Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

(МЕКТЮПТЕН)

Сейяре артыкъ институткъа дерске кеткен. Сервер исе уйкъуда. Пальтомны чыкъарып турмагъа сабырым етмеди, огъланнынъ башы уджуна кельдим. О юкъу ичинде тамшана, юткъуна. Дёрт ай ве он бир кунь ичинде не къадар денъишкен! Атта оськен. Бакъ къашларыны насыл сытты... насыл терен нефес алды! Эбет, онынъ да кендисине хас кедери олмалы.

Бойле экен, Сабира хала пейда олды: «яваш ол!» деген киби, пармагъыны дудагъына токъундырып, мени ятакъ одасындан къувып чыкъарды.

• 
  Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!
  

Шай этип, бир саат, бир бучукъ саат кече. Мен, устюмде чапаным, сабалыкъ емек столы башына отурам. Агъызыма не къапсам, лезетли келе. Сабира хала, мен олмагъан вакъытта, озю ве балалар эвде насыл омюр кечиргенлерини икяе эте. Дикъкъат иле динълейим: эгер Диккенсте туфангъа огърамагъан олсам, сенинъ иле корюше биледжек экеним... Фуртуна тайяремизни чокъ тутып турды.

Саба емегинден сонъ Сабирахала оглюгининъ джебинден сенинъ мектюбинъни чыкъарып, манъа узата.

— Буны ничюн кельгеним киби бермединъиз? — дейим. Сабира хала кулюмсирей, индемей. Онынъ бу арекетинде озюне махсус мантыкъ олмалы. Мектгопте не язылса-язылсын, адам эвеля йыкъанмакъ ве ашап тоймакъ керек, мектюпни сонъра да окъумакъ мумкюн. О къачмаз. Бу къылыкъ манъа пек худжур келе, лякин хала ичюн ойле дегиль.

Чернышевскийнинъ романындаки Вера Павловна ве акъайы айры эвлерде яшагъанлар. Биз экимиз, исе даима сеяаттамыз. Мен эвге кельсем — сен ёкъсынъ, сен олсанъ — мен чыкъып кетем. Лякин иш ялынъыз бундамы, аджеба?

Мен джебэде экен вакъытымда хаялым эп сенде эди. Окопымызгъа кирип келесинъ. Устгонъде офицер урбасы, белинъде немсе парабеллумы, аякъларынъда эски чызмалар. Погонларынъ... танкчынынъкими? Атлы аскеринъкими? Алла бильсин! Дженк, вакъытында буны таин этмек мумкюн дегиль. Эр шей ешиль тюсте. «Аякъкъа къалкъынъыз!» — деп джекиресинъ бизге. «Бу сукюнет ничюн? Ростовны немсеге теслим эттинъиз! Новочеркаскны онъа бердинъиз! Бу азлыкъ этти де, Кавказны да эльден къачырмакъ истейсинъиз, ойлеми? Виджданынъыз-намусынъыз къайда? Докъузынджы ве он экинджи ордулар! Къалкъынъыз! Пешимден... илери! Азиз ватан... ана топракънынъ саадети огърунда! Ур-рра!»

Сен даима гизлиден пейда ола... гизлиден де гъаип олып кете эдинъ. Акъикъатта исе — сонъундан анъладым — сен дженкте сапёр взводынынъ командири экенсинъ. Эгер бизге корюшмек къысмет олса, экимиз он сене ялынъыз муаребе хусусында лакъырды этип отурырмыз, деп тюшюне эдим. Корюштик. Лякин дженк хусусында лаф этмеге унуттыкъ.

Сабира халадан сени сорайым. Чокъ вакъыт сусып, тюшюнип отура, сонъ:

— Къадынынъ учь бинъ ада устюндеки мемлекетке кетти...— дей.

— Ойле мемлекет ки, гуллери, чичеклери, тереклери сарармакъ-солмакъ бильмей, багъчаларында эбедиен баарь укюмран. Адалар мемлекетинде хызметинъ не вакъыт битеджек? Не вакъыт къайтаджакъсынъ? Бу хусуста ич бир шей айталмай. Келеджек кунюнъни бильдирмегенинъ ичюн Ирада пек дарылды, дей. Бир афта эвель кельген олсанъ не къадар яхты олур эди!

Эльбетте, бильдирген олсам, яхшы олур эди! Бойле дегенде къальбимни, ничюндир, кедер баса. Эбет, эбет. Сабира хала даима акъыллы шейлер сёйлей.

Бу не? Аягъым кене сызлап башлаймы аджеба? Кене шу эки къуршун... Вена янындаки къаранлыкъ гедже, сувукъ ягъмур ве чамургъа баткъан топ арабасы.

Ёлдан язып ёллагъан мектюбинъни текрар-текрар окъуй ве сен кеткен сонъ, бошап къалгъан куськюн одаларны доланам. Эвнинъ огюндеки кичик багъчамызда къаранфиль ачкъан... Мектюбинъни окъугъан сайын тилим «Т» ве «Р» арфлерине илишип, токътала берем. Сен оларны башкъа арфлерге къошып язасынъ; «Т» ве «Р»-ни ачыкъ яз деп санъа къач кере айттым!?

Мектюбинъ, шубэсиз, меракълы. Хусусан Карачи аэродромындаки вакъиа... Мен бу левханы яхшы тасавур этем. Сиз эпинъиз ёлджулар салонында, яхут санинспектор кабинетинде отурасынъыз. Юкъунчлы хасталыкъларгъа къаршы ашламадан кечкенинъе даир тезкеренъ олмакъ шарт. Бараяткъан мемлекетинъде хо­лера, я да чума зуур этсе, эльбетте, буны япмагъа меджбурсынъ. Сизни бирер-бирер чагъырып, весикъаларынъызны тешкере ве эр биринъизге бинъ бир суаль берелер.

Озюнънен невбетте тургъан адамларны пек зевкълы тасвир эткенсинъ. Кибирли сеяатчы, ренкли адамларгъа буюк незакетсизликнен бакъкъанда, козюне сен чалынасынъ. О сени де асиялы беллегендир. Айса! Асиялы олмай, несинъ?

Дивардаки килим устюнде асылы суретинъе козь этем, къашларынъ, козьлеринъ, шакъакъ кемиклеринъ... тыпкъы асиялы. «Бу насыл тербиесизлик!» дегенсинъ сен онъа рус тилинде. Пек гузель айткъансынъ. Тасавур этем: инглиз бунъа пек тааджипленген ве «Рашен? Совиет?» деген олса керек. «Эбет, сэр. Сиз кендинъизни гъает осал тутасынъыз!» дегендирсинъ! Билем, билем... Сен инглиздже аджаип сёйленесинъ! Онынъ сенден инглиз ве рус тиллеринде афу истегени тааджипли шей дегиль.

Бу не къадар муим меселе, билесинъми? Биз со­вет рухунда тербие корьген кишилер, миллет айырувны ялынъыз эджнебий мемлекетке тюшкен сонъ сеземиз. Миллий меселенинъ астында бейнельмилель месе­ле коремиз. Теэссюф ки, базы мемлекетлерде адамларнынъ пек чокълары буны анълап оламайлар.

Эки кунь кечкен сонъ, Индонезияда къадынлар иле субетинъ де, занымджа, чокъ меракълы олгъан. Сен оны олдыкъча тафсилятлы язгъансынъ. Мен, Асия къадынлары бир-бирлерининъ тиллерини чабик анълагъан адетлери барлыгъыны билем. Керчек, сен мусульманлыкъ аньанелери эсирлигинде чокъ булунмадынъ... Сен де, мен де мектепте аптийикни ялынъыз тиль буручкъа къадар окъуя бильдик, лякин дин ве мезэп хусусында баягъы шейлер билесинъ.

Сабира хала кибилерни алайыкъ. Олар, эллерине укъукъ берильген сонъ биле, ондан файдаланмакъ ичюн чокъ курешмеге меджбур олдылар. Сен исе гъалип кельген бахтнынъ къучагъында осьтинъ.

Шай дегенде, хатириме Рашиднинъ сёзлери тюше. Эджнебий мемлекеттен кельген кишилернинъ бири ондан: «Озьбекстан къадынлары акъикъатен эркеклернен мусавий укъукъ алдылармы?» — деп сорагъан, Рашид: Къанун муджиби укъукъ алдылар,— деген ве шакъа сырасында иляве эткен — лякин акъикъатта оларнынъ эллериндеки укъукъ, берильгенинден зияде...

Мектюбинъде манъа тек бир селям язгъансынъ. Башкъа шей ёкъ. Лякин меним бунъа джаным агъырмай. Чюнки мектюп кучьлю адиселернинъ теэссураты алтында асыл олгъан, ондан да гъайры, бу мектюп тек меним ичюн дегиль, эпимиз ичюн.

Мектюбинъни окъугъанда мен сынъырлар хусу­сында тюшюндим. Умумен сынъырлар хусусында... Тайяреде учкъанда мен, гъалиба, бутюн омрюмни тайяреде кечирдим — сынъырлар чокъ сезильмей.

Арадан учь саат кечтими-кечмедими, мен Внуковода «ТУ-104»-ке минип, Ташкентке джёнедим. Аральсктен сонъ уджсыз-буджакъсыз чёллер... бу чёллер тезден сахрагъа чевирильдилер. Ташкент аэродромына къонгъан сонъ, устюмдеки урбам эсиме тюшти, мени къасеветлендирди. Къыш иле язнынъ, сувукъ иле сыджакънынъ сынъыры не ерде эди? Оны коралмадым.

Сынъыр меселеси хатриме къайдан тюшти, бильмейим. Сен мектюбинъде: Индонезия сынъырындан кечер-кечмез кендинъизге муамеле денъишкенини язасынъ. Сынъырлар, эльбет де, тюрлю олалар. Барышыкъ ве алидженаплыкъ гъаесининъ тантанасы ичюн исе сынъыр зарурий дегиль. «Барышыкъ ве алидженаплыкъ» дедим мен, бунынъ манасыны анълатмакъ истейим. Мен, эр чешит къабаатны афу этмек керек, демек истемейим. Ер юзюнде, бир-бирининъ гъыртлагъыны узип, бир-бирининъ къаны иле гъыдаланув гъаесини ёкъ этмек керек, дейим. Бу джиэттен векялетинъиз буюк хызмет косьтере билир.

Мен тайяреде учыи келеяткъанда ашагъы бакъа бердим. Бузлы дерьялар, къарлы дагълар, кунешли челлер ве, ниает, памукъ тарлалары ве мейва багъчаларыны корьдим. Эр шей инсанларгъа багълы... эр кеске муаббет аят керек.

Мен санъа бир дефа озюмнинъ балалыкъ девиримни икяе эткен эдим. Хатиринъдеми?

...Меним бабам дюльгер эди. Онынъ эки лагъабы бар эди: «дюльгер» ве «къыналы баш». Бабамнынъ сачлары ве сакъалы, керчектен де, атеш киби къырмывы эди. Онынъ зенааты — дагъда агъач кесип, эвге кетирмек ве араба, сенек, тырнавуч ясап, ярмалыкъта сатмакъ эди.

Сыра беяз учырымлар арасында гизленген къадимий шеэрге чыкъып кеткен вакъытында, бабам хатиримде ойле къалгъан эди. О бу вакъытта элли яшында, олдыкъча сагълам, кучьлю киши эди. Бутюн омюринде балтанен хызмет эткенинден, эллерининъ пармакълары авучынынъ ичине къайтып, къыйышып, териси къатып къалгъан. Танъ атар-атмаз тёшектен тура, атны чанагъа еке — чюнки агъачны юксек дагъдан койге ялынъыз чана иле кетирмек мумкюн — ярым отьмекнен эки баш сарымсакъны богъчагъа къойып, дагъгъа чыкъып кете тургъан.

Дюльгер мени ве агъамны къышымлы шараитта осьтюрди. Онынъ фикириндже, йигит къаба, агъыр муитте тербиеленип осьмек керек. Яз мевсиминде эр джумаэртеси куню багъчада, джевиз тереги астындаки кутюк устюне отурыр ве агъам Фикрет иле мени курештирир, кендиси исе агъызындаки чубугъыны думанлата берип, сейир этер эди. Бабам ачувланмасын десенъ, къаидеге риает этип курешмелисинъ. Мен Фикретни, яхуд Фикрет мени ич ыргъакъкъа, яхут янбашкъа алый, ерге шыпырмакъ керек. Бунынъ ичюн, экимиз не къадар чокъ къурназлыкъ ве джанбазлыкъ бильсек, эписинден файдаланып, де мен Фик­ретни, де Фикрет мени бельден тутып, тёпеге котеререк, ерге ура ве ургъан сайын я онынъ, я меним бир-де бир ерим эзиле ве къанай... лякин эксери алларда индемей турып кетемиз. Мен Фикретнинъ къалын, юнли эллерининъ тазыйыкъы алтында ерге йыкъылсам, бабам агъызындаки чубугъыны деръал ерге быракъа, ювурып келе, мени якъамдан котерип аякъкъа турсатаракъ, къулакъ тозыма бир-эки шамар чеккен сонъ, текрар курешмеге меджбур эте эди.

Кузьде джевизлер пишсе, бабам узун таякъ алып, терекнинъ энъ юксектеки конделен пытагъына минерек, эллеринен ич бир шей тутмай, джевиз къакъа ве бизни де бойле япмагъа меджбур эте эди. Мен бунъа пек тез алышкъан эдим. Шимди биле япып корьсете билем.

Биз бабамнен авгъа да бара эдик. О манъа къатты топракъ устюнде тавшан изи тапмакъны, чытырман дагъ ичинде къушларнынъ чешит илекяр садалары не демек экенлигини огрете тургъан. О бизге, энъ аздан, бирер тавшан атып ольдюрмегендже, эвге къайтмагъа рухсет этмей эди. Авджылыкънынъ иль­ки куньлеринде бабам бизге тойгъандже ашамагъа отьмек бермеди. Эр биримизнинъ аркъамызда торба ичинде бирер кесек отьмек ве бирер баш сарымсакъ олса да, бабамнынъ рухсети олмай тура токъунмадыкъ.

Онынъ энъ зияде севген шейи — къошу эди. Бир дефа ат чапмагъа манъа дегиль, агъама рухсет этти. Эртеси куню саба Фикрет «Рузгярны» ахырдан чыкъарып, къашагъа ве чёткинен темизледи, къуйругъыны орип, къыскъа этип багълады, Сонъ атнынъ этрафында саатларджа айланып-уйрюлип юрди, ондан ич айрыладжагъы кельмеди. Мен исе софа ичинден сейир этип отурдым.

Бабам мени янына чагъырды.

— Быракъ, огълум! — деди о манъа джиддий давушнен,— быракъ оларны! Барсын, Фикрет «Рузгяр» иле козь-козъге къалсын! Кедер этме!

Бу мени пек тааджиплендирди. Амма сонъундан анъладым... Бабам бинъ дефа акълы экен. Къошудан эвель йигитнен ат арасында, башкъасы ичюн анълашылмаз мукъаддес субет олып кече. Дюльгер буны яхшы биле эди.

Къошуда йигирмиден зияде атлы йигит иштирак этти. Атлылар Къапанды копюринден кечеяткъанда мен энди Рузгярнынъ энъ огде келеяткъаныны эследим. Бабама корьсетмек истедим, албу исе, о менден эвель корьген. Дюльгер алель-аджеле аркъасыны манъа чевирди ве адымларыны кенъ-кенъ атып, эвге таба джёнеди. Сонъундан бильдим, бабамнынъ юреги бу арада севинчнен толу олгъанындан, козь яшларыны корьсетмеге истемей, эвге кетип къуртулгъан.

Лякин бабамнынъ бизге огреткен шейлери ялынъыз булар дегиль эди... О бизге, эр шейден эвель, намуслы ве саде олунъыз, деп огютлеген эди. Ве озю де намуслылыкънынъ тимсали эди.

Мен онынъ бизге ашлагъан бу илиминден чокъ мемнюним. Барсын, тербие усулларынынъ базылары давалы олсун, лякин биз аятта... алельхусус Ветан огърундаки къанлы чатышмаларда, олардан чокъ файда корьдик.

Я Чар-Чакъ? Э! Чар-Чакъта ишлер муреккеп эди.

Сервер аля юкъуда. Оны уятмалымы? Берабер багъчагъа чыкъып кезинмелими экен? Ёкъ, джаным...

Юкълай берсин!

Мен, ичлеринде сенинъ нефесинъ гизленген, сускъан бош одаларны доланам, экимизнинъ Чар-Чакъта кечирген куньлеримизни хатырлайым...
1

Вокзал мейданында акъчыл ышыкъ сачыджы фенер диреклерининъ янында кербар ренкли къуру япракълар уйрюльмектелер.

Буюк шеэр сувукъ рузгярлар ичинде сускъан. Мен Ташкентни даима шенъ ве гурьдели олгъаны ичюн, бегене эдим. Оны сонъки дефа бу алында терк эткен эдим.

Бир къач сене эвельси учь яш киши торбаларымызны аркъаларымызгъа урып, вокзал мейданында адамлар, арабалар ве файтонлар арасында кечеяткъан вакъытымызда, манъа бутюн шеэр эалиси, даа кимсе тарафындан кешф этильмеген, ишитильмеген, билинмеген бир улькеге джёнемек ичюн топлангъан кибн кельген эди.

...Бойле экен, къомшумызнынъ кечкен 1959 сенеси, студент огълуны къыртыш топракълар улькесине озгъаргъаны хатириме кельди. Юксек бойлу, сагълам мучели йигит азбар къапу огюнде турып, анасыны тынчландырмакъта эди:

— Агълама! Ничюн агълайсынъ? — дей эди о. — Мен тезден къайтып келирим, ана... Риджа этем!

Анасынынъ козьлериндеки яшларнынъ тыйылмагъаныны корьген студент, аман-аман озю де агълап йибереджек киби эди.

Эй, сытыкъ юрек... Сен де ер юзюнде эркек олып догъгъансынъ,— деп тюшюндим мен о вакъытта,— адамлар джебэге кеттилер, къарт анайларнынъ козьлеринден яш чыкъмады, бу исе... бир бучукъ ай мулетнен берекет топламагъа кетеята. Хызмет ве шенълик ичинде аркъадашларынен бирликте вакъыт кечиреджек. Анда бизим Сейяре де барып кельди, лякин поездгъа кетеяткъанда кимсеге озюни озгъармагъа рухсет этмеди.

Бойле огъланчыкълар ве къызчыкълар пек чокъ дегилллер, лякин барлар. Амма отузынджы йылларда бизге анамызнынъ этеги астындан чыкъып кетмек къыйын дегиль эди.

Сез келими, арбий комиссарлыкъкъа ариза берип, арбий мектепке кетмек адетий бир шей эди. «Империалистлер мемлекетимизге къаршы дженк азырлайяткъанда биз салкъын, тынч биналарда отурып, раат окъуп оламаймыз!» Иште, себеп! О вакъытларда... баштан-аякъ силя такъынгъан немсе-фашист башкесерлери Авропаны титреткенде, бу сёзлернн, келишсин-келишмесин, къулланмагъа севе эдик.

Биз институтны быракъып, торбаларымызны омузларымызгъа урып, вокзалгъа кельдик. Акъшам перронда къулагъымызны ильки дефа арбий команда давушы инълетти:

— Са-аф ол!

Ондан сонъ учь сене кечти. Мен, устюнде узун шинель, башымда къызыл къаснакълы мавы фураж­ка, аякъларымда шпорлы хром чызмалар, къызыл казаклар полкынынъ офицери олып, текрар институткъа къайтып келеятам. Бир озюм...

Вагонда ёлдашым,— бир вакъытта эски ордуда хызмет эткен олса керек,— сюйрю сакъаллы, козьлюклю киши менден:

— Битирдинъми? — деп сорады.

— Эбет! — дедим.

Атнынъ джалларыны ве къуйругъыны ювмакъ ичюн къышнынъ аяз геджелеринде, элимде къопкъа, ат ахырындан бир километр узакътаки полк фурунына не къадар къатнадым!.. Не ичюн? Сыджакъ сув алмакъ ичюн. Озюме берильген сабун парчасыны даима аткъа сарф этип, чатлакъ-патлакъ эллеримнен юре, старшинанынъ козюне корюнмеге къоркъа эдим. Чюнки кирли эллеримни корьсе, мени невбетсиз нарядкъа йибереджегини билем. Эллеримни старшинадан гизлемек мумкюн, лякин атны эскадрон командиринден гизлемек мумкюн дегиль. Аты кирли казак... бу не демек?

Догъмушларымдан, яхут институт аркъадашларымдан бирде-бирини корьсем, оларгъа бу тарихны узун узадие икяе этерим, бу хусуста бельки поездда да лакъырдылар олур, деп тюшюне эдим. Мен левханы, озюмдже, шойле тасавур эте эдим: чевре-четимде адамлар... эписи мени динълей ве башларыны саллап: сизге пек джиддий шейлер огреткенлер... Сиз Ватан къараманларысынъыз. Машшалла! Машшалла! — дейлер. Эбет, ойле олур беллеген эдим, амма ойле олмады. Чюнки ордуда хызмет эткен ялынъыз мен дегиль, миллион кишилер эдилер. Адамлар топланып, эписининъ икяесини динълей береджек олсалар, оларгъа чалышмагъа ве юкъламагъа вакъыт къалмайджакъ. Мен эр кеснинъ козю, аякъларымдаки шпорларгъа ве башымдаки къырмызы къаснакълы мавы фуражкагъа тикилип, шашып — сейир этип къалырлар, беллеген эдим. Фуражкама кимсе къулакъ асмады. Вагондаки чот сакъал къомшум лакъырдыны къыскъадан кесе къойды:

— ...Битирип келеяткъан олсанъ, бу шпорларны ничюн чыкъармайсынъ?

Не дейджегимни бильмедим. Мен округ маневрлеринде иштирак эттим, ат устюнде къарлы дагълардан, уджсыз-буджакъсыз чёллерден, бузлу озенлерден кечтим... о манъа шпорларынъны ничюн чыкъармайсынъ, дей. Къыйметли ёлджу, мен даа оларнынъ давушыны ишитип тоймадым! Онынъ нагъмелерини даа чокъ кишилер динълемек кереклер. Буны санъа айтып анълатмакъ мумкюн дегиль. Сен атлы аскерде хызмет эт­кен кишиге бенъземейсинъ.

Мен артыкъ Ташкенттем. Юрмейим — гуя учам. Къайда?

Таныш аралыкъны корьгеним киби, токъталдым. Тюшюнджеге далдым. Амма токътамакъ керекмей... дос-догъру юре бермек керек экеним. Бу маальде ин­ститут директорына расткелирим деп ким тюшюнген? Лякин босагъа устюнде апансыздан токъуштыкъ.

Директор къапу устюндеки чыракънынъ ярыгъында манъа хайли вакъыт тааджипли-тааджипли бакъып тургъан, фуражкамны, шинелимни, мавы штаным устюндеки къырмызы шертлерни козьден кечирген сонъ:

• 
  Джевдет Бекиров? Сенсинъми? — деп сорады.
  
• 
  Эбет! — дедим мен,— онынъ озю! Директор айрет ичинде кери чекильди:
  
• 
  Аркъадашларынъ?..
  
• 
  Бнльмейим. Биз чешит ерлерде хызмет эттик. Мен... кельдым. Институтны битирмек истейим.
  
• 
  Институтны? — директор, гуя энъсесини бий чакъкъан киби, башыны кучьлю сильтеди,— ёкъ! Акъылынъа биле кетирме! Анъладынъмы?
  

Директор, аралыкъта тургъан линейкагъа догърулды. Лякин бир къач адым юрген сонъ, чевирилип, бакъты:

— Ятакъханеде геджелей билесинъ! Тек бугунь!

Къыргъыз къалпакълы къарт, къамчысыны узун аякълы, тыгъыз торунынъ янбашы устюне эндирди, линейка аралыкъ ичинде козьден гъаип олып кетти. Линейка ёкъ олгъан сонъ юрегимдеки хош хаялларым ве ишанчым да гъаип олдылар. Энди не япмалы?

Чемоданны элиме алдым, Алай базарына догъру джёнедим. Ярым сааттен сонъ чайханеге кирдим. Эски достум, Таш-Темир ака мени семиз этли плов ве кок чай иле сыйлады. «Озюме пиширген эдим,— деди Таш-Темир ака, кулимсиреп,— сенинъ де къысметинъ бар экен».

Бир-эки кунь кечкен сонъ мен Ташкентте ашайт джеэтинден зугюртлик экенини анъладым. Учь йыл эвельки боллукъ шимди ёкъ. Адамлар да башкъа. Якъын афталарда аммам корьмеген узун сакъаллы кишилер... къайдалардандыр кельгенлер. Чайхане ичинде аякъ басмагъа ер ёкъ. Таш-Темир ака манъа онъайтлы ер теклиф эталмады. Плов иле къурсакъны тойдыргъан сонъ, шинелимни устюме япып, кошеде тахта узеринде узандым. Козьлеримни ачкъанда, кунеш догъып, баягъы юкъары котерильген эди.

Къыбырдамай, эппи вакъыт яттым. Не япмалы? Къайда бармалы? Кимден ярдым истемели? Кимден?! Я Комсомол Меркезий Комитети? Эбет, эбет! Анда, тюневин директорнен олгъан лакъырдыны айтмалы. Ярдым истемели. Мени институткъа алсынлар.

Бу ниетнен еримден турдым. Мен — къызыл казаклар взводы командири олдым, базы льготларгъа акъкъым бар. Керчек, шимди — декабрь. Кеч мааль.

Лякин бу — меним къабаатыммы? Меркезий Комитет манъа, озь комсомолына, ярдым этмеге борджлы.

Секретарьнынъ къабулханеси адамларнен рыкъмарыкъ. Сакъаллары осюк, устьлериндеки кольмеклери тоздан ве терден озь ренкини гъаип эткен, янъгъыравукъ сесли яш кишилер невбет беклемектелер. Оданынъ ичи, вокзал киби, инълей. Кабннетнинъ къапусы де ачыла, де къапала, анда, ичериде, бир лакъырды, мында, къабулханеде, дигер лакъырды. Къабулханеде «енгиль кавалерия» тешеббюсчиси Никифо­ров акъкъында, бугунь саба саат алтыда кетирилип, аля платформагъа юкленильмей, ерде яткъан трансформаторлар ве Халмат Сааткъуловнынъ ташчылар бригадасы хусусында лаф кетмекте.

Бир къач дефа къапуны аралыкъ этип, башымны кабинет ичине сокъуп бакътым, манъа: «риджа этем, буюрынъыз!», яхут «сабыр этип турынъыз!» деген адам олмады. Стол башында къара сачлы, бакъыр юзлю, ешиль гимнастёркалы яш киши, сол элини араретли саллап, телефон иле лакъырды этмекте.

Къапу янында тургъан такъиели йигиттен:

— Стол башындаки ким? — деп сорадьм.

— Исраиль Артыкъов...— деп джевап берди о. «Цемент кетирмесенъиз, сизге къасыр байракъ такъдим этеджекмиз! Эбет, эбет! Мен шакъа этмейим».

Бетон меселеси битти дегенде, кимгедир телефон этип, экскаватор хусусында иддалаша башлады. Сонъра кягъыт акъкъында матбуа хане иле чеккелешип алды, ондан сонъ буюк шкафны ачып, янында тур­гъан насылдыр заводнынъ комсомол ячейкасы кятибине бир десте ёлакълы кягъыт берди.

— Бу учь газетагъа етишмек керек! — деди онъа.

— Учь газетагъа? Шаштынъызмы, не? Бу къадарчыкъ шей! Энъ олмагъанда эки рулон беринъиз!

Ячейка кятиби къолайлыкънен теслим ола къойгъанлардан дегиль экен, аягъыны шкафнынъ къапагъына тиреди, къапаттырмады. Артыкъов сувукъ тебессюм иле онынъ аягъыны кенаргъа уйтеп ташлады.

— Бала олма! Буны Совнаркомнынъ нарядынен алдыкъ, анъладынъмы? Къана, джёне! — Артыкъов бу арада кошеде мени эследи: — Санъа не керек?

Мен чызмаларымнынъ окчелерини бири-бирине урдым, зенъгилерим зынъылдап алдылар. Арбий хызметтеки киби, тез ве къыскъа ибарелернен мерамымны анълатмагъа тырыштым, лякин лафым, гъалиба, узун олып чыкъты.

• 
  Адынъ не? — деп сорады меркезий комитетнинъ секретары.
  

• 
  Комсомолсынъмы?
  

— Иш бойле, Джевдет! — секретарь бирден ачыкъ

лакъырдыгъа кечти. Чекмеджеси ичинден кучюк дефтер чыкъарып, элинен устюне басты,— окъумакъ яхшы шей,— деди о, меним юзюме бакъмай,— лякин Чар-Чакъта электрик-химия комбинаты къуруджылыгъы башлады. Анъладынъмы? Анда, санъа бензер, мазаллы кишилер кереклер. Кет анда!

— Екъ. Мен окъумакъ... институтны битирмек истейим! дедим мен. — Къуруджылыкъкъа, институт­ны битирген сонъ кете билем.

Мен шай дегенде, кабинеттеки кишилер арасында чыбалыкъ сачлы, акъчыл юзлю, яш киши манъа худжур-худжур бакъты, сонъ тенеке давушнен къакъылдап кульди. Онъа козь эттим. Манъа аркъасыны чевирди.

• 
  Сен аксини яп! — деди секретарь,— эвеля чалыш, сонъра окъу!— меним эеджанлы, атешли сёзлериме эмиет бермеди.
  
• 
  Фамилиянъ не?
  
• 
  Бекиров!
  

— Сени артыкъ Чар-Чак къуруджылыгъына мобилизленди эсап этемиз,— деди о,— анда шимди эсас меселе — айланма канал.

Элине штамплы кягъыт алды, устюне нелердир язгъан сонъ, аякъкъа турып, элини манъа узатты. Мен онынъ элини тутып, яхшы сыктым. Сыкъкъанда о кулюмсиреди. Мен де кулюмсиредим. Албу исе секретарьнынъ тебессюмининъ манъа ич мунасебети ёкъ, экен. Кабинетте пейда олгъан тери пальтолы яш къыз башыны саллап, эр кеснен селямлашып, чыкъты, сонъ столнынъ янында токъталып, козьлерини секретарьгьа тикледи.

— Трос меселеси не вакъыт чезиледжек? — деп, телюкели давушнен сорады о. — Еллар ичинде даа чокъ юреджекмизми? Бугунь «Ковровец» де иштен чыкъты. Меним сменамда рельс, Тулягановнынъкинде шпал етишмей. Вазиет бойле экен, мени Баш-Дугюмге ничюн ёлладынъыз?

Къызнынъ арекетини корип, айретте къалдым;

секретарьнынъ эли авучым ичинде унутылып къалгъан. Бошагъан сонъ, пармакъларыны авада къач дефа силькитип алды. Зияде сыкъкъаным, гъалиба.

Чызмаларымны ерге кучьлюдже урып, кери айландым, сонъ шпорларымнынъ кескин давушы алтында къапугъа догърулдым. Кениш мердивен бою ашагъы тюшеяткъанда, къулакъларымда секретарьнынъ сёзлери чынъламакъта эдилер. Мавы кольмек ве штан кийген йититлер, башларына къырмызы явлукълар багълы, блузкалы къызлар басамакълар бою юкъары котерильмекте эдилер.

...О девирде комсомолнынъ къарышмагъан иши ёкъ эди. Магниткагъа, Кузнецкке, Запорожьеге эшелонлар ёллай, заводлар къура, театрлер тешкиль эте, моллалар ве папазлар иштирак этмеген къызыл тойлар огърунда куреше ве бутюн бу ишлерни буюк арарет ве акъылнен япмагъа тырыша эди.

Цемент, агъач ве тезьялар иле юклю комсомол эшелонларыны эр станцияда комсомол постлары къаршылап ала, тешкере ве поездларнынъ токътавсыз юрювлерини эльде этмек ичюн огърашалар. Мемлекетте бир кереден юзлердже заводлар къурулаяткъан вакъытларда бу ишлерни япмакъ къолай дегиль эди. «Енгиль кавалерия» демир ел станциясы башлыгъынынъ къапусына карикатуралы кягъытлар япыштырып, селекторгъа кирмек ичюн рухсет берильмесини талап эте, атеш козь йигитлернинъ базылары халкъ комиссары Сергогъа телеграмма ёллап, домналарнынъ чалышувындаки зиянкярлыкъларнен куреш хусусында джиддий меселелер котере, шахталарда муддеттен зияде чалышыджы бригадалар тешкиль эте эдилер. О гурьдели вакъытлар... Биз — къарт комсомоллар шимди о девирни сыкъ-сыкъ хатырлаймыз.

Эбет, бугуннинъ комсомоллары да аджаип йигитлер. Бири — бинакяр инженер, дигери муаллим, учюнджиси агроном, Таймырде мен оларнынъ чешитлерини корьдим.

Экспедиция вакътында... бир кунь долган кою Дудинкадан телеграмма кельди. Киши олеята экен. Хастанынъ джаныны къуртармакъ ичюн койге пеницил­лин алып бармакъ керек. Эки комсомол бу иляджны ве медицина алетлерини койге еткиздилер. Энъ эски долган къабилелеринден бири яшагъан кой совети, бу алидженаплыкъ ичюн, эки комсомолны озюнинъ урьметли мекяндашлары джедвелине язды. Амма мында комсомол меджлислеринде... узундан-узакъ къарарлар ве протоколлар язылгъан адети бар экен.

Бир дефа олардан:

• 
  Бу бюрократизм ничюн? — деп сорадым.
  

• 
  Я комсомол райкомы талап эткен сонъ не япаджакъмыз?
  

…Сокъакъкъа чыкътым. Юксек сельбилернинъ ве кевдели эменлернинъ тёпелери къарнен ортюльген, къалдырымлар сылакъ къар астында тайгъакъланып къалгъанлар. Ел боюнда файтонлар ве юнли, къалын аякълы атлар екили дрокълар юрмектелер. Йымшакъ къар... чамур. Бойле авада шеэрде долана бермекте мана ёкъ. Тез-тез кетмек керек.

Чайханеден чемоданымны алып, станциягъа кеттим. Дархан арыкъны бойлап юреяткъанда, аякъларымдаки чызмаларыма козь эттим. Олар ат-араба ве машиналарнынъ сычраткъан чамурындан былашкъанлар. Языкълар олсун... Саба чёткинен темизлеген ве къадифе парчасынен ялтыраткъан эдим. Иште, демир ел станциясы. Эллеринде балталары, бычкъылары ве аркъаларында чуваллары эеджанлы эркеклер, аякъларында агъыр потиклери, янларында къырмызы бурунлы кичик балалар — къадынлар... перрон боюнда доланмакъталар.

Кишилер кимерде, туташ бир дивар шекилинде тепренип, огге атыла, сонъра бираз ятыша, токътай, бир талайдан кене къозгъала, кене арекетке келелер. Касса къапалы. Ачыкъ олгъанда биле билет аладжакъ киши ёкъ.

Ниает поезд келип янашты. Халкъ сюрюси мени уйтеклеп поездгъа кирсетти. Вагоннынъ ичинде адам о къадар ныкъталды ки, атта тургъан ерде къыбырданмакънынъ чареси къалмады. Эльбетте, ёлнынъ озюне махсус къануны бар: поезднинъ кочкенине беклемек керек. Кочкен сонъ шамата токътады, эр кеске чёкмеге ер тапылды. Мен сыкъынтыдан азачыкъ къуртулдым. Бир элимнен вагоннынъ диварына таянып тура биледжек киби олдым. Чемоданьмны къоймагъа ер тапкъан сонъ, онынъ устюне отурдым.

Гедженинъ бир вакъытында Къыргъыз-Къулакъкъа келип еттик. Саба исе къуруджылыкънынъ кадрлар болюги элиме кучюк кягъыт туттырып, экскаватор паркына ёллады.

Къыркъ дакъикъа кечкен сонъ, машина Чар-Чакънынъ сагъ ялысында токътады. Паром къаршы ялыда экен. Мен, сув четинде къапакъланып яткъан эски къайыкъ устюне отурдым, сагъ аягъымнынъ чызмасыны чыкъарып, чылгъавыны енъиден сарып, текрар кийдим. Аякъкъа тургъан сонъ, этрафыма бакъындым. Чар-Чакъ тар, терен богъаз ичинден чыкъып, увулды къопарып, къаялар ве къырлар арасында бургъаланып, узакъларгъа акъып кетмекте. Богъазнынъ юкъарысында, тёпелери сувукъ ве сыджакъ авадан янгъан, бурюшкен сыра дагълар юксельмекте, артында исе думан ичинде къарлы дамлар ве юксек кечитлер турмакъталар. Къадим заманларда кучьлю сувлар бу далгъаларны кевделерини оймалагъан, дерелернинъ сувлары ташларны ве топракъларны урып-йыкъып, йылгъалар ве уджсыз-буджакъсыз вадилер тешкиль эткенлер. Бу дешетли манзаралар сувнынъ кучю саесинде усулгъа кельгенлер.

Сагъ ялы чыр-чыплакъ. Не дагъ, не тарла... Сол ялы боюнда экскаваторларнынъ елькъуванлары ве топракъ йыгъынлары корюнмектелер. Оларнынъ артында туладан къалангъан къаралтылар, анбарлар пыскъанлар. Топракъ юфкъа къарнен ортюли.

Паром кечиди янында эки араба, бир автомобиль ве, манъа бенъзер, мевсим ишчилеринден юзге якъын киши топландыкъ. Къаршыдан келеяткъан паром сагъ ялыгъа якъынлаша берди, сонъ келип скелеге урунды. Кишилер ерге тюшти, быз паромгъа толуштыкъ. Юк агъырлашкъан сайын, паром сувгъа комюле ве кенаргъа къыйыша берди. Ёлджулар буны корип, де сагъ, де сол якъкъа джылышты, паром бельки догърулыр деп бекледилер. Лякин бунъа алышып къалгъан паромджы къарт озюни сыкъмады, о четте индемей турды ве, агъызында нас олса керек, тосат-тосат ерге тюкюре берди. Ниает, паромгъа атлар, арабалар чыкъарылды. Къарт, къыркъ адам сайып алды, сонъ геми еринден кочьти. Ялыда къалгъанлар атеш якъып, къызынмагъа тутындылар. Озеннинъ ортасына кельгенде паромджы ишчининъ кийик садасы ишитильди. Айланып бакътым. Къарт эллеринен ишарет этип, тросны корьсетти: «ярдым этинъиз!»

Чар-Чакъ инълеп акъмакъта. Паром исе далгъа­ларны ярып гуя юкъары ювурмакъта... сол ялыгъа етмеге аз къалгъан эди, трос бирден зайыфлады, паром тепренди, сагъ тарафкъа янтайды, сонъра кенары сув­гъа комюлип кетти. Адамларнынъ базылары апансыздан айкъырып йибердилер. Бу бир сание ичинде олып кечти. Мен, паромджы къартнынъ манъа берген бре­зент къолчакъларынен троснынъ уджуны къавий сыкъып, паромнынъ четиндеки чар-диваргъа таянмакъ истедим, лякин чар-дивар салланды, четке къыйышты, шарт этип сынды, мен башлы-аякълы фырланып, сувгъа тюштим.

Тросны элимде насыл туткъан олсам, ойле де сыкъылып къалгъан, йибермегеним. Дигер уджу сагъ ялыда бетонлы дивар ичиндеки буюк алкъагъа багълы экен. Паром ялыдан узакълашкъан сайын трос мени артына чеке берди. Мен ялдамайым, санки озь эджелиме догъру учам.

Бир къач адам, демир ыргъакны узатып уджуны меним элимдеки троскъа илиштиререк, озьлерине чектилер. Бундан сонъ мен паромгъа якъынлашкъан киби олдым, лякин манъа шай корюнген. Далгъалар мени ашагъыдаки, озеннинъ тирсегиндеки къаягъа чеккелеп алып кетмекте эдилер. Шимди ташкъа урунаджакъ, парча-кесек оладжагъым.

Трос мени бирден къакъкъалады, кевдем демирге урунды. Сонъ якъамдан тутып мени тёпеге котергенлерини сездим. Паромджы арабанынъ устюнден бир къучакъ пичен алып ерге къойды, онынъ устюне мени отурттылар. «Эй, инсанлар! Бизим джанымызны бу киши къуртарды!— деп къычырды къарт ве элинен меним омузымны таптады. — Эгер паром озеннинъ тирсегиндеки къайнакъ сувгъа тюшкен олса, эпимизнинъ ишимиз фена оладжакъ эди».

Зевкълы шей... Мен бу адамларнынъ джанларыны насыл этип къуртардым? Олар мени къуртардылар дегильми? Сонъундан ишнинъ фаркъына бардым. Сув­гъа йыкъылгъан вакътымда троснынъ уджу элимде къалгъан. Ыргъакъ вастасынен троснынъ ортасыны тартып алгъан паромджы, оны агъачнен ерге басып, паромны токътаткан. Къарт мени, гонълюмни алмакъ ичюн, макътай экен.

Сувукъ ельде устюмдеки сылакъ шинелим бузлап къалды. Чызмаларымны чыкъарып, чылгъавларымны сыкътым. Лякин бундан не файда? Урбаларым шырсув. Бир къач дакъикъа кечсе, тургъаным киби къатып къаладжагъым.

Янымда яш къадын пейда олды.

— Ма! Ич бир-эки ютум — деди о, манъа насылдыр кирли шише узатып. — Къызарсынъ! Озюм ичюн ясагъан эдим, частлы экенсинъ! — сонъра козьлеринен шишеге ишарет этип,— деди: — Шекерден къайнаттым. Курсктен къалма шей...

Эки ютум шей ичтим. Беденимни атеш алды.

• 
  Ич азачыкъ даа!— деп зорлады къадын:
  

— Баре, бизге де бер... лезетини бакъайыкъ! — деп къычырды осюк сакъаллы, ешиль козь, яш киши. Янындаки адамлар кулюштилер.

— Апайынъдан исте! — деди къадын,— корьмейсинъми? Йигит сув ичинден чыкъты. Ичмесе, оледжек.

— Я биз? Биз онъа ярдым эттик де!

— Токъта... Санъа не керек? Сен къайдан чыкътынъ? — деди къадын ве, озюни туталмай, шакъылдап кульди. Эркеклер исе инджели-къалынлы давушлар чыкъарып гурюльдештилер. — Сувдан чыкътынъмы?..

О азачыкъ кери чекильди, кимсеге сездирмей, адамлар арасында синъип кетти.

Мен кишилерге къошулып, паромны ялыгъа янаштырмагъа ярдым эттим... Чюнки арекетсиз отурсам, ярамайджакъ.

Тезден топракъкъа янаштыкъ. Байырларны ве тарлаларны къар орьткен. Озеннинъ четлерини къалын буз къаплагъан. Къарт мени къаравулнынъ эвине алып кирди. Невбетчи урбаларымны чыкъарып, къып-къырмызы чёюн оджакънынъ янашасындаки курсю узерине яйды. Мен паромджынынъ чапанына сарынып, учь-дёрт пиала сыджакъ чай ичтим. Самогоннынъ арарети котерилип кетти.

Экскаватор паркы башлыгъыны къыдырып тапкъанда акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан эди. О арыкъ мучели, кучюк черели адам эди. Мыйыкълары агъызынынъ эки тарафындан ашагъы саркъмакъталар. Меним ким экенимни ве къайдан-ничюн кельгенимни сорап бильген сонъ, чызмаларымдан фуражкама къадар козь ташлады.

— Экинджи баракта яшайджакъсынъыз! — деди о, кескин давушнен,— анълашылдымы? Тёшек, ёргъан, иш урбасы коменданттан алырсынъыз. Бу гедже саат он экиде алтынджы участкагъа ишке чыкъаджакъсынъыз!

— Алтынджы участка? О къайда?

• 
  Ялыда... сорасанъыз, косьтерирлер! Гедже саат он экиде. Унутманъыз. Биринджи смена!
  

— Сизге не олды? — деп къычырды о,— устюиъиз-башынъыз сылакъ!?

Шинелимнинъ этегине козь эттим, сонъ кулюмсиредим.

— Паромда... трос узюльди.

Киши, къор устюне баскъан киби, атылып еринден турды.

— Паромда? Трос..? — чар-чабик телефон трубкасына япышты.

2

Бараклар... эр ерде барак. Чар-Чакънынъ богъаздан чыкъып, Айыкъ бурунгъа чевирильген тирсегинден юкъарыда биналар тизильгенлер. Эписи бири-бирине бенъзей. Джанынъ сыкъыла. Санъа кереги къайсы? Къыдыр да тап. Сокъакъларда къар ириген. Эр ер балчыкъ. Юрмекнинъ чареси ёкъ.

хызметте, кимериси исе, гъалиба, чокътан эвге къаитып кельген.

Бу Чар-Чакъ къуруджылыгъынынъ социалист шеэрчиги. Социалист шеэрчик дегенде, мемлекетимизде бунъа бенъзер дигер шеэрчиклер козюмнинъ огюне келелер. Ялынъыз меним корьгенимни исапласам, эллиден зияде. Нефтьчилернинъ шеэрчиклери комюрджилернинъ шеэрчиклерине бенъзейлер. Буларда эвлернинъ азбарлары, сокъакълары ве проспектлер асфальтнен ортюли. Эр ер асфальт. Асфальт ве ешиллик.

Бугуннинъ инсанлары эски баракларны бильмейлер. Бильмегенлери яхшы. Оларны — тиф хасталыгъыны, тиленджиликни, гъарип кульбелерни, хатирде тутмакъ не керек? Инсан дюньягъа дюльбер омюр кечирмек ичюн келе, кечмишни исе тез унута. Даима келеджекни тюшюне. Шимдики заман ве истикъбалъ... Аят бу эки ольчю черчивесинде догъа ве оле. Эгер менден, ничюн кечмишни хатирге кетирдинъ, деп сорасалар, мен: инсанларнынъ эбедий хасиети исап этильген джесюрликни, эрликни, азаматлыкъны, къыскъасы, эмек саесинде усулгъа кельген бутюн шейлерни ве атта пек чокъ ишлерни инсан ерине — кибернетик машиналар иджра этеджек коммунизм девиринде биле кемалаткъа келе береджек шейлерни, эстафета киби илеридеки несильге теслим этюв эшкъына хатирге кетирдим,— деп джевап берир эдим.

Мен бараклардан ибарет Социалист шеэрчикнинъ балчыкълы сокъакълары бою адымлагъан вакътымда, эльбетте, бу шейлер хусусында тюшюнмей эдим. Башкъа шей хусусында тюшюне эдим. Бу ердеки эмекчи халкъ башкъаларына аджаип эвлер къурып берген, амма озюнинъ башы тёпесинде адам акъыллы дамы ёкълыгъы не икмет экен, деп тюшюне эдим.

Кельген-кечкен кимсе екъ. Пенджерелернинъ бирисини къакътым. Къапу ачылды, буруныма бухар ве сабун къокъусы урды. Чамашырхане экен.

• 
  Экинджи барак къайда?
  

— Сол тарафта учюнджи эв...— деди о, элинен услубсыз баракны косьтерди. — Енъи кельгенлерденсинъ, ойлеми? — ве меним джевабымны беклемей, де­вам этти. — Шимди халкъ эп мында ягъа. Путёвканен кельдинъми?

Мен башымны кокюсим устюне къакъыттым.

— Кете бер, ойле олса! — деди къадын, устюмни-башымны козьден кечирип, кулюмсиреди: — Чамашырынъ олса, кетир! Унутма! Денъиштирмеге шейинъ олмаса, мында беклерсинъ, чар-чабик ювып, утюлеп беририм.

Экинджи барак якъын экен. Къапуны къакътым. Джевап берген олмады. Текрар къакътым. Дюбюрдилер, инсан садалары ишитильди. Къапуны уйтедим, къолайлыкънен ачыладжакъкъа бенъземеди, сапындан тутып, бар кучюмнен озюме чектим, гъычылдап артына къадар ачылды. Айретленип, босагъа устюнде токътап къалдым.

Махорка думаны ичинде козьлериме кучюк агъач койкалар чалынды. Четте, сув бакы янында узун стол тура, ортада зыр-саргъуш эки яш киши, насылдыр, кийик оюн ойнамакъталар. Де ашагъы чеке, де къалкъа, де эллерини четке узата ве чызмаларынынъ окчелерини ерге урып, полны дюбюрдете, сонъра бирбирининъ омузларындан тутып, тепеге секирелер. Бу зевкълы оюнгъа, айны заманда, дешетли котекке де бенъзей. Оюйджыларнынъ экисининъ де сеслери къарыкъ.

Койкаларнынъ бири устюнде сарышын, мазаллы йигит отура. О, башы узерине ягъмакъта олгъан тобан ястыкъларны авада илип алып, оюнджыларгъа фырлата, оюнджылар о къадар къызышкъанлар ки, башларына тюше берген ястыкъларнынъ агърысына къулакъ асмай, аякъларынен эп тепине, ерге тюшкен ястыкъларнынъ устюне чызмаларынен баскъалай, онъайтлы кельгенде, оларны кенаргъа тепип ташлайлар.

Кошеде арыкъ йигит койкаларнынъ устюнден ястыкъларны джыйыштырып, сарышын кишиге узатмакъта.

Мен, ойнайяткъан адамларны яхшы эслеп оламадым: тютюн ве тоз ичинде олар кольге олып корюнмекте эдилер.

Босагъа устюнде хайли вакъыт турдым, мени абайлагъан адам олмады. Бельки аселет къулакъ асмадылар! Сарышын киши, ниает, ичери кирген сувукътан къалтырап, башыны котерди.

— Къапуны ким ачты? — деп айкъырды о, лякин мени корьген сонъ, ястыкъны атмакъ ичюн элини тепеге котергени алда, тааджипленип, еринде сусыл къалды.

— Мумкюнми? — деп къычырдым мен,— кирмеге мумкюнми?

— Кире бер! — деди сарышын киши ве ястыкъны сонъки дефа оларакъ оюнджыларнынъ башлары узерине фырлатып йиберди. Алекет бунынъ иле битти.

Ичери кирдим. Къапуны къапаткъан сонъ, селям бердим. Селямымны ялынъыз сарышын киши алды, о бирлери манъа ачувлы ве тааджипли назарларнен бакъып турдылар. Сарышын киши оданынъ ортасына чыкъты. Онынъ устюнде тек ич штан ве майка олып, яланаякъ эди, бир-бирлеринен тюртюшип, уйтеклешип тургъан оюнджыларны айырды, сонъра манъа таба эки адым атты.

— Кимсинъ, къардаш? — деп сорады менден. Сонъ, джевабымны беклемей: — Санъа, гъалиба, далгъыджылар алайына кетмек керек! — деп иляве этти.

— Айса! Далгъыджыларгъа! — деп къычырды оюнджылардан бири.

— Далгъыджыларгъа? Ничюн? Мени экинджи бараккъа ёлладылар.

— Пардон, же ву при мусье! — деди сарышын киши, кибирли суретте. «Джаным, бу адамлар насыл тильде лакъырды этелер?» деп тааджиплендим мен. — Джёне! Мында экскаваторджылар яшайлар.

— Билем,— дедим мен ве онынъ огюнден кечип, диварнынъ янына кельдим, чемоданымны цемент пол устюне къойдым, аркъамдаки торбаны чыкъарып ташладым. Кишилер меним бу сербест арекетлеримни бегенмеген киби корюндилер.

— Къана, чабик ол! Айын бу ерден! — дедилер олар текрар,— мында экскаваторджылар...

— Ишиттим,— дедим мен сертче давушнен.

— Ишиткен олсанъ, къатайып тургъанынъ не? Ёкъса, сени айланма каналгъа елладылармы?

— Эбет! — дедим мен. — Айланма каналгъа. Лякин далгъыджыларнынъ бу ишке не мунасебетлери бар?

Оюнджыларнынъ бири якъын кельди.

— Ракъынъ бармы? — деп сорады менден ве ясама сеснен шакъылдап кульди.— Ракъынъ олса, бизде къал!

— Ракъым екъ, лякин къапынмакъ истесенъиз, тапмакъ мумкюн.

— ...Чюнки далгъыджыларнынъ эписи сизинъ къардаштан. Ордудан кельгенлер! — деди сарышын ки­ши,— лякин сен отур! Далгъыджы оладжагъынъ кельмесе, бизде къал! — сонъ кескин давушнен къычырды: — Христофор! Чай...

— Ракъы! — оюнджы эп инатланды,