Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Апаттар медицинасы» пәнінің 050731 «Тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған

Қол ұшы сүйектерінің сынуы тікелей ұрылудың салдарынан болады. Деформация, icy, ауыру, сүйек сынықтарының сықырлауы байқалады.

Белгілі буын бір – бірін байлам арқылы ұстайтын, екі немесе одан да көп сүйектен тұрады.

Бұл жағдайда әдеттегі таңғыш қалақтарды пайдалану мүмкін емес. Аяғын күшпен түзеу немесе бұрау жамбас мойнының сынуына алып келеді. Ауруды басатын дәрілерді егу ұсынылады.

1. 
   Күйіктер - термиялық, химиялық
   
2. 
   Үсік шалу, дене қызуының төмендеуі (гипотермия)
   
3. 
   Ыстық тию (гипертермия)
   
4. 
   Гипертермия тудыратын шұғыл жағдайлар
   

Күйіктер жоғарғы температураның (термиялық күйіктер), күшті қышқылдар мен сілтілер (химиялық күйіктер), электр тоғы мен иондаушы сәулелердің әсер етуінен орын алады.

Терінің екі қабатын және ұлпалар – нервті, май, бұлшық ет, сүйек қан тамырларын зақымдайды. Тері қарайып (қара) немесе бозарып (сары-қоңыр), ұлпалар өліп қалады (некроз). Бұл күйіктер әдетте ауырмайды, өйткені күю кезіңде тері жамылғысының нерв ұшы өліп қалады. Көлемді күйіктер сұйықтықты көп жоғалтқандықтан, естен тануға алып келуі мүмкін. Инфекция кіруі ықтимал. Денеде үлкен тыртықтар қалады, тері ауыстыру керек болады.

Ұлпалар мен оның астындағы сүйектің күйіп кетуі. Зардап шегушілер есінен тана бастайды немесе есінен танып қалады.

Ең қауіпті жағдайлар – естен тану, ағзалардың жұмыс істемеуі, ампутациялау, инфекцияның кіруі.

Ескерту:

• 
  әсер ету температурасы жоғары болмаса да, балалар күйікті өте ауыр қабылдайды;
  
• 
  күйген жерге опа немесе май жағуға болмайды (жарақаттың дәрежесін анықтағаннан кейін жуып, тануды тек дәрігер жасауы керек).
  

Ыстық ауаны, буды, түтінмен дем алу тыныс алу жолының күюін, көмейдің ісуін, тыныс алудың бұзылуын тудырады. Бұл гипоксияға алып келеді (ағза ұлпаларына оттегі жетудің бұзылуы).

Зардап шегушінің киімін шешпей, пышақпен кесіп тастаңыз; күйікке жабысып қалған мата қалдықтартын ақырын кесіп тастаңыз. Күйген жерге таңғыш тағыңыз.

Алгашқы көмек. Белгілі бір жердің термиялық күйігі кезінде күйген жерді ағынды сумен 10-15 минут көлемінде суыту керек. Осыдан кейін күйген жерге таңғыш тану керек, ең дұрысы – залалсыздандырылған таңғыш. Ауруды басу үшін ауруды бәсеңдететін арнайы дәрілер егу керек (анальгин және т.б.). Кең таралған күйік кезінде, таңғыш таңғаннан кейін, зардап шегушіге ыстық шай беріңіз. Ауруды басатын дәрі беріп, жылылап орап, дереу ауруханаға жеткізу керек. Тасымалдау кешіктіріліп жатса немесе өте ұзаққа созылса, зардап шегушіге сілтілі –тұзды ерітіңді ішкізу керек (1 шай қасық ас тұзын және 1/2 шай қасық ас содасын 2 стакан суға еріту). Күйгеннен кейінгі алғашқы 6 сағаттан кейін зардап шегуші 1 сағат ішінде екі стакан ерітінді ішуі тиіс. Күлдіреген теріні жаруға болмайды, өйткені сол жарық арқылы денеге әр түрлі инфекция кіруі мүмкін. Егер күлдіреуіктер жарылып кетсе, зақымданған теріні жара сияқты тазарту керек: сабын сумен жуып, таңғыш таңу керек. Инфекцияның кіруін қадағалаңыз. Егер тыныс алу жолы немесе өкпенің күйгеніне күдіктенсеңіз, тыныс алуын бақылап отырыңыз (тыныс алу жолдары ісуі, тыныс алуы бұзылуы мүмкін). Ісік пайда болмай зардап шегуішінің сақинасын, сағатын және басқа да заттарын шешіп тастаңыз. Есіңізде болсын, алғашқы көмек көрсету кезінде төмендегілерді жасауға болмайды:

• 
  күйген жерге залалсыздандырылған матадан басқа затпен тиюге, мақтаны пайдалануға және күйген жердегі киімді шешуге;
  
• 
  күйген жерге жабасып қалған киімді жұлуға;
  
• 
  үшінші дәрежедегі күйік кезінде күйген жерді жууға;
  
• 
  күлдіреген теріні жаруға;
  
• 
  аса ауыр күйік кезінде май, спирт немесе басқа да арнайы иіс майларды жағуға.
  

Үсік шалу дененің қандай да бір бөлігіне суық әсер еткенде орын алады. Суықтың бүкіл денеге әсер етуі жалпы үсік шалуға алып келеді. Үсік шалу кезінде дененің зақымдалған бөліктері суып, бозғылт – көк түске боялады, сезімталдық жоғалады. Жалпы үсік шалған кезде зардап шеккен адам әлсізденіп, тері бозарып, суып, тамыр соғысы жиілеп, дене температурасы 36,5°С – тан төмеңдеп кетеді. Ағзаға суық әсер еткенде, тері жамылғысына жақын орналасқан қан тамырлары тарылады да жылы қан дененің түбіне қарай тартылады. Осылай жылудың тері арқылы кіруі азайып, дененің қалыпты температурасы сақталады.

Егер аталған механизм дененің қалыпты температурасын ұстап тұра алмаса, адам қалтырай бастайды, осының нәтижесінде бұлшық ет қимылының есебінен қосымша жылу өндіріледі. Термо реттеу үрдісінің бұзылу кезіндегі бүкіл дененің сууы салдарынан гипотермия орын алады. Гипотермия кезінде дене температурасы 35°С төмен түседі, осы кезде жүрек аритмиясы орын алып, жүрек тоқтап қалады. Адам өліп кетеді.

Егер зардап шегушіде үсу мен гипотермияның белгілері бірдей байқалса, гипотермия кезіндегі алғашқы көмекті жасаңыз. Бұл жағдайда адамды дереу жылытпаса өліп кетуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда да үсу туралы ұмытпау керек. Өйткені, үсіктің ауыр жағдайы кезіңде дененің зақымданған бөлігін ампутациялау қауіпі туады.

1. 
   Күйіктер - термиялық, химиялық
   
2. 
   Үсік шалу, дене қызуының төмендеуі (гипотермия)
   
3. 
   Ыстық тию (гипертермия)
   
4. 
   Гипертермия тудыратын шұғыл жағдайлар
   

№ 11 дәріс. Жаншылу синдромы, алғашқы көмек

1. 
   Жаншылу синдромы, алғашқы көмек
   
2. 
   Басу синдромының анық белгілері
   
3. 
   Үйінділер мен сынықтардың астынан зардап шегушілерді шығарып алу тәртібі
   

Өлімге алып келетін құтқару – ғимараттың және техниканың қирандыларынан зардап шегушілерді дұрыс шығарып алмаған жағдайда кездесіп тұратын шарасыз үрейлі парадокс.

Табиғи зілзала және апат аймақтарында құтқарушылар мен медқызметкерлердің жұмыс тәжірбиесі зардап шегушіні қирандылардың астынан тез алып шығу, құтқаруға әрдайым алып келе бермейді. Адам тәулік бойы басудың астында аяғымен тұрып босатқаннан кейін қайтыс болған жағдайда, құтқарушылардың түсінбестігін және өкінішін елестетуге бола­ды. Көптеген ғасырлар бойы бұл құбылыстың қайғылы мағынасыздығы жұмбақ болып қалды. Тек XIX ғасырдың соңында бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс кездерінде медицина қызметкерлері басылып қалған аяқ – қолдардың қысылған қан тамырларында алмасу өнімдері жинақталып, ыдырау мен организмге аса улы келетін ұлпалардың зақымдануы болады деген тұжырымға келген.

Зардап шегушінің жарақат алған аяқ – қолдарына үлкен мөлшерде сұйықтық жиналумен де жағдайы нашарлап, ауруы күшейе түседі. Аяқтарын босату кезінде оған 2-3 литрге дейін плазма толады. Аяқ – қолдың көлемі лезде ұлғаяды, бұлшық еттің пішіні жоғалады, ісік тығыздала бастайды әрі аяқ қаттылығымен және дыбысымен ағашқа ұқсай бастайды. Жіліншіктің тамырының жиі соғуы байқалмайды. Сәл ғана қозғалыс тіпті сүйек сынуы болмаса да азапты ауру тудырады.

• 
  аяқ – қолдарды басу 15 минуттан көп болған кезде;
  
• 
  ісік пайда болғанда және аяқ бұлшық етінің рельефі жоғалған кезде;
  
• 
  егер жіліншікте тамыр соғуы байқалмаса күдіктену қажет.
  

Плазманың үлкен мөлшерде зақымданған аяқ – қолға (қан айналымының көлемі 30% дейін) етуі организмді айтарлықтай құрғатып қоймайды, артериальды қысымды түсіреді сонымен қатар концентраттан тыс уыттарды да туындатады. Бұл (организмдегі сұйықтық босатылған аяқ – қолға, ал уытты ыдырау өнімдері және миоглобин зақымданған аймақтан қан та­мыр арнасына бағытталады) барлық мүшелер мен жүйелердің, жүрек қызметінің лезде қысылуына мүмкіндік туғызады. Нақ осы жағдай үйінділер мен қирандылардың астынан шығарып алғаннан кейін бірінші минуттан кейін қаза болудың себебіне әкеледі. Ұзақ уақыт басу синдромы кезіндегі басқа да қауіпті асқыну – ол бұлшық ет талшығының зақымдану нәтижесінде қанға бос миоглабиннің пайда болуы.

Миоглабиннің үлкен молекулалары міндетті түрде бүйректің арналарын зақымдайды ол бүйрек жеткіліксіздігіне алып келеді. Бірінші тәуліктің өзінде зәр ашық – қызыл түсті болады (зәрде миоглабиннің болу белгілері), ал келесі тәулікте бүйрек жеткіліксіздігінің даму мөлшеріне байланысты зәрдің бөлінуі толығымен тоқтатылады. Зардап шегуші жедел бүйрек жеткіліксіздігінен қайтыс болады.

Басу синдромының анық белгілері:

• 
  босатылғаннан кейін жағдайының бірден едәуір нашарлауы;
  
• 
  қызғылт немесе қызыл зәрдің пайда болуы.
  

XX ғасырдың басында құтқарудың жалғыз шарты оны босатқанға дейін басылған аяқ – қолға алдын ала қорғау бұрауын салу болған. Содан кейін міндетті түрде оларды кесіп тастайтын болған. Бұл өмірді сақтап қалса да, шарасыз мүгедектікке алып келеді. Жағымды нәтиже өте сирек болғандықтан, оларды өмірдің сыйлығы деп қабылдады. Бірақ сол уақыттарда егер зардап шегуші толық босатылғанға дейін жылы сусынды көптеп берсе, ал аяқ – қолдары суықта болса онда оның ісігі және улану дәрежесі едәуір аз болғанын байқаған. Сонымен қатар, осындай аяқ – қолдарды сақтап қалу мүмкіндігі болған. Соңғы жылдары ұзақ басу синдромы кезінде тірі қалу мүмкіндігі едәуір өсті. Көптеген елдерде құтқарушы және апатты медицина қызметкерлеріне қарулануға жаңа әдістеме мен құтқару тәсілдері қабылданған.

Яғни, кедергілерді лезде жойып тастауға болмайды екен. Біріншіден, плазманы ауыстыратын ерітінділерді ішке жіберуді реттеу керек, ал олар болмаған жағдайда сусынды молырақ беру қажет. 1,5-2 литр сұйықтықты тамшылатып беру қорғайтын бұрау салудан және аяқ – қолды сақтаудан құтылдырады. Суықты пайдалану жағдайды жақсартады. Шығарып алғаннан кейін барлық аяқ – қолды бинтпен қаттырақ байлау қажет (аяқты өкшеден шатқа дейін, қолдан иыққа дейін) және осы түрде қосымша төзімді футляр жасап қою керек. Бұл тек қана ісікті азайтпайды, сонымен бірге таралып кеткен плазманың көлемін шектейді.

Аяқ қолды босатқанға дейін:

• 
  жылы сусын және ауыруын басатын дәрі – дәрмек беру;
  
• 
  басылып жатқан жерден төмен суық басу (мүмкіндігінше).
  

Бұндай әдіс көптеген мың адамның өмірін құтқарып қалуға мүмкіндік туғызды.