Марат Гарнышев, Яр Чаллы шәһәре 2 нче гимназиясе

Марат Гарнышев, Яр Чаллы шәһәре 2 нче гимназиясе

Тукай мәрхум әйтмешли, аның «Бәрәңгесен» халык мәңге онытмаса, бәлки, минем дә «чабаталы Биктимер семьясын» истән чыгармаслар.

Т. Гыйззәт.

Драматургиянең нинди көчкә ия булуын корольләр, патшалар да яхшы белгән. Пушкинның «Борис Годунов»ын Николай I үзе төзәтергә омтыла. Хакимият башындагыларны драманың халыкка булган тәэсире һәрчак куркыта. Сталин, драматургиянең халыкка булган тәэсир көчен аңлап, драматурглар һәм театр белән тыгыз бәйләнештә тора, чөнки сәхнә әсәрләре зур аудитория өчен билгеләнгән булуын ул яхшы аңлый.

Күренекле драматург Т. Гыйззәтнең әсәрләре дә җәмгыять өчен, әдәбият өчен әһәмияткә ия.

Әдәбиятка татар драматургиясе үсешендә күренекле урын тоткан Таҗи Гыйззәт гражданнар сугышы фронты кырыннан килә. Әдип үзенең әсәрләрендә ил язмышын хәл иткән зур вакыйгаларны, сыйнфый каршылыкларны, бөек борылышларны, героик шәхесләрне игътибар үзәгенә ала, заман темалары белән драматургияне баета.

Т. Гыйззәт пьесаларын ике төркемгә бүлеп була. Беренче төркем − заман темасына караганнары, икенче төркем − тарихи-революцион эчтәлекле әсәрләр.

Драматургның тарихи-революцион әсәрләре татар сәхнәсендә шаулап уза. Моны аңлавы кыен түгел, чөнки Т. Гыйззәт − Октябрь революциясен, чын күңеленнән куанып, зур өметләр белән каршы алган шәхес.

Җәмгыять, чыннан да, сыйфат үзгәрешләрсез, революциясез яши алмый. «Наемщик», «Кызыл карчыга», «Бишбүләк» пьесаларында чагылган сыйнфый көрәш Т. Гыйззәтнең атаклы «Ташкыннар» драмасында да үзәктә тора. Бу әсәрләр, аерым чорларны гәүдәләндереп, татар халкының сыйнфый аерымлану, эшчеләр белән бергә крестьяннарның да сыйнфый аңы формалашу этаплары темасына карыйлар. Бу пьесаларда типологик күчемлелек, уртак темага караган охшаш образлар, таныш ситуацияләр нык сизелә.

«Бишбүләк» драмасында халык образы үзәк урынны алып тора. Автор халыкны авыл массасы итеп тә, аерым шәхесләр итеп тә сәхнәгә менгерә. Ил күләмендәге революцион көрәш Бишбүләк авылы кешеләрен дә үз эченә ала. Һәр йортка, һәр кеше язмышына революция алып килгән яңалык бәреп керә, берәүләрне чиксез шатландыра, икенчеләрне борчый.

«Бишбүләк» драмасының композициясе отышлы: анда вакыйгалар агышы көрәшүче лагерьларның өстенлеге алмашып тору рәвешендә төзелгән. Бу үзгәрешләр персонажлар мөнәсәбәтенә дә йогынты ясый, аларны төрле шартларда күрсәтергә мөмкинлек бирә, сюжетны интригалы, динамикалы итә, артистлар һәм режиссерлар өчен киң иҗат мөмкинлекләре ача.

Революция тарихы, гражданнар сугышы темасы рус әдәбиятында «Чапаев», «Тимер ташкын» кебек әсәрләрдә тирән чагылыш тапса, татар драматургиясендә бу тема Т. Гыйззәт пьесаларында уңышлы ачыла. Халык һәм халык батырлары образларын киң тарихи фонда гәүдәләндергән «Бишбүләк» музыкаль драмасы әнә шундый әсәрләр арасында мактаулы урын алып тора.

Т. Гыйззәтнең сәхнә әсәрләре өчен язган җыр, бәет һәм шигырьләрен берләштергән аерым җыентык басылып чыгу да язучының бу өлкәдәге хезмәте турында сөйли.

Фольклорга игътибар аеруча көчәйгән вакытта Т. Гыйззәт, татар халкының «Җиде кыз» бәете мотивларына нигезләп, «Кыю кызлар» комедиясен иҗат итә. Автор фикеренчә, пьесада «халыкчанлык мотивлары, мәдрәсә тормышы, руханиларның пычрак яклары»н фаш итү максаты беренче планга куела. Комедиянең төп чыганакларыннан берсе − сатирик юнәлештә күпертелгән, әмма тарихи җирлектән аерылмаган комик конфликт.

Хатын-кызларны кешегә санамаган җәмгыятькә таш аткандай итеп, ир-малайларча киенеп, мәдрәсәгә килгән ятим Бибкәйнур, Миләүшә, Гайшә − пьесаның сюжет үзәгенә куелган образлар. Үз бәхетләре өчен көрәшүче бу кызлар − комедиянең комик конфликтында яңалык көчләренең берсе. Пьесаның төп конфликты надан укытучылар, азгын байлар, аларның булдыксыз уллары-кызлары белән бу йомыклыктан туйган чая шәкертләр, хезмәтче Байтирәк кебек чын хезмәт иясе вәкилләре арасындагы каршылыкка корылган.

Т. Гыйззәт драматургиясе заманның актуаль проблемаларыннан аерылгысыз. Европада фашизмның кара болытлары куеруы, илдәге хәрби-патриотик хәрәкәтнең көчәюе татар әдәбиятында һәм театрында чагылыш тапты. Шундый әсәрләрнең берсе буларак, «Таймасовлар» пьесасы язылды. 1941 нче елда Мәскәүдә булачак татар сәнгате декадасында күрсәтергә дип иҗат ителгән бу әсәр акфиннар белән сугыш вакыйгаларын яңарта. Бу пьеса совет халкы патриотлыгын олылаган, геройларга дан җырлаган, илне дошманнардан сакларга әзер булырга өндәгән әһәмиятле пьеса булып тора.

Драматургның шулай ук «Изге әманәт», «Чын мәхәббәт» пьесалары да немец фашистларына каршы илебез кешеләренең фидакяр көрәшен чагылдыралар.

Муса Җәлил сүзләре белән әйткәндә, «Т. Гыйззәт совет драматургиясенең төп кадры» булды. Ул язган 37 драма әсәренең 33 е илебезнең төрле сәхнәләрендә куелды. Әдәбият һәм сәнгать өлкәсендәге зур хезмәтләре өчен драматург, актер һәм җәмәгать эшлеклесе Т. Гыйззәткә 1939 нчы елда «ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе», 1940 нчы елда «РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исемнәр бирелде.

Татар халкының үткән авыр елларын, революцион көрәш тарихын киң планда чагылдырган Таҗи Гыйззәт драмаларының иң матур үрнәкләре бүген дә сәхнәдә.

Ләйсән Галимөхәммәтова, Кукмара районы Пычак урта мәктәбе

Инде менә ничә еллар мин Эдуард Касыймов иҗатын кызыксынып укып барам. Юк, укып кына калмыйм, күңелгә сеңдереп барам. Шуңа да бүгенге иҗат эшендә мин аның «Бир кулыңны, дустым!» повесте хакында язып үтәргә телим. Бу теманы сайлавым гади бер очраклылыкмы, әллә...

Әсәр турында сүз башлаганчы, язучының үзе хакында бераз мәгълүмат биреп китү урынлы булыр. Эдуард Касыймов Татарстаннан читтә, Киров өлкәсенең Нократ авылында дөньяга килә. Чор режимы «шәфкате» ярдәмендә җиде яшендә атасыз калган булачак язучы 1943 нче елда туганнары белән әнисенең туган ягына − Малмыжга күченеп килә. Шунда эшли-эшли, кичке мәктәптә белем алып, Казан дәүләт университетына юл тота.

Эдуард Касыймов туган төбәгендә ана телен камил дәрәҗәдә үзләштереп үсә, бик яшьли кайгы-хәсрәт күрә, ятимлекнең ачысын татый, шул сәбәпле әйләнә-тирәгә ачык күз белән карарга, кеше танырга өйрәнә. Адым саен гаделсезлек күрүләр, намуссызлыкка юлыгулар язучының күңелендә каршылыклы уйлар һәм хисләр тудыра.

Эдуард Касыймовка тормышта бик күп михнәтләр кичерергә туры килә. Касыймов дигән студентның аспирантурага каласы, галим булып китәсе һәркемгә аңлашылгандай тоелса да... аны аспирантурага якын җибәрмиләр. Әнә шул хәлне ул бик авыр кичерә.

Илленче елларда, шәхес культы мәсьәләсе ил күләмендә күтәрелеп, «халык дошманы» дигән кара тамгаларның уйдырма икәне ачыклангач кына, Эдуард Касыймов аспирантурага кабул ителә. Тора-бара аның әтисенең бернинди гөнаһсыз кулга алынганлыгы ачыклана. Өстәвенә, аның гаиләсеннән көлгәннәр: ул вәхшиләр, Салихҗан Касыймовка дигән сылтау белән, гәрчә ул 1937 нче елда ул атылган булса да, сабыйларның авызыннан өзеп, озак еллар буе ризык ташытканнар...

«Казан утлары» журналында тәнкыйтьче Кыям Миңлебаев Эдуард Касыймовның тууына 70 ел тулуга багышлап язган «Гуманистлык үрнәге» мәкаләсендә болай ди: «Эдуард Касыймовның әсәрләренә сәнгати дөреслек, әдәби дөреслек хас, әнә шул хасият аның әсәрләрен укучыга якынайта, тормышчан итә»: Мин дә бу фикерләргә кушылам һәм үземне дулкынландырган әсәр мисалында шуны дәлилләргә телим.

Эдуард Касыймовның «Бир кулыңны, дустым!» повестенда тормышка беренче адым ясаучылар − студент-яшьләр тормышы сурәтләнә. Әле генә шаулап-гөрләп үткән студент еллары инде артта кала, алда бары тормышның киң юллары көтә. Нинди булыр ул тормыш? Кая илтерләр, кая алып барырлар алар әле генә уку йортын бетереп чыккан Әхсән белән Әлбинәне, Света белән Борисны, Гөлсинәне һәм Робертны? Хыяллары күктән ашкан, бәхетләре ташып торган бу яшь йөрәкләрне алда ни көтә икән?

Әсәрнең төп геройлары − Әхсән белән Әлбинә. Әлбинә − эшчән, тырыш, нинди генә эшкә алынса да, башкарып чыга ала торган намуслы кыз. Язмыш җилләре аны сөйгән егете Әхсәннән, бергә укыган студент дуслары Света белән Гөлсинәдән аера һәм Тигәнәкле авылына, Рабига апа йортына илтеп ташлый. Ул шушы авылда балаларга рус теленнән белем бирә. Акыллы, эшчән кызны авылда балалар да, укытучылар да тиз арада яратып өлгерәләр. Ә иң мөһиме: ул йорт хуҗасы Рабига апаның күңелен яулап ала, аңа һәрвакыт булыша. Әлбинә шулай ук хезмәттәшләре, укучылары белән дә тиз арада уртак тел таба. Хәтта әтисез үскән, шук, «бавырга таш булып утыра торган» Мөнип Хәмзин исемле укучы да яраткан укытучысы алдында бирешә.

Тик шушы инсафлы, нечкә күңелле кыз белән язмыш аяусыз шаяра: Әлбинә сөйгән егете Әхсән тарафыннан алдана. Аның сөйгән егете − яшьтән үк спортны сөеп үскән, булачак тренер Әхсән. Бер карасаң, чын дус, тормыш иптәше булырлык бу егет хакында берәү дә яман итеп уйлый алмас иде. Әлбинә белән дә, дуслары белән дә яхшы мөгамәләдә булган бу егет ничек инде сөйгәнен (сөйгәнен дип әйтүе дә кыен) иң авыр, иң кирәкле минутта ташлап китә алсын? Алар бит биш ел буе бергә йөргәннәр, Әлбинә аңа ышанган, аннан аерылгач та, зарыгып хатлар көткән, ә иң мөһиме: аңа тугры булып калган. Тик Әхсән Әлбинәне бөтенләй оныта, аның күңелендә Әлбинәгә карата бернинди хис, бернинди яну, омтылыш әсәре калмый. Ә бәлки, ул Әлбинәне яратмагандыр да... Элеккеге романтика коры мавыгу гына булган, күрәсең. Әхсәндә бернинди җаваплылык хисе юк, аны өзелеп яраткан кешенең йөрәк түрендә аның туачак баласы булса да, ул битараф булып кала. Ул гына да түгел, дусты Роберт белән аңлашканда, ул күкрәгендә бары бер хис-үкенү җәрәхәте булуын әйтә: «Шул кызыйга кагылмаган булсам икән...» Әйе, кайчандыр сөеп назлаган, ярату сүзләре әйткән, яшьлек мәхәббәте аның өчен «шул кызый»га әверелә.

Сөйгәненең битарафлыгын, каты бәгырьлеген белгәч, Әлбинәнең күңелендәге хисләр сүрелә, ул бер терәксез кала. Хәзер ул үзе өчен генә түгел, йөрәк түрендәге ике айлык баласы турында да кайгыртырга тиеш. Әлбәттә, Әлбинәнең күңеленә төрле уйлар килә, баладан котылыргамы дип тә уйлап карый ул. Шуның өстенә, ул бит әле укытучы да, кеше ни әйтер дигән уй да борчый аны. «Ничек укытыйм? Адәм арасында ничек йөрим, күзләренә ничек итеп күтәрелеп карыйм?» Әлбинә шушы сорауларга җавап эзли. Бу хәлендә ул укытучы булса, ана була алмый, ана булса, укытуны ташларга кирәк булыр иде.

Мин Әлбинәнең язмышын Һ. Такташның «Мәхәббәт тәүбәсе»ндәге Зөбәйдә язмышы белән тиңләр идем. Аерма тик шунда гына: соңгы чиктә Зөбәйдәнең Мәхмүте, яшьлек хатасын аңлап, Зөбәйдәгә кире кайта, ә Әхсән ялгышын төзәтү турында уйламый да. Аны туры юлга бастырырга теләүче дусларының киңәшләрен аяк астына салып таптаган Әхсән «өйләнүне ахмаклык» дип санавы һәм «башын элмәккә тыгарга» теләмәве хакында белдерә.

Нәкъ менә шушы авыр минутларда Әлбинәгә дуслары ярдәм кулы сузалар. «Бир кулыңны, дустым!» Юкка гына автор әсәренә шундый исем бирмәгәндер. Чөнки әсәрнең төп идеясе − дуслык. Ышанычлы, якын дуслары булганга гына, Әлбинә тормыш упкынына төшүдән котылып кала ала.

Чын, ышанычлы, тугры дус! Минем уйлавымча, шулай дин аталырга бигрәк тә, Роберт хаклыдыр. Чөнки башына кайгы төшкән Әлбинәгә иң зур ярдәм кулы сузучы ул була. Бернигә карамыйча, ул Әлбинәгә үзенең мәхәббәтен һәм кулын тәкъдим итә. Әлбәттә, бу адымны эшләргә аны Әлбинәгә булган элеккеге мәхәббәте этәргәндер. Миңа Робертның бу адымы бик тә ошады.

Әлбинәнең миңа ошаган иң матур сыйфаты − татар хатын-кызларына хас булган сабырлыгы, ныклыгы.

Хатын-кыз ул горур була белсен,

Гомер буе тормыш бизәрлек, − дип яза шагыйрь Хисам Камалов үзенең «Мәхәббәт хакы» поэмасында. Бу сүзләр Әлбинәгә атап язылгандыр кебек тоела миңа. Әсәрдә «Аңа бәхете ике килми» дигән гыйбарәнең җиңеп чыгуы да күңелләрдә җылы хисләр уята.

Тигезлек, диләр, ә табигать тигез яратмаган. Бер ялгыш адымы аркасында никадәр кыз бала, бөтен гомеренә төзәлмәслек җәрәхәт алып, язмышын җәфалы юлга сала! Бер абынуы өчен нинди зур җәза!

Әсәр язылганга өч дистә елдан артык вакыт узган.. Шулай булса да, повестьта күтәрелгән проблемалар бүгенге көндә дә актуальлеген җуймыйлар, киресенчә, һәр тарафта әхлаксызлык чәчәк аткан җәмгыятьтә мөһим роль уйныйлар.

Тиздән, чыгарылыш имтиханнарын уңышлы тапшырып, кулыма өлгергәнлек аттестаты алгач, Алла боерса, мин дә мөстәкыйль тормышка аяк басачакмын. Алда − болгавыр заманның ачы җилләре, кырыс сынаулары. Аларны җиңү өчен, үземдә көч, ныклык, сабырлык таба алырмынмы? Һичшиксез, табармын дип өметләнәм. Ә Эдуард Касыймовның «Бир кулыңны, дустым!» повесте һәм аның төп каһарманы Әлбинә минем тормыш юлымда маяк, рухи терәк булырлар.

Язмамның ахырында кызлар колагына мәхәббәт җырчысы Һ. Такташның «Сакланыгыз егет халкыннан» дигән сүзләрен җиткерер идем. Хак сүзләр алар. Мин бу сүзләрне яшь кызлар үтәсе юл һәм сукмак саен, агач һәм куак саен, тау кыясы һәм яшел тугайлардагы чәчәкләр саен язып куяр идем. Ай тиклем айның көмеш битенә дә шул кисәтүне мәңге җуелмаслык итеп мәңге кызыл утта янарлык итеп уеп чыгар идем!