыстарышң жоғарғы өнімділігін қамта-масыз етуі керек. Тақтаның ені мгн палдардың биіктігін оларды жасау жағдайына қарай қабылдаі, қалған элементтер есептеу ар-қылы аныкталады.

Есептеу жүмыстары төмендегі -әртіппен жүргізіледі. Алдымен есептеу үшін керек болатын шамааарды жазып алады. Суару нор-масының ен кем шамасы (т м³/п), алғашқы бірінші сағат ішін-де судың топыраққа сіңу жылдамцығы (\у, м/сағат), а = 0,3—0,8-ге тең судың топыраққа сіңу жылдамдығының уақыт бойы күбыл-малылығын бейнелейтін дәреже керсеткіші, тақтаның будырмақ-тылық коэффициенті п = 0,05, тақтаның ені (Ь), еңісі (і), суару учаскесінің еңі (В) және оның үзьидығы (һ) (16 сурет).

Формулалар арқылы төменгі мөлшерлерді аньщтайды. Суару нормасы мөлшерінің топыраққа сіңуінің үзақтығы

оқ-арықтан су жіберілетін тақтаның үзындығы тақтада су ағу жылдамдығы

Әдетте су ағу жылдамдығы (ұ) оньщ топырақты шайып кету жыл-дамдығынан кемірек болып, 0,15—0,20 м/сағ шамасында болуы керек. Жылдамдық коэффициентінің мелшері (С) тақтаның беті-не өсімдіктер есіп кеткен кезеңде 4-ке, ал есімдіктер өспеген жағ-дайда 7-ге тең болады.

Тақтаның 3,6 метрге тең еніне (Ь) жіберілетін судың мөлше-рін мына формула арқылы табамыз:

Суару учаскесінде суару жүмыстарын ұйымдастыру үшін: оқ-арықтын санын

барлық тақтаның санын

бүнда: ц — тақтаның бас жағынан жіберілетін судмң сыбағалы шамасы, 1 метрге тең еніне, л/с есебімен.

Бұл теңдіктегі т және і шамалары белгілі де, ц және 1 шама-лары белгісіз. ^ және 1 шамалары өзара ілеседі және тақта мум-кіншідігінше үзын болып, оның бас жағынан жіберілетін судың сыбағалы шамасы 2... 15 л/с тең және: ондағы судың тереңдігі 3 см кем болмайтындай етіп таңдап алынады. Суару нормасының ша-масы көбірек болғанда судың сыбағаілы мөлшерін тақтаның есеп-телген ұзындығына анықтайды.

Есептеу жұмыстарын жүргізгенде тақтаның үзындығын (1), суару учаскесінің үзындығына (һ) еселі етіп қабылдап, ^-нын ша-масын анықтайды.

Тақтадағы су қабатының қалыңдығы (һ)

Бір мезгілде суарылатын тақталардың санын N. Т сағат бойы үзіліссіз суарылады деп есептеп анықтаймыз

ІУ = ^ дана;

суару участогіне жіберілетін судын. нақты мөлшері

0_ъ^Цъ-Ы л/с;

оқ-арықтан бір мезгілде суарылатын тақталарға (Ыз=3—5 және одан да көп) жіберілетін судың нақты мелшері

О.ъ.ь=Цп-М_ъ л/с; бір мезгілде су жіберетін оқ-арықтардың саны:

і— уаңытша тілшетія ңулақ

арың; 2— оң арық; 3— еуару

таңталары.

дың сыбағалы шамасы көбейеді. Осының арқасында барлық тақ-та бетіне суару нормасының есгптелген мөлшерін біркелкі жібе-руге мүмкіндік туады.

Тақтаға жіберілген судың сьіртқа ағып кетпеуі үшін оның ұзындығыныя ауыр топырақтар үшін 5/6—6/7-ге тең бөлігіне жет-кенде, ал жеңіл топырақтар үшіц 6/7—9/10 бөлігіне жеткенде тақ-таға су жіберу тоқтатылады. Неғурлым тақта ұзын болса, сол-ғұрлым онда жүргізілетін суару жумыстарының өнімділігі артьш уақытша тілінетін қулақ арықтардың астында қалатын жердің көлемі азаяды. Сондықтан беті жақсы тегістелген жерлерде ұзын тақталарды қолданады (14 сурет].

Ұзын және кең тақталарға жіберілетін судың мөлшері 500 л/с дейін жетіп, суару жумыстарының өнші ете жоғары болуы қамта-масыз етіледі (1—1,5 га/сағат).

Су іргесінен жіберілетін тақталармен суару (18-сурет). Жу-мыстары көлденең еңісі 0,002-тен көбірек және жер бедері курделі болған жағдайда ұйымдастырылады. Су бас жағынан жіберілетін тақталармен салыстырғанда су іргесінен жіберілетін тақталар бірінен-бірі палдар арқылы бөлінбей, тереңдігі 25—30 см бороз-далар арқылы бөлінеді. Бул бороздалар КЗУ-0,3 канал казғыш-тармен тілінеді. Тақталардың ені сепкіштермен егінді жинайтын машиналардың еніне еселі болуы керек. Суару жумыстары төмен-Н тәртіппен ұйымдастырылады: алдымен су тақтаның бас жағынан жіберіліп, оның ағу жылдамдығы жер бедерінің курделілігіне бай-ланысты темендей бастаған кезде тақтаға су ірге бороздадан жіберіліп, суарылмаған учаскелер суарылады. Тақтаға жіберіле-тін судың шамасы 20—40 л/с болады. Суару жұмыстарының енім-ділігі аса үлкен болмайды, орта есешпен сменасына 0,7—1,5 га ша-масында болады. Егісті бул әдіспеін суарудың кемшіліктеріне то-пырақтың біркелкі дымқылданбауы және бороздадан фильтрация-ға су шығынының болуының салдарынан сушылардың еңбек өнім-ділігінің өте төмен болуы жатады.

Тақтаның еңісі

роздалармен тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құ-лақ-арықтар, оқ-арықтар, лотоктар) және құбырлар (ашық, жа-бық, қатты және солқылдақ) арқылы жеткізіледі.

Суды бороздалармен тақталарға екі әдіспен жіберуге болады: қолмен және механикаландырылған.

Бороздалармен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күрек-тер мен суарғыш қалқандарды, сифондар, суару түтіктері және бір өңірлі таратқыш бороздалар пайдаланылады.

Суару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдасты-рылғаида бороздаларға су суару қүбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суару тақталарыыа бульдозерлер арқылы жібе-ріледі.

Бір өңірлі таратқыш бороздалар арқылы суару үшін жер беті жақсылап тегістелініп, оның көлденең еңісі 0,001-ге дейін және бойлау еңісі 0,005-ке дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОҚП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-арықтың қасынан бір еңірлі бороздалар тілінеді. Бұл жағдайда борозда топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңіс бойынша жоғары), екінші жағы пал-сыз қалып бір еңірлі борозда жасалады. Содан кейін бүл бороз-далар топырақ бөгеттері арқылы он-отыз. шақты түптерінің белгі-лері бір шамадағы суару бороздаларына бөлінеді. Бұл өңірлі та-ратқыш бороздалардың жоғарғы жағынан ҚОР-500 және Д-716 канал қазғыштары мен оқ-арықтар тілінеді. Суару кезінде су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтар-

101





19-сурет. Суару бороздаларына суды автоматты турде тарату

схемасы:

сифон- 4— топырақтан жасалған бегеі; 5— суару бороздалары; 6— суа

рудың бағыты.

дық өңірінде жасалатын тесіктер арқылы бөліктерге жіберіледі. Бұл бөліктерден су автоматты түрде суару бороздаларына тара-тылады (19 сурет). Бір сушы бір мезгілде 150 шақты бороздаға шамасы 150 л/с су жібере алады.

Бульдозерлердің көмегімен кең тақталап суару әдісі де беті тегістелген көлденен, еңісі 0,001-ге дейін және бойлау еңісі 0,005-ге дейін жыртылған, немесе орылған егістікті сіңіре суару үшін қолданылады. Қең тақталарға су 170—250 л/с шамасында су өт-кізетін уақытша тілінетін құлақ арықтардан бульдозерлер арқылы жіберіледі. Бұл әдісті қолданғанда бульдозер каналдың өңіріне келіп, оның топырағын уақытша тілінген құлақ арық ішіне жыл-жытудың салдарынан топырақ бөгеті жасалады. Сөйтіп уақытша тілінген құлақ арықтың қашасында пайда болған тесіктер арқылы су тақта бетіне ағады. Осыдан кейіш тракторшы төмен қарай жү-ріп, қажет болған жағдайда оны сумен толық бастыру үшін пал-дарды оған көлденең үйеді.

Топырақтьщ су сіңіру және тақтаға жіберілетін судың мөлше-ріне сәйкес бульдозерші — сушыньпң еңбек өнімділігі сағатына 0,4—1,2 га шамасында болады.

Суды бороздаларға тарату үшін қатты және солқылдақ суару кұбырлары, ПШН-165 суарғыш машіиналары және сифондар, тү-тіктер мен қалқандар қолданылады.

102

Қаптата суару әдісін қолданғанда су жан-жағы палдармен қоршалған суару атыздарына тереңдігі 5—25 см және одан да кеп шамада жіберіліп, топыраққа сіңеді. Суару атызының көлемі не-гізінен учаске бетінің бедеріне, топырақтың су сіңіру мүмкіншіль гіне суару нормасының шамасына байланысты болады және оның шамасы 0,1 гектардан 50 гектарға дейш және одан да мол болады. Суару атыздарын сумен үзақ қаптатқанда топырақтың құра-мы бұзылып, оның борпылдақтылығы, аэрациясы төмендеп, қыш-қылдану процестері тоқталады. Суды ұзақ Қаптатудьщ салдары-нан топырақтағы қоректік заттар сумен бірге^ оньщ төменгі қабат-тарына шайылып кетіп, қоректін сщірілмеитін түріне айналып кетеді. Сондай-ақ ыза судың деңгейшен көтерілщ кетуі топырақ-тын, екінші рет сорланып кетуіне жағдай туғызады. Атыздағы су қабатының шамасы және оны қаптатудың үзақтығы кебейген сай-ын бұл әдіспен суарудьщ теріс жақтары күшейе түседі. Күріштен басқа дақылдардың барлығы алғашкы кезде нашар өсіп, кейіннен ауа мен қоректің аздығынан мүлде еспей қалады.

Суды уақытша қаптатуды (2—3 күн) жүгері, жоңышқа, күздік және жаздық бидай, арпа, сұлы, сорго және басқа да дақылдар жақсы көтереді. Мысалы, бұл дақылдарды жоғарғы агротехника негізінде уақытша қаптата суарғанда Ьділ өзенінін. арғы бе-тіндегі аудандарда .жоғары өнім алынуда.

Қаптата суару әдісінің тиімді жақтарына суару жұмыстарының өнімінің жоғарылығы, тәулік бойы суару мүмкіншілігі, барлық ау-ыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру _мен суару жұ-мыстарын автоматтандыруға мүмкіншіліктің барлығы жатады. Мысалы, Еділ өзенінің арғы бетіндегі Волгоград өңірінде суа-ру атыздарын сумен қаптату әдісімен 10 мың гектардан артық жер суарылады.

Күрішті суару үшін еңіс мөлшері шамалы, топырағы суды ор-таша сіңіретін және ыза судың деңгейі жоғары жатқан жерлер тандап алынады. Осы талапты орындаған жағдайда оны үздіксіз каптата суарғанда суармалау нормасының мөлшері шамалылау болады.

Шөп, жүгері және дәнді дақылдарды қаптата суару әдісі елі-міздің халық сирек қоныстанған еңіссіз, немесе еңісінің мелшері шамалы, топырағы суды өте аз және орташа сіңір_етін учаскелерде қолданылады. Бүл учаскелердің ыза суының деңгейі өте төмен және олар түщы болуы қажет. Осындай жағдайда жер беті тегіс-теліп, суару атызының әр гектарына 50—100 л/с шамасында су

!03

Тақтаның ұзындығы 400—1500 м, ал ені 150—250 метрге тең болады Әрбір тақта көлденең палщар аркылы атыздарға бөліне-ДІ. Бүл' атыздардың саны мен көлемі жер бетінің бедерше және еңістің мөлшеріне байланысты боліады. Жалпы-суару атыздары-ның көлемі 2 гектардан кем болмай, оның бір жағының үзындығы 200 метрден кем болмағаны жөн, өійткені барлық ауыл шаруашы-лық жүмыстар атыздың ішінде жү^ргізіледі. Жер бетінің _ бедері қолайлы болған жағдайда барлық суару тақтасы бір бүтш атыз түрінде пайдаланылады. Бүндай гжағдайда оны тақта-атыз деп

атайды

Суару тақталарына (20 сурет) суды салма арықтар арқылы, немесе қүлақ арық-қашыртқылар аррқылы.жібереді.

104

I

20-сурет. Ауыспалы егіс алқабында суарғыш және су бұрғыш каналдардың

араласу схемасы:

а— атыздарға белінген ауыепалы егіс танабыньщ планы; б— су кеңінен қап-татылатын және қашыртылатын тақталарға бөлінген ауыспалы егіс танабы; 1—I—VIII—VIII—кесінділер; 1— суару каналы; 2—су б-деыш канал; 3— жол; 4— орман алқабы; 5— учаскелік таратқышқа су жіберетін құлақ; 6— таңталарға су жіберетін ңұлаң арықтардан ңұлаң арық — қашыртқыларға су жіберетін ңүлак; 7— тақталарга су жіберетін құлақ арьщтардан атыздарра су жіберетін құлақ; 8— атыздағы құлақтар; 9— ңұлақ арьщ — қашыртңылардан коллекторга су жіберетін құлақ; 10— труба — кепір.

рылады.Атыздар салма арықтармен салма қашыртқылардың ара-сьшда тек бір ғана атыз орналасатындай болып жобаланады.

Ұзындығы 1000 метрге жететін кең бағытта суарылатын және су қашыртатын тақталар еңіске көлденең орналастырылып, олар-дың беті бір деңгей мөлшерінде тегістеледі, яғни. тақта-атыз жа-салады. Егерде жер бетінің бедеріне байланысты бүл тақтаны екі-

Суарғыш-қашыртқылар (20 с;рет, VIII—VIII кесінді) тақтаның ұзын жағына жолдармен қатар «рналастырылады. Жолдар жасау үшін төмен жатқан тақтаның сугрғышынан алынған топырақ пай-даланылады.

Шаруашылық жағдайларынд; кең бағытта суарылатын және су қашыртатын тақталар олардв тегістеуге жұмсалатын қаржы Краснодар тақталарын тегістегецде жұмсалатын каржыдан 10— 20% қана көп болған жағдайда қолданылады.

Қаналдар арқылы жіберілетін судың мөлшерін есептеу. Бар-лық суарғыш және су бұрғыш ганалдардың көлденең кесіндісі трапецйя тәрізді болып жасалады. Каналдармен ондағы құры-лыстардың өлшемдері олар арқылы жіберілетін судың ең көп және ең кем мөлшерін өткізе алатындай етіп гидравликалық есептер арқылы анықталады. Каналдардың биіктік жағдайы арық-атыз жүйесінде үлкен каналдардың децгейі кіші каналдар деңгейінен жоғары, ал бұған керісінше су бурғыш жүйесінде кіші каналдар деңгейі үлкен каналдардың деңгейінен жоғары болуымен анықта-лады және су тарату жүмыстарын автоматтандыру жағдайына да байланысты болады.

Ең шеткі қорғау каналдары күрішті суару жүйесіне нөсер жау-ған мезгілде 10% қамтамасыздықпен келетін суды еткізу жағ-дайына тексеріледі.

Дренажды-қашыртқы суларды түщы сумен араластырьш өсім-діктерді суаруға пайдаланады.

Суарғыш және су бұрғыш каналдарды жасау. Салма арықтар ең биік жерге орналасқан атызға су қаптатуға болатындай етіп жобаланады немесе кең бағытты суарылатын және су қашырта-тын ең биік жерге орналасқан тақтаға суды алғашқы рет қаптат-кан және суарғыштар аркылы судың ең көп мөлшері өтетін кезде 10—15 см қалыңдықта қаптататындай етіп жобаланады. Ал су қаптату қабатын үзбеу үшін және суарғыштан өтетін судың мөл-шері аздау болған кезінде 25 см қалыңдыққа қаптататындай етіп жобалануы керек. Судың салма суарғыштардың құлақтарынан атызға өткенде кемитін қысымының мелшері 5—15 см тең болады. Учаскелік таратқыштар, салма суарғыштар жәие суарғыш қа-шыртқылар түбі әдетте еңіссіз және қашылы болып жобаланады. Ал суару жүйесінің қалған үлкен каналдары еңістеліп жобалана-Ды, оларды жобалағанда суару жумыстарын автоматтандыру мен реттегіш қүрылыстарды телемеханика арқылы басқару жағдай-лары ойластырылуы керек.

Су таратуды автоматтандыру шаруашылық аралық жуйеде ұйымдастырылады. Бүған суды аты;здарға жіберу, барлық бөге-гіш құрылыстары мен құлақтардың ттөменгі бьефтерінде су дең*

гейінің түрақты шамасьш гидравлик^_ЛЬІҚ құралдармен автомат-тандыруды қамтамасыз ету және шар>уашылық аралық каналдар-ды-т.елемеханикамен бірлесе отырып электрогидравликалық қү-ралдармен автоматтандыру жатады. ^_{ұл мүМ}кін болу үшін құры-лыстар үстіндегі судың децгейінің І^—25 см тең болуы жобала-нады.

Су бүрғыш әр мәнді каналдардағ^ судың деңгейі суару үзақ-тығы 3 тәулік шамасында болған жа^_дайда ең төмен жерге орна-ласқан атыздың деңгейінен 0,5 метр_{Ге ТӨ}мен болуы керек.

Суарғыш және су бұрғыш канал^_ардьщ түбінің еңісі оларға су ең көп мөлшерде жіберілгенде он^_{щ ағу} жылдамдығын мына шамалардан аспауын қамтамасыз ету; _керек: құмды және қүмдақ жерлерде 0,5 м/с, жеңіл және орташ^ саздақ жерлерде 0,7, ауыр саздақ және балшықты топырақтард^-_і₎о м/с. Ең кеп мөлшер-дегі суды жібергенде салма арықтар_мен учаскелік таратқыштар-да су ағысының ең кем жылдамдығы о,2 м/с-ден кем болмау ке-рек. Жіберілетін судың мөлшері 10 ^з/_с__қа дейін болғанда суар-ғыштардың будырмақтылық коэффиц_Иент{ 0,025, ал су бұрғыштар үшін —0,03 шамасында болады.

Каналдардың ені оларды тілу үщщ қолданылатын механизм-дерге сәйкес жобалануы керек. Суар_у каналдарының түбінің ені 0,6; 0,8; 1,2; 1,5; 2,0; 3; м және т. б. Ж_обаланып, ал су бүрғыш ка-налдардың ені 1 метрден кем болмайтындай болып жобаланады.

Топырақ арнасында ететін суарғ^_{ІШ және су} бұрғыш канал-дардың дымқыл баурайы жеңіл топы_рақтар _үші_н 2—4, орташа — 1,5—2,0 және ауыр топырақтар үшін ^5 мөлшерінде қабылданады.

Егерде суару каналдары тығыры^_қа орналасқан болса, онда олардың ішкі баурайы жеңіл топыра^_тар ү_Ш;_н |-д _Орта топырақ-тар—1 — 1,25 мөлшерде болады: Ал қашылардың сыртқы бау-райы 1:1,5 мөлшерінде қабылданады.

Ханалдағы судың деңгейінен олар_дың бермалары мен қашы-лары 0,2 метрден 0,4 метрге дейін биі^ болуы керек.

Екі қашының да жоғарғы ені жіберілетін судың мөлшері 2 м³/с болғанда—1 м, 2—5 м³/с б^_лғанда _з м — және 5—10 мз/с болғанда оның біреуінің ені 3 м болып, екіншісінің ені —4,5 м болады.

Каналдардың тереңдігі 2 метрден _көп болған жағдайда бер-маның ені 3 м.етр шамасында болады.

Атыздарды жасау. Атыз палдарьц_шң көлденең кесіндісі тра-пеция тәрізді болып, атыз деңгейінен 40—50 см биік және жоғар-ғы ені 40—50 см болады. Палдардың баурайын 1,5—2,0 мөлшерін-де белгілейді.

Көлденең палдардың салма арық>_{ардың қаШ}ылары және жол-дармен қыйылысқаи жерлерінде ату₃дан-атызға ауыл шаруа-шылық машиналарының өтуін қамтаіиасыз ё_Ту үшін олардың 8— 10 метрлік бөлігінің баурайлары 1:4„_{ге тең} болып жасалады.

107

Атыздың біркелкі дымқылдаіуы және біркелкі қурғауы үшін оны бойлап тереңдігі 20—30 см хыралар қазылады.

Салма арықтардансуды атызіарға және атыздардан салма су бұрғыш каналдарға жіберетін қуіақтарды атыздың қарама-қарсы бүрыштарына орналастырады. Сондай-ақ атызға су жіберетін құрылыстар жердің ең биік уч;скелеріне орналастырылып, ал атыздан суды ағызып жіберетін -сұрылыстар р.ң төменгі учаске-лерге орналастырады.

Су бұрғыш каналдарда тірек ^ұрылыстары тек су сіңіруі жо-ғары, сбрланбайтын топырақтарда судың бүйірден фильтрациясын азайту үшін ғана жасалады. Ал суару каналдарында тірек құры-лыстары ондағы судың деңгейін р^ттеу үшін жасалады. Гидротех-никалық қүрылыстар белгіленген [лгі жобаларына сәйкес, немесе үқсас-жобаларға сәйкес салынады.