Зәйнәб Биишева Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
|
253 үҙенән аша үрелеп ҡарап торған Ҡыҙырастың ҡабырғаһына төртөп алды:
Ҡыҙырас өндәшмәне. Ғариф, ике ҡулын салбар кеҫәһенә тыҡҡан килеш, Ҡыҙырастың ҡабырғаһына терһәге менән генә тағы төртөп ҡуйҙы.
Ҡыҙырас газетанан күҙен алмай ғына, ҡырт киҫеп:
Ғариф, быны ул юрый, мыҫҡыллап әйтә тип аңлап, тәтелдәүен дауам итте. Ул Ҡыҙырасты бик ныҡ шатландырырға тейешле булған был ваҡиға уңайы менән дуҫының һуңғы ваҡытта үҙенә ҡарата һалҡынайыңҡы- раған мөнәсәбәтен яҡшыртып ҡалырға тырыша ине.
Ҡыҙырас ҡапыл тағы бер ҡат:
Ғариф, ҡото осоп, ҡапыл артҡа сигенде. Газета тирәһендә эркелешеп торған уҡыусылар бөтәһе лә улар яғына боролдо. Ҡыҙырас Ғарифты һуғырға тип күтәргән йоҙроғон төшөрөп кеҫәһенә тыҡты ла, бер кемгә лә ҡарамай, үҙ партаһы яғына китте. Аптыраған һәм ҡурҡҡан Ғариф та, мәғәнәһеҙ мығырлап, урынына барып ултырҙы. Уҡыусылар, ғәжәпләнеп, бер-береһенә ҡарашты. Зарифа, Ҡыҙырастың Юлдашты яҡлауына ҡыуанып, унан бының сәбәбен һорашырға ғына йыйынғанда, Юлдаштың инеп килгәнен күреп, туҡтап ҡалды. Башҡа уҡыусылар ҙа, нимәнәндер уңайһыҙланған һымаҡ, үҙ 254 урындарына таралды. Газета янында бер кем дә ҡалманы. Юлдаш, портфелен партаһы аҫтына һалғас, һалмаҡ ҡына атлап, стена газетаһы ҡаршыһына барып баҫты. Гөлкәй тиҙ генә Зарифаның ҡолағына:
Гөлкәй тағы:
Зарифа, ҡоро ғына итеп:
Ул арала Ғариф тағы, күҙен йылтыратып, Ҡыҙырас яғына ҡарап алды.
Юлдаш өндәшмәне. Улар һаман элеккесә бер партала ултыралар, ике арала бер ни булмаған кеүек ябай, татыу һөйләшәләр. Тик осрашыуҙың беренсе көндәрендәге кеүек бер-береһенә һоҡланыу, ҡыуаныу менән бәйләнгән айырыуса йылы дуҫлыҡ ҡына юҡ ине хәҙер. Ғилман һорауын ҡабатланы: 255
Юлдаш, ғәҙәтенсә, ирененең бер яғын әҙ генә төшөрә биреп, һалҡын ирония менән йылмайҙы ла:
Был һүҙҙең юрыймы, әллә ысынлапмы әйтелеүенә төшөнмәгән Ғилман яурынын ғына ҡыҫып ҡуйҙы. Был турала һүҙ шуның менән бөттө. Дәрестәр бөгөн һәйбәт үтте. Уҡыусылар ғәҙәттәгегә ҡарағанда тын, ихлас ултырҙылар, дәрескә актив ҡатнаштылар. Хатта Ғариф менән Ҡыҙырас та бөгөн ботаника дәресендә бер көн алған икеле билдәләрен төҙәттеләр. Кисәге тырышып дәрес әҙерләү бушҡа китмәне. Ғариф «өс», Ҡыҙырас «дүрт» билдәһе алды. Бының өсөн класта бөтәһе лә ҡыуанды. Тик бер Юлдашҡа ғына бөгөн бик ауыр ине. Тыштан элеккесә тыныс күренһә лә, эстән йөрәге яна ине уның. Хатта хәҙер йүгереп кластан сығып киткеһе, яңғыҙы ғына бер бүлмәлә ҡалып, үкһеп-үкһеп илағыһы килә ине. Сәғәттәр үтте, ул уҡытыусыларҙың һөйләгәнен дә, уҡыусыларҙың яуаптарын да ишетмәне. Әйтерһең дә, уның башы бөгөн үҙ уйҙары менән тығыҙлап тултырылған да унда башҡа, ситтән килгән бер генә һүҙгә, бер генә фекергә лә урын ҡалмағайны. Бәхеткә ҡаршы, бөгөн уҡытыусылар уны таҡтаға сығарып йәки урындан һорап мәшәҡәтләмәне. Киреһенсә, бөгөн һәр дәрестә тиерлек Ҡыҙырас менән Ғарифҡа иғтибар булды. Иң алғы партала ултырған Юлдаш, теләһә-теләмәһә лә бөгөн журналға Ҡыҙырас фамилияһы тәңгәленә география менән ботаниканан «дүрт», арифметиканан хатта «биш» билдәһе төшөүен күреп ултырҙы. Әсә теле дәресендә Ғәбит ағай был уңыш тураһында әйтмәй үтә алманы.
256 Ҡыҙырас менән Ғарифтың өлгәшеүе өсөн бөтә балалар ҙа ҡыуанышты. Тик Гөлкәй генә, ғәҙәтенсә, ҡулдарын сәбәкәйләп, осоноп:
Ғәбит ағай уга ҡарап: «Гөлкәйҙә үҙе өсөн генә ҡыуана, үҙе генә маҡталыуҙы ярата торған яраҡһыҙ ғәҙәт бар. Унда класс өсөн, коллектив өсөн ҡыуана, көйөнә белеү тәрбиәләргә кәрәк...» — тип уйлап ҡуйҙы. Ул арала Ғариф, күҙҙәрен түңәрәкләндереп, Ғилманға ҡарап алды ла, ярамһаҡлы йылмайып, баҫалҡы ғына тауыш менән:
Быны ишетеп, Ғәбит ағайҙың маңлайындағы йыйырсыҡтар тағы күбәйеп китте. Ул, бошоноп: «Ғарифтагы ялағай лыҡ ғәҙәте миңә оҡшамай. Был уны яңылыш юлға алып барыуы мөмкин. Айырым эш алып барырға кәрәк булыр. Уҡыуҙа яҡшы билдә алыу тураһында ғына түгел, бөтә яҡтан ысын кеше, коммунизм кешеһе, тәрбиәләү тураһында күберәк уйларға кәрәк беҙгә...» — тип тә уйлап алды. Э Ҡыҙырас, Ғарифтың был ялағайлығына ғәрләнеп, ҡаштарын йыйырып ҡуйҙы. Ғарифтың был ғәҙәте уға башҡаларға ҡарағанда ла нығыраҡ таныш һәм сикһеҙ яғымһыҙ ине хәҙер. Бына һуңғы дәрес, тарих дәресе, башланды. Уҡытыусы Ильясов ағай, ғәҙәтенсә, дәресте бик матур итеп һөйләне. Аҙаҡ, йомғаҡлау ваҡытында, Юлдашҡа өндәште. Юлдаш ҡапыл һиҫкәнеп китте лә, бер ни ҙә аңламай:
«Үткән дәрес... Египетта дәүләт төҙөлөшө. Фараон, уның власы. Дәүләт менән идара итеүе. Ҡол биләүсе- лек. Ҡолдар, крәҫтиәндәр...» — тип Юлдаш дәрестең планын уйлап алды. Эйе, ул быларҙың бөтәһен дә бик яҡшы белә ине. Кисә өйҙә ул, былар хаҡында тыры 1/49- 1.0004.08 257 шып уҡып, хатта һөйләп тә ҡарағайны. Тик нисек һуң хәҙер тороп быны һөйләп бирергә?! һөйләп торғанда, илап ебәрһәң? Уның бит хәҙер һөйләгеһе түгел, илағыһы ғына килә...
Юлдаш үҙ һүҙле тауыш менән:
Юлдаштың газетаға яҙылыуы хаҡында әле белергә өлгөрмәгән уҡытыусы уның һүҙенә ышанды. Отличник малайҙың да шулай дәресте уҡымай киле- үенә һәм иҫе лә китмәй «булдыра алмайым», «белмәйем» тип ултырыуына бик ныҡ асыуы килде. Урта рәттәге иң алғы партала, өҫтәл янында ғына ултырған Юлдаш класс журналына үҙенең фамилияһы тәңгәленә «икеле» цифры төшкәнен күреп ҡалды. Бынан һуң уҡытыусы кемдәрҙәндер һораны. Кемдәрҙер яҡшы итеп һөйләне, кемдәрҙер ыҡ-мыҡ итеп торҙо, һөйләүселәр араһында Ҡыҙырастың асыҡ, ышаныслы тауышы ла ишетелеп ҡалды. Юлдаш Ҡыҙырас фамилияһы тәңгәленә «дүрт» билдәһе төшкәнен күрҙе һәм, ҡаты әсенеп: «Ә миңә ике... ике... ни өсөн?.. Ҡыҙырас өсөн бит быныһы ла!.. Нимә эшләргә был малай менән!.. Э ул үҙе дүрт алды!.. Бына ғәжәп...» — тип әсенеп уйланды. Тик тыштан белгертмәне. һалҡын, тыныс, хатта бер тиклем ғәмһеҙ төҫ менән тик ултыра бирҙе. Ахыр дәрестәр бөттө. Һуңғы звонок Юлдашҡа сикһеҙ яғымлы, шатлыҡлы йыр булып яңғыраны. Дәрес бөтөүгә уның бер ҡасан да был тиклем ҡыуанғаны юҡ ине. Ул ашығыслыҡ менән дәфтәр, ҡәләмдәрен портфеленә тултыра башланы. Ләкин тап ошо ваҡытта йәш уҡытыусы Ҡылысбаев класҡа килеп инде. Мәктәптең комсомол ойошмаһы уға был кластың һәүәҫкәрҙәр түңәрәгенә етәкселек итеүҙе тапшырғайны. Сөнки ул бик оҫта итеп мандолинала уйнай белә, музыканы, йырҙы ярата ине. Ул, класҡа инеү менән: 258
Түңәрәк эшкә тотонмағайны әле. Балаларҙың ҡайһылары, шау-гөр килеп, класты йыйыштыра, ҡайһылары көлөшә-көлөшә эркелешеп торалар, ҡайһылары бер- берен ҡыуып коридорҙа йүгерешәләр. Гөлкәй, аяҡтарын бәүелтә-бәүелтә, тәҙрә төбөндә ултыра ине. Юлдаш уның янына барып баҫты. Уның япа-яңғыҙ бер ситтә торғоһо килмәй. Шул уҡ ваҡытта элеккесә Ғилман, Зарифа, Талип янына ла бара алмай, улар менән инде үҙен уртаҡ һүҙ таба алмаҫ кеүек тоя ине. «Улар, бәлки, минең менән һөйләшергә лә теләмәҫтәр. Ә шаян Гөлкәй янында уның тәтелдәгәнен тыңлап, үҙең бер ни ҙә һөйләмәй торорға ла була», тип уйлап алды ул. Ләкин уның уйы барып сыҡманы. Юлдаш килеү менән, Гөлкәй, көлөүҙән, аяҡтарын бәүелтеүҙән туҡтап, ҡыҙғаныулы төҫ менән уға ентекләп ҡарай башланы. Уның һәр ваҡыт шарҡылдап көлөп ебәрергә әҙер торған шаян йөҙөнә яһалма серьезлыҡ һис тә оҡшамай ине.
Юлдаш, уң ҡашын күтәрә биреп, мыҫҡыллы йылмайып:
9 - 1.0004.08 259 әйтмәһә лә, ни өсөндөр Юлдашҡа икеһе исеменән һөйләүҙе тейеш тапты. Былай ышандырырлығыраҡ булыр төҫлө ине уға. Юлдаш, ҡоро ғына итеп:
Э Гөлкәй ошо ваҡыт коридорҙан инеп үҙ янына килеп ултырған Зарифаның ҡолағына, ысын күңелдән йәберһенеп, бышылдай башланы:
Зарифа, нимәгәлер кинәнеп:
Зарифа, ҡырт киҫеп:
Балалар, тыпырлашып, класс таҡтаһы янына теҙелделәр. Унан партия тураһында, Тыуған ил, бәхетле балалыҡ хаҡында йырҙар йырланылар. Ҡылысбаев, уларҙың алдына баҫып, ысын дирижер шикелле, ҡулдарын һелтәп, хорға етәкселек итеп торҙо. Уның был ҡул һел- тәүенән дә, йорон йәбештерелгән кеүек мыйығынан да Гөлкәйҙең бик көлгөһө килһә лә, көлә алманы. Сөнки ул иң алда, Ҡылысбаевтың ҡаршыһында гына, тора ине. Башты аҙ ғына артҡа бороп көлөп алайым ғына тигәйне лә, Зарифа уның арҡаһына төрттө:
Ә Зарифа үҙе, Юлдаш килеп инмәҫме тип, ишек яғына ҡарай-ҡарай йырланы, Юлдаш күренмәне. Етмәһә, бынауы шаян Ҡыҙырас та, бөгөн бөтөнләй баҫалҡыланып, бер ситтә генә тик тора. «Быға ни булған?..» — тип аптыраны Зарифа. Ул уның иртәнсәк газета янында, Юлдашты яҡлап, Ғариф- ҡа ташланыуына ла һис тә төшөнә алмағайны. Ә был турала унан һорап белергә һис тә тура килмәне. 260 Бына хор тамамланды. Бынан һуң айырым номерҙар башланды. Ә Юлдаш һаман күренмәне. Зарифа, бер кемгә әйтмәй генә сығып, уны коридорҙан, бүлмәләрҙән эҙләп инде. Ләкин ул бер ерҙә лә юҡ ине. «Хәҙер уның сираты етә. Ул юҡ... Тағы шелтә ала бит инде...» — тип борсолдо Зарифа. Э репетиция дауам итте. Бына Ғилман бик матур итеп скрипкала уйнаны. Ғилман, был мәктәптә уҡыуҙан тыш, музыка мәктәбенә лә йөрөй ине. Талип менән Гөлкәй «Ҡарабай»ға бейенеләр. Йыуан, һалмаҡ кәүҙәле Талип бейегәндә, туп кеүек һикереп, бик еңел йөрөй ине. Уларҙан һуң Зарифа үҙе декламация һөйләне. Ғариф ниндәйҙер матур көйгә йырланы. Уның тауышы бик яғымлы ине. Түңәрәк занятиеһы ваҡытында ҡул сабыу ғәҙәте булмаһа ла, балалар, ул йырлап бөткәс, шаулашып ҡул сапты. Күрәһең, уның йырлауы бөтәһенә лә оҡшаны. Бынан һуң Ҡылысбаев, ҡулындағы исемлеккә ҡарап:
Юлдаштан һуң Ҡыҙырас ҡош булып һайрарға тейеш ине. Ләкин ул да ни өсөндөр:
Ә Ҡыҙырас, ҡаты уйланып, бошоноп, коридор буйында ары-бире ҡағылып-һуғылып йөрөнө-йөрөнө лә, ҡапыл нимәлер иҫенә төшкән һымаҡ, йүгереп пионерҙар бүлмәһенә инеп китте. Был ваҡыт унда Ғәбит ағай 9* 261 менән Юлай Ҡыҙырас менән Юлдаштың аталарын көтөп ултыра ине. Ҡыҙырастың борсоулы йөҙөн күргәс, улар икеһе лә бер юлы һикереп торҙо.
Ҡыҙырас, бүлмәгә ингәс, үтергәме, әйтергәме, әллә кире йүгереп сығырға ла китергәме, тип икеләнеп, ни эшләргә белмәй бер аҙ аптыранып торҙо. Ахыр, «Әйҙә, ни булһа булыр!..» тип, ҡул һелтәп, өҫтәл янына уҙҙы ла, ҡыҙып, ашығып, тотлоға биреп һөйләй башланы.
Ғәбит ағай уның ҡулынан йомшаҡ ҡына тотоп, үҙ янына ултырғысҡа ултыртты ла:
Юлай, мәсьәләгә төшөнә башлап, артыҡ ҡыҙыҡһынып:
Ғәбит ағай, тыныс ҡына итеп:
Беренсе һөйләмде әйткәс, Ҡыҙырас бер аҙ тыныслана төштө. Ул, тотлоға-тотлоға, баштан алып бөтә ваҡиғаны һөйләп бирҙе. Юлдашты ауылда саҡта алдауын да, бында килгәс эт һөсләтеүен дә, арҡаһына һуғыу ын да, Әни- сәне илатыуын да, класта Юлдашты үсекләп көлөүен дә һөйләне ул.
Уға нисектер еңел, рәхәт булып китте. Өҫтөнән ҙур, ауыр йөк алып ташланған кеүек булды. 262 Ҡыҙырастың ысын күңелдән үҙ ғәйебен таныу ы, иптәшен аҡлау өсөн бөтә яуаплылыҡты үҙ өҫтөнә алырға әҙер тороуы өсөн, Ғәбит ағай бала кеүек шатланды: «һәйбәт малай, һәйбәт малай. Юлдашы ла, быныһы ла бына тигән кеше буласаҡтар», — тип уйланы ул. Унан, урынынан һикереп тороп, Ҡыҙырастың арҡаһынан ҡағып, эйелгән башын юғары күтәреп ҡуйҙы.
Ҡыҙырас:
Бынан һуң Ғәбит ағай уға Юлдаштан ғәфү үтенергә кәңәш бирҙе.
Ҡыҙырас йәнә, «эйе» тигәнде аңлатып, баш ҡағып ҡына ҡуйҙы. Уның һөйләр һүҙе бөткәйне инде. Ғәбит ағай, уның яурынынан ҡосаҡлап, ишек төбөнә хәтле оҙатты.
Ҡыҙырас, артына боролоп, күңелһеҙ генә:
Юлдашҡа булған асыуы әле һаман баҫылмаған Юлай:
Ҡыҙырас, башҡа бер ни ҙә әйтмәй, бүлмәнән йүгереп тигәндәй сығып китте. 263 Ғәбит ағай, Юлайға ҡарап, бойороуға яҡын борсоулы тауыш менән:
Юлайҙың был балаларҙы түңәрәк эшенән алып ебәргеһе килмәй ине. Шулай ҙа уҡытыусының кәңәшен тотмаҫҡа ул булдыра алманы. Ризаһыҙыраҡ төҫ менән булһа ла, тороп, класс бүлмәһенә китеп барҙы.
Юлдаш мәктәптән, иптәштәре янынан сыҡҡас, ғәҙәтенсә, бер нәмәгә лә борсолмаҫҡа, тыныс булырға тырышты. Өйгә бер ни булмаған кеүек ҡайтып инергә теләне. Ләкин булдыра алманы. Уның эсе боша, илағыһы килә. Газета, Ҡыҙырас, «ике» билдәһе тураһындағы уйҙар, бөтәһе бергә ҡушылып, уны бөтөнләй түҙемдән сығарыр хәлгә еткерә ине. Ул, күңеле баҫылғансы, илағыһы килеүе бөткәнсе тип, оҙаҡ ҡына урам ҡыҙырып йөрөнө. Пионерҙар йорто янынан үтте. Нефтселәр клубы янына барҙы, кинотеатр афишаларын ҡараны. Нефтселәрҙе тейәп, промыслалар, буровойҙар араһында өҙлөкһөҙ йөрөп торған автобустарҙы ла оҙатып торҙо. Ләкин булманы. Яңғыҙ ҡалғас, эс бошоу тағы ла артты. Күңелдә аяуһыҙ бер тауыш һаман: «Яңғыҙаҡ!.. Яңғыҙаҡ!..» — тип ҡабатлап ҡына торҙо. Уға икенсеһе ҡушылды: «Ике... ике...» «Ике» билдәһе алдың!» Өсөнсө тауыш тағы ла арттырҙы: «Йәлләйбеҙ!.. Ҡыҙғанабыҙ!..» Быныһын ишетеү бигерәк тә ауыр, был уның намыҫына тейә ине. Ул быға йәне-тәне менән ҡаршы торорға тырышты: «Юҡ, мин ҡыҙғаныс түгел, түгел!..» Ләкин күңел тынысланманы. Ул өйгә, ата-әсәһе янына, ашыҡты. Юлдаш атаһының, яңы ғына эштән ҡайтып, Ғәли ағай менән ишек алдында һөйләшеп торған ваҡыттарына тура килде. Улар, Юлдаштарҙың тупһаһына баҫып, газета, журналдар ҡарап торалар ине. Кү 264 рәһең, почта йөрөтөүсе апай уларға әле генә осрап, газеталар биреп киткән. Бына Юлдаштың атаһы әлкә газеталарҙың береһен асты ла, ҡыуанып, ҡысҡырып ебәрҙе:
Улар бер газетаны икәүләп ҡарай башланы.
Ғәли ағай, тамаҡ ҡырып, мыйығын бора биреп ҡуйҙы.
Инженер, кинәнеп, мастерҙың ҡулын ҡыҫты. Ғәли ағай, бала кеүек, шатланып:
«Ҡайһылай дуҫтар, — тип уйланы Юлдаш. — Ә улы, Ҡыҙырас, насар...» Ул, һалҡын ғына иҫәнләшеп, өйгә инеп китте. Уның күҙҙәре, илағандағы һымаҡ, ҡыҙыл, йөҙө аҡһыл ине. Буранбай ағай улы артынан иғтибар менән ҡарап ҡалды. Юлдаштың һуңғы ваҡытта ни өсөндөр тағы ла күңелһеҙерәк йөрөүе уны ысынлап борсой башлағайны инде. Әле уның Ғәли ағай менән шулай һалҡын ғына иҫәнләшеп үтеп китеүе лә инженерға оҡшаманы. Ул бының өсөн ғәфү үтенгән һымаҡ:
265
Буранбай ағай тағы уйсан ғына:
Юлдаш кеҫәһенән дүрткә бөкләнгән бәләкәй генә ҡағыҙ сығарып бирҙе лә:
Буранбай ағай, яҙыуҙы уҡығас, усына йомарлап, бер аҙ уйланып ултырҙы. Был Ғәбит ағайҙың, бөгөн сәғәт 7-гә мәктәпкә килергә саҡырып, кисә үк яҙған хаты ине. Буранбай ағай өндәшмәй генә улының башынан тағы бер һыйпаны ла урынынан торҙо.
Юлдаш өндәшмәне лә, урынынан да ҡуҙғалманы. Буранбай ағай башын сайҡап ҡарап тора бирҙе лә сығып китте. Юлдаш иркен һулап ҡалды. Уға хәҙер, кеше 266 күрмәгәндә, туйғансы илап алырға ла мөмкин ине. Ләкин булманы. Кемдер ишекте ҡаҡты. Әсәһе сығып ишек асты.
Әсәһе сығып киткәс, Юлдаш, әкрен генә тороп, газе- таларҙы ҡараштыра башланы. Бөгөн «Правда», «Пионерская правда», «Совет Башҡортостаны» газеталары менән бергә «Огонек», «Пионер» журналдары ла килгәйне. Юлдаш башҡа ваҡыттағыса быларҙың бөтәһен дә ашҡынып, ҡыуанып ҡаршы алманы. Хатта бығаса яратып уҡыған «Пионер» журналын да, бигерәк тә рәсемдәрен ҡарарға яратҡан «Огонек»ты ла арлы-бирле ҡараштырып ҡына ситкә һалып ҡуйҙы. Уның иғтибарын журнал эсенән килеп сыҡҡан хат ҡына ылыҡтырҙы. Ул, әсәһенең хатты күрмәүенә ҡыуанып, ашығып, өтәләнеп конвертты йыртты. Был — өләсәһенең хаты ине. Уның өләсәһе ҡасандыр ликбезға йөрөп уҡыу-яҙыуға өйрәнгән, латин хәрефе менән хатты үҙе яҙа ине. Хәрефтәре кәкре-бөкрө булһа ла, һөйләмдәре бик дөрөҫ, һүҙҙәре һәйбәт була ине уның. Юлдаш уның хатын уҡыр өсөн тигән шикелле, әсәһенән был хәрефте өйрәнгәйне. Хәҙер өләсәһенең хатын ул ҡыйынлыҡ менән булһа ла үҙе уҡый ине. Өләсәһе хаттың башында, ғәҙәте буйынса: «Хат башы, яҙыгыҙ ҡаршы!» тип ҡуйып башлап киткәйне. Унан ул уның атаһына, әсәһенә, күрше-күләнгә үҙенән, Кинйәбай ағайҙан, Гөлйөҙөм еңгәнән, Ибраһим, Хәсән бабайҙарҙың, Сәлмән, Хәмит ағайҙарҙың өй эсенән Ирәндек тауындай ҙур, һаҡмар йылғаһындай ташҡын сәләмдәр күндергәндән һуң, «был да мәғлүм булһын, беҙ бик шәп йәшәйбеҙ. Кинйәбайым быйыл ашлыҡ йыйыуҙа районда беренселекте алды. Гөлйөҙөм килен дә бик һәйбәт эшләй. Хәсән бабайың менән Сәлмән бабайыңды быйыл тағы Мәскәүгә күргәҙмәгә ебәрергә булдылар. Хәсән бабайың тағы, былтырғы шикелле: «Бармайым. Көрәшсе саҡта бармағанды, хәҙер инде нимәгә?..» — тип ҡарышып ҡарағайны ла, ахыр барырға булды. Әйҙә, барып, күреп ҡайтһын. Был ғүмер ике киләме ни? Һаулыҡтары шәп 267 уларҙың. Үҙем дә бирешмәйем. Дөбөрләтеп йүгереп йөрөп ятам. Быйыл ҡоролоҡ булһа ла, беҙҙә иген һәйбәт булды. Труддингә арыу тейҙе. Икмәк күп. Малға ла аҙыҡ етерлек. Тик әле бына Кинйәбайҙың йорт ҡарарға ғына ихласы юҡ. Лапаҫ башын һаман йүнәтеп япмай. Кыйырҙар өҫтөнә ямғыр үтеп тора...» — тип донъя хәлдәрен теҙеп яҙып сыҡҡан. Унан үҙенең Юлдаштан хат алыуын, уның Ҡыҙырас менән икеһе араһында булған мөнәсәбәткә нисек ҡарауын яҙғайны. Хаттың был өлөшө Юлдаштың күңел яраһына тоҙ һипкән һымаҡ ҡына булды. Уның уйы тағы бөгөнгө ваҡиғаларға күсеп, эсе бошоп китте. Ул хатты уҡып та бөтмәй өҫтәлгә ырғытты ла: «Их, һаман шул Ҡыҙырас! Тотоп туҡмарға ғына ине шуны!..» — тип әсенеп, ҡабат диванға барып ауҙы. Э Ҡыҙырас был ваҡытта уларға барырға әҙерләнә ине инде. Ул бая, Ғәбит ағай менән Юлайға хәлде һөйләп биргәс, Юлдаштан ғәфү үтенер өсөн, уны бөтә ерҙән эҙләп ҡараны. Ишек алдына сыҡмаҫмы икән тип, ҡапҡа төбөндә көтөп тә торҙо. Булманы. Ахыр, өйҙәренә ҡайтып, хәлде әсәһе менән һылыуы Энисәгә һөйләп бирҙе. Әсәһе уға:
Ул Ҡыҙырасты бер ҡасан да «ағай» тигәне юҡ ине әле. Үҙенә ҡарата тәү тапҡыр әйтелгән был ололау һүҙе Ҡыҙырасҡа бик сәйер тойолдо. Шул уҡ ваҡытта был Әнисәнең уны ҙурлай, хөрмәтләй башлауын да күрһәткәнгә ҡыуаныслы ла ине. Әнисә хәҙер Ҡыҙырасҡа — уҡытыусы алдына барып үҙ ғәйебен таныған, хәҙер Юлдаш менән барып ярашырға торған батыр кешегә — «ағай» тип әйтмәй һис тә булдыра алманы. Ҡыҙырас өндәшмәгәс, ул:
Ҡыҙырас эстән: «Әнисә менән икәүләп барыу, моғайын, яҡшыраҡ булыр. Ул, ни, тәтелдәп беҙҙе тиҙерәк яраштырыр», — тип уйлаһа ла, Энисәгә ҡоро ғына итеп:
268 Шунан һуң Ҡыҙырас бер стакан һөттө икмәкһеҙ- ниһеҙ генә һемерҙе лә:
Бер көн ҡанға туҙып һуғышҡан сыбар әтәс менән аҡ әтәс тә бөгөн тыныс ҡына ерҙән ем сүпләйҙәр. Күрәһең, был аҡ әтәс күрше йорттан булмаған. Бөгөн ул үҙе кеүек бер көтөү аҡ тауыҡтар араһында, күкрәген киреп, ғорур атлап йөрөй. Волейбол майҙанында ҡыҙыу уйын бара. Тик Ҡыҙырастың күңелен әле былар береһе лә тартманы. Ул бөгөн Юлдаш менән дуҫлашырға барыу алдынан ниндәйҙер тулҡынлы ла, борсоулы ла тойғо кисерә һәм баҫҡан еренән ҡуҙғалып китергә хәле етмәгән кеше шикелле тик тора ине. Әнисә, сабырһыҙланып, уның еңенән тартты:
Ул, ағаһы кире уйлап, бармай, Юлдаш менән ярашмай ҡуйыр, тип ҡурҡа ине. Сөнки Әнисә Юлдашты бик һәйбәт күрә, уның үҙ ағаһы менән дуҫ булыуын теләй ине.
Ахыр Ҡыҙырас тағы бер ҡат:
Улар болдорҙан ергә һикереп төштөләр ҙә, йүгерешеп, Юлдаштарға инеп киттеләр. Был ваҡытта Ғилман, Талип, Зарифа, Гөлкәйҙәр ҙә дүртәүләп Юлдаштарға килергә сыҡҡайны. 269 Улар Юлдаштың хәлен белергә, уны Ҡыҙырас менән яраштырыу сараһын да күрергә тейештәр ине. Бына Юлдаш диванға барып оҙаҡ та ятманы, тағы ишек ҡаҡтылар, кемдәрҙер тыпырлашып залға килеп инде.
Был Ҡыҙырастың тауышы ине.
Юлдаш әсәһенең дә һүҙен ишетте. Ул ни өсөндөр борсоулы тауыш менән:
Юлдаш, өләсәһе менән атаһы шикелле, һәр бер эштә бер тиклем ирониялы тыныс, һалҡын, ауыр холоҡло булырға маташыу ғәҙәтен бөтөнләй онотоп, асыуынан ни эшләргә белмәй: «Бына нисек! Миңә, өйгә килергә булған! Был әшәке малай хәҙер миңә өйҙә лә тынғы бирмәҫкә итәме икән әле! Туҡмап сығарырға кәрәк уны!..» — тип һикереп торҙо. Уның ҡулдары үҙҙәренән-үҙҙәре йомарланды. Ул пальтоһын сисеп ырғытты ла, көрәшкә әҙерләнгән батыр шикелле еңен һыҙғанып, ишеккә табан атланы. Тап ошо ваҡытта бүлмәгә Ҡыҙырас та килеп инде. Уның йөҙө борсоулы, ләкин күҙ ҡарашында бығаса бер ҡасан да күренмәгән ҡыйыулыҡ сағыла ине. Юлдаш Ҡыҙырасҡа бер һүҙ әйтергә лә ирек бирмәй, үҙ-үҙен онотоп, уға ташланды. Төрткөләп, һуҡҡылап бүлмәнән ҡыуа башланы.
Ләкин Ҡыҙырас улай ғына сығып китергә теләмәне. Юлдаштың ныҡ йомарланған йоҙроҡтарын кире ҡағып, уны тынысландырырға тырышты.
270 шеп, дөбөр-шатыр ултырғыстарҙы ауҙарып, иҙәндә аунап һуғышырға кереште. Кухняға Биби апай янына сығып китмәй, ни булыр тип, залда тыңлап торған Әнисә бүлмәгә йүгереп килеп инде лә әсе тауыш менән ҡысҡырып ебәрҙе:
Малайҙар, икеһе бер юлы иҫкә килеп, аяғүрә баҫтылар ҙа, ҡыҙарынып, ыһылдашып, йоҙроҡтарын йомарлап, һөҙөшөргә торған кәзә тәкәләре кеүек, текләшеп тынып ҡалдылар. Әнисә, уларҙың уртаһына инеп, икеһенә алмаш-тилмәш ҡарап алды:
Юлдаш ғәжәпләнеп:
Юлдаш быға ни тип яуап бирергә лә белмәй аптырап ҡалды. Ҡыҙырас, ҡыйыулана төшөп, артабан һөйләп китте.
Юлдаш, үҙенең күҙенә инеп килгән Ҡыҙырастан арт- ҡараҡ сигенеп:
271 
Ҡыҙырас инде тамам батырайып дауам итте:
Юлдаш быға ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмәй, тамам аптыраны.
Шундай алдаҡсы, ҡурҡаҡ Ҡыҙырастың был батырлыҡты эшләүен ул күҙ алдына ла килтерә алмай ине. Ә Ҡыҙырас, ҡыуанып серьез итеп:
Әнисәнең был һүҙҙәре Юлдашты тамам аптырауҙа ҡалдырҙы. Ул, үтә күрергә тырышҡан һымаҡ, Ҡыҙырастың күҙҙәренә текләп, оҙаҡ ҡына өндәшмәй торғас:
273 Малайҙар бер-береһенә, тәү күргән кеүек, ентекләп ҡарашып, бер аҙ өндәшмәй торҙолар.
Был һүҙҙәрҙе әйткәндә, ул, муйыл бөртөктәре һымаҡ сөм ҡара теремек күҙҙәрен Юлдашҡа текләп, уга яҡын уҡ килеп баҫып тора ине. Юлдаш тәү күргән кеүек итеп уға ентекләп ҡараны. Хәҙер ул, ысынлап та, һис тә насар малай түгел, ә Юлдаш яратҡан теремек, һүҙсән, шаян Ҡыҙырас ине. Юлдаш уның ауылда турғай булып нисек ҡағынып- ҡағынып сипылдауын күҙ алдына килтереп йылмайып уҡ ҡуйҙы. Был йылмайыуҙы Ҡыҙырас дуҫлашыу тип аңланы һәм, ҡыйыуланып:
Улар ирҙәрсә ҡаты итеп ҡул ҡыҫыштылар. Әнисә, ҡыуанып, һикеренеп:
Ҡыҙырас ҡыуанып:
Ҡыҙырас менән Ғарифтан һәр көн тип әйтерлек ишетеп килгән был һүҙ һуңғы ваҡытта уға бөтөнләй тынғы бирмәй башлағайны инде. Был һүҙҙе лә ул үҙенә ҡушылған берәй ҡушаматтыр тип уйлай ине. Сөнки быны әйткәндә Ҡыҙырас менән Ғариф һәр ваҡыт уға эре генә ҡарап алалар ине. 274 Юлдаштың был һорауынан Ҡыҙырас шарҡылдап көлөп ебәрҙе.
Ҡыҙырасҡа һөйләп биреүҙән башҡа сара ҡалманы. —Беләһеңме, — тип башлап китте ул күңелһеҙ тауыш менән, — мин йәшермәйем. Тик, ни, шундай буш нәмәне һөйләп тороуы уңайһыҙ ғына... Беләһеңме, ни, Юлдаш, беҙ Ғариф менән икәүләп ғәҙәттән тыш шәп бер эш уйлап табып, эшләп, бөтә донъяны таң ҡалдырайыҡ тигәйнек...
Ҡыҙырас та көлдө. Ул Юлдаштың терһәгенән тота биреп дауам итте:
275 пыл нимәлер иҫенә төшкән һымаҡ, йәнләнеп, Ҡыҙырасты ҡосаҡлап алды.
Ҡыҙырас урынынан нисек һикереп торғанын белмәй ҡалды.
Юлдаштың күҙҙәренән ғәҙәттә булмаған шаян, хәйләкәр осҡон йүгереп китте. Ләкин ҡаты ҡыҙыҡһыныу менән ярһыған Ҡыҙырас быны күрмәй ҡалды.
Юлдаш, серле шыбырлап, бүлмәнең бер мөйөшөндә яҙыу өҫтәле янында торған быялалы шкафҡа күрһәтте.
Ул, Ҡыҙырасты ҡултыҡлап, әкрен генә баҫып, шкаф янына алып китте. Артыҡ ҡыҙыҡһынған Ҡыҙырас хатта тын да алмай ине. Бына Юлдаш, ашыҡмай ғына кеҫәһенән бәләкәй генә бер асҡыс алып, шкафты асып ебәрҙе лә серле тауыш менән:
Ҡыҙырас, шкаф эсенә башын тығып, ғәжәп шәп эште эҙләй башланы. Ләкин уға бында ундай ғәжәп бер нәмә лә күренмәне. Ахырҙа ул, өмөтһөҙләнеп:
Юлдаш, рәхәтләнеп, ҡысҡырып көлөп ебәрҙе.
Юлдаш, әле генә ярашып алған һәм инде тағы яҡын булырға өлгөргән иптәшенең ысынлап кәйефе киткәнен күреп, төҙәтергә ашыҡты: 276
Юлдаш, көлә биреп, уның яурынынан дуҫтарса ҡосаҡлап алды:
Ҡыҙырас, аптырауҙан асылған ауыҙын йоморға ла онотоп:
Ҡыҙырас, тамам аптырап:
Ахыр Ҡыҙырас, еңелеп:
Юлдаш, өләсәһе менән атаһынан ишетеп, үҙенә девиз итеп алған һүҙҙәрҙе иҫенә төшөрҙө лә, ҡапыл серьез, уйсан төҫ алып:
Ҡыҙырас, Юлдаштың был мутлығына асыуланырғамы, ни эшләргә белмәй аптырап, бер аҙ тынып торғандан һуң, ҡысҡырып көлөп ебәрҙе.
10- 1.0004.08 277 Юлдаш уға, ике ҡулын тиң һуҙып, дуҫтарса йылмайҙы ла:
Ҡыҙырас та уның артынан тантаналы тауыш менән:
Улар ҡаты итеп ҡул ҡыҫыштылар. Ошо ваҡыт бүлмәгә Ғилман, Талип, Зарифа, Гөлкәйҙәр ҙә йүгерешеп килеп инделәр ҙә, ҡыуанышып:
Ҡыҙырас уларға:
Ҡыҙырас, тын ғына йылмайып, тик кенә торған Юлдашҡа шаян ҡараш ташлап алды ла, уға оҡшатып, тыныс, һалҡын, асыҡ итеп һөйләргә, «ни» тип, тотлоғоп тормаҫҡа тырышып:
Башҡалар, көлөшә-көлөшә:
Бынан һуң Ғилман, баян алып, «Дуҫлыҡ» көйөн уйнап ебәрҙе. Талип, Ҡыҙырас, Гөлкәйҙәр уға йыр менән ҡушылды. Ә Юлдаш, бәхетле йылмайып, үҙенә ҡарап тик кенә торған Зарифаны шахмат өҫтәле янына саҡырҙы:
Юлдаштың әле, бынан бер генә сәғәт элек, тын, ҡот 278 һоҙ, йәмһеҙ күренгән бүлмәһе ҡапыл шундай күңелле, шаулы, йәнле булып китте. Дуҫтарҙың бөтәһенең дә йөҙөндә ысын бәхет балҡый ине.
Эпилог Ул көндәргә биш йыл ваҡыт үтеп киткәйне инде. Июнь айының сәскә еҫе аңҡытып, йөрәктәрҙе ярһытып торған ғәжәп матур кистәренең береһе ине. Көньяҡтан әкрен генә еләҫ ел иҫә. Ҡарт һалдат күкрәгендәге көмөш миҙал кеүек, тоноҡ йымылдаған айҙан ергә күгелйем нур ята. Нефть ҡалаһы, йөҙләгән, меңләгән лампаларының яҡтыһын ай нурҙарына өҫтәп, йондоҙҙар араһында йөҙгән серле карап шикелле, балҡып ята. Бөҙрә йәш сағандар менән ҡаймаланған киң таҡыр урамдар үҙенә башҡа киске тормош менән йәшәй. Унда хәҙер мазут һеңгән комбинезонлы кешеләрҙе — нефтселәрҙе — тейәгән оҙонтороҡ, һылыу автобустар көндөҙгөләй ҡайнап йөрөмәй. Нефтселәр хәҙер, байрамса кейенеп, парлашып, балаларын эйәртеп, киске ялға сыҡҡан. Уларҙың ҡайһылары киноға инә, ҡайһылары, төркөм-төркөм булып эркелешеп, һөйләшә-көлөшә кинонан сыға. Яңы үҫеп, етешеп килгән ҡала паркында тынлы оркестр уйнай. Танса майҙаны аллы-гөллө сәскәләргә күмелгән яҙғы далаға оҡшай. Унда эшсе йәштәр краковякка бейейҙәр. Парктың икенсе башында, стадионда, футболсылар ҡала беренселеге өсөн ярыша. Радио ял алды концерты бирә. Ҡала өҫтөнә бәхет, шатлыҡ, тыныслыҡ тураһында, коммунизм ҡояшы аҫтында сәскә атып барған гүзәл Ватан, мәңге шат, көләс йәшлек тураһында ғорур, мөһабәт, тантаналы йыр, донъялағы бөтә һайрар ҡоштарҙың моңон, дәртен, оҫталығын үҙенә йыйған йыр түгелә. Э унынсы мәктәптә был ваҡытта кисә бара. Мәктәпте тамамлаусылар бөгөн өлгөрөш аттестаты алалар. Бына байрамса йыйыштырылған ҙур, иркен зал. Ул көндөҙгө яҡтылыҡ биреп яныусы тиҫтәләгән лампалар менән гөлт итеп тора. Эскәмйәләр халыҡ менән шығырым тулы. Бында мәктәпте тамамлаусы унынсы «А», «Б» 10* 279 класы уҡыусылары ла, уҡытыусылар ҙа, ата-әсәләр ҙә йыйылған. Мәктәп директоры Сәлимов ағай ҡыҫҡа ғына, ләкин ғәжәп йылы телмәр менән тантаналы йыйылышты асып ебәрә.
Уның артабанғы һүҙҙәре көслө ҡул сабыуҙар аҫтында күмелеп ҡала. Мәктәп оркестры партия гимнын уйнап ебәрә. Бөтәһе лә аяғүрә баҫалар. Оркестр туҡтап, халыҡтар ултырышҡас, директор уҡыусыларға, ата-әсәләргә мөрәжәғәт итеп, артабан дауам итә. Уның һүҙҙәре баҫалҡы, ябай, ләкин айырыуса йылы. Ә йөҙөндә шатлыҡ та, хәстәрлек тә бер юлы сағыла. Үҙ күҙе алдында ун йыл буйы уҡып, үҫеп, инде осорға әҙерләнгән ҡарлуғас балалары шикелле талпынып ултырған был бәхетле йәштәр уның күңелендә шатлыҡ менән бергә айырылышыу моңһоулығы ла уята, күрәһең. Залда ла тантаналы тынлыҡ. Хатта, ғәҙәтенсә, оҙаҡ тик ултырыуҙы һөймәүсән Ҡыҙырас та бөгөн нисектер уйсан, тын, етди һымаҡ. Директорҙың, уларға мөрәжәғәт итеп: «Һеҙҙең ҡулда оло юлға — данлы тормошҡа юллыҡ — аттестат бар. һеҙгә бөтә юлдар асыҡ. Кем булырға, үҙеңдең йәшлек көсөңдө ниндәй әлкәлә һынап ҡарарға теләйһең? Рәхим ит. Тыуған Ватаның һиңә бөтәһенә лә ирек ҡуйған: Уҡы, тырыш, эшлә! Фәндә, хеҙмәттә яңы юғарылыҡтарға иреш. Бығаса күрелмәгән, һыналмаған яңы бейеклектәрҙе ас! Үҙ заманыңа торош итерлек кеше бул. Иң мөһиме — һәр ерҙә, һәр ҡасан, ниндәй генә шартта ла кеше булып, ысын кеше булып ҡал. Ышанам, һеҙ шулай булырһығыҙ...» — тигән һүҙҙәре уның күңелендә бөткөһөҙ шатлыҡ, ғорурлыҡ уята. Кластарҙа өлгөрмәүсе бер генә уҡыусы ла юҡ. Күпселек уҡыусылар унынсы- ны тик отличноға һәм яҡшыға ғына тамамлағандар. Шулар араһында Ҡыҙырас үҙе лә. Класта миҙаллылар ҙа аҙ түгел. Уҡытыусылар, мәктәп етәкселәре һәм уҡыусыларҙың үҙҙәре өсөн дә бынан да ҙур ҡыуаныс, бынан да ҙур ғорурлыҡ булырға мөмкинме һуң?! 280 Директорҙың ҡотлау телмәренән һуң мәктәптең уҡытыу эштәре буйынса мөдире Камал ағай аттестат алыусыларҙы исемлек буйынса берәм-берәм саҡыра башланы. Сәхнәгә иң элек унынсы «Б» класынан мәктәптә һәм ҡала күләмендә үткәрелгән йәш математиктар олимпиадаһында гел алдынғылыҡты алып килгән данлы бер егет сығып баҫты.
Эхәт ултырыуға, Камал ағай:
Директор уға, ысын шатлыҡ менән аттестатты тапшырып:
281 «Алтын миҙал кәрәкмәҫ ине. Башҡа иптәштәрҙеке менән бер төҫ, ябай аттестат булһын ине», тип уйлап ала Юлдаш һәм, уңайһыҙланған төҫ менән аттестатты алып, тиҙ генә урынына китә. Ҡыҙырас, ҡыуанысынан урынында ултырып түҙә алмай, ҡул сабыу ыңғайына хатта аяҡтарын да тыпырлатып ала. «Ур-р-ра!..» тип ҡысҡырып ебәреүҙән үҙен көскә генә тыйып ҡала. Нисек ҡыуанмаһын! Уның дуҫы Юлдаш унынсы «А» класында беренсе булып алтын миҙал алды бит. Ул әле быга хәт ле, Юлдаш еңел атлетика буйынса спортсмендар ярышында беренсе йәки икенсе урынды алып ҡайтҡан саҡта ла, сикһеҙ ҡыуана торғайны. Ә хәҙер был унынсыны тамамлау, етмәһә, алтын миҙал менән бүләкләнеү спорт ярышы ише генәме ни?! «Их Юлдаш, Юлдаш! Бына һин нисек молодец булып сыҡтың... Мин дә шулай булһам ине...» Ҡыҙырас, үҙ уйына мауығып, хатта ҡул сабыуҙан ваҡытлы туҡтарға ла онотто. Бөтә кеше инде, туҡтап, аттестат алыусы яңы уҡыусыны ҡаршылағанда ла, ул һаман ҡул сабып ултыра ине әле. Ьәм шул арҡала Юлдаштан һуң аттестат алыусы уҡыусының исемен ишетмәй ҡалды. Тик сәхнәгә уҡыусы ҡыҙҙарҙың байрам формаһында кейенгән, оҙон толомло, нәҙекәй буйлы һылыу бер ҡыҙ, башты артҡа ташлаңҡырап, ғорур йылмайып сығып баҫҡас ҡына, ул, шатлыҡ һәм һоҡланыу ҡатыш шыбырлап:
Ҡыҙырастар янында ултырған Әнисә лә, осоноп, ҡанатланып ҡул сапты. Нисек шулай итмәһен, уның ағаһы Ҡыҙырас өлгөргәнлек аттестаты ала бит бөгөн!.. Әнисә Ҡыҙырастың класташтары өсөн дә шат. Бигерәк тә уның иң яҡын дуҫы Юлдаш менән бынауы үтә һөйкөмлө Зарифа өсөн... Әнисәгә Юлдаш яҡшы уҡығаны өсөн генә түгел, шәп спортсмен булыуы менән дә оҡшай. Хәйер, уның үҙенең ағаһы Ҡыҙырас та был яҡтан Юлдаштан бер ҙә ҡалышмай. Хатта ҡош булып һайрай белеүе менән Юлдаштан да һәнәрлерәк булып китә бит ул!.. Ҡыҙырас, бишенсе класта уҡыған сағында уҡ, һәүәҫкәрҙәрҙең бөтә респуб- 282 лика олимпиадаһында ҡатнашып, Өфө, Мәскәү сәхнәләрендә һандуғас, сыйырсыҡ булып һайрап, һабан турғайы булып сырылдап торған малай бит ул. Әле лә ул — мәктәптең иң шәп артистарының береһе. Шулай булғас, уның Юлдашҡа хәҙер уҡыу яғынан ғына тиңләшәһе бар. Һис булмағанда, анауы Зарифа кеүек, көмөш миҙал алһа ла, шәп булыр ине лә бит... Белмәйем шул... Әнисә шулай уйланған арала, сәхнәлә уҡыусылар бер-бер артлы алмашынып ҡына торҙо. Бына йыуантыҡ тәпәш буйлы, яҡты йөҙлө художник егет — Талип та көмөш миҙал менән наградланды. Ҡыҙырас, уға кинәнеп ҡарап, уның бер көн Юлдашҡа һөйләгән һүҙен хәтерләне: «Мин архитекторҙар институтына китәм. Иң матур, яҡты йорттар, түбәһе күккә ашҡан дворецтар һалырға өйрәнәм», — тип һөйләне ул. Китер ҙә шул. Миҙаллыларҙан һуң беренсе булып Ҡыҙырас аттестат алды. Камал ағай:
Ҡыҙырас өсөн Юлдаш та сикһеҙ ҡыуанып ҡул сапты. Баҙыҡ кәүҙәле, ҡыйыу, теремек дуҫын ул бик ярата ине. Уның шат, шаян һәм үҙенә ныҡ ышаныусан, ғәҙел, тоғро ғәҙәтле, ҡыйыу, тура һүҙле булыуы уға айырата оҡшай. Уның, уҡыу, спорт менән шөғөлләнеү өҫтөнә, әҙәбиәт, тарих буйынса программанан тыш бик күп өҫтәлмә китаптар уҡырға өлгөрөүен күреп һоҡлана. Һәм ҡайһы саҡта унан:
283 лырға уйлайһыңмы? — тип һорап ҡуя. Ҡыҙырас, ышаныслы итеп:
Үҙ халҡыңдың әҙәбиәтен, тарихын яҡшылап белмәй тороп, тулы баһалы кеше булып буламы ни?.. — ти. Юлдаш, уға ҡыҙыҡһынып ҡарап: «Ҡыҙырас — шәп егет», — тип тағы бер ҡат уйлап ҡуя торғайны. Әле лә ул, Ҡыҙырас аттестат алғанда, ошо уйын бер нисә тапҡыр ҡабатлап ҡуйҙы: «Шәп егет. Ҡыҙырас шәп егет!..» Ә инде Ҡыҙырас урынына барып ултырғас, хәҙер үк уны ҡотлағыһы килеүен тыя алманы: ултырғыстар араһынан эйелә-бөгөлә тиҙ генә үтеп, улар янына күсеп ултырҙы. Иң башта Ҡыҙырастың ҡулын ҡыҫты. Ҡыуанысын күҙе менән генә белдереп, Зарифаны ҡотланы. Ә Ҡыҙырас, Юлдаштың алтын яҙыулы аттестатын ҡулына алғас, ниндәйҙер тантаналы һүҙҙәр әйткеһе йәки һандуғас булып һайрап ебәргеһе килде. Тик үҙ тойғоңдо яп- яланғас ҡалдырып, шалтырауыҡлы һүҙҙәр менән асып һалыуҙы Юлдаштың яратмауын, баҫалҡылыҡты ғына хуплауын хәтерләп, аттестатты һүҙһеҙ генә йөрәгенә баҫты. Юлдаш уға йылмая биреп ҡарап алды. Әнисә ҡыуанысынан түҙмәй сәбәкәйләп ебәрҙе. Ләкин Ҡыҙырас шул саҡ уға ике аттестатты ла бирҙе лә:
Һаҡмар буйы йәмле була, Муйыл сәскә атҡанда. Һайрай ҡоштар, һандуғастар, Мин мәктәптән ҡайтҡанда, — тип, ҡасандыр әсәһенән ишеткән йырҙы үҙенсәләп йырлап ҡайтты ул. Ҡапҡа төбөндә уның дуҫы Маша ҡаршыланы. Был, Әнисә кеүек үк, ҡыҫҡа күлдәкле, оҙон ботло, сиңерткә кеүек ҡыҙ Ҡыҙырас менән дә бик дуҫ ине. Ҡыҙырас уны өйрәк булып баҡылдап, тартай, бүҙәнә булып ҡысҡырып көлдөрөргә ярата. Бөгөн Ҡыҙырас өсөн Маша ла бик шат ине. Улар, Әнисә менән бер 284 гәләп аттестаттарҙы өйҙәргә индереп, ҡәҙерләп һалып сыҡтылар ҙа, ҡыуаныстарынан ни эшләргә белмәй, сыр-сыу килеп йүгерешә-көлөшә, йәшенмәк уйнарға керештеләр. Улар үҙҙәре лә хәҙер ҙур ҡыҙҙар ине инде. Етенсене бөтөрөп, һигеҙенсегә күскәйнеләр. Ә мәктәптә кисә дауам итте. Бында зәңгәр күҙле, нәҙек оҙон буйлы һылыу ҡыҙ Гөлкәй сәхнәгә сыҡты. Ул, башҡа ҡыҙҙар кеүек, формала түгел, бәлки кофе төҫлө бейек үксәле туфли, сәскәле крепдешин күлдәк кейеп, һары сәстәрен маңлай тәңгәлендә тәгәрмәс кеүек итеп күпертеп, төҙәнеп-биҙәнеп, айырата һылыу булып килгәйне. Тик аттестаты гына ул тиклем һылыу түгел ине уның. Етенсене бөтөп, буйға етеп алғас та, ул кисәләр, тансалар менән артыҡ мауыға башланы. Уҡыуға ҡарағанда төҙәнеү, биҙәнеү, кейенеүгә артыҡ күңел бирҙе. Һөҙөмтәлә уның аттестатында «өслө»ләр күп урынды алдылар. Э ул, быға һис тә иҫе китмәгәнде күрһәтеп, сәхнәлә эре генә баҫып торҙо. Һәм, аттестатты алғас, матурлығымды, кейемдәремде күрһендәр тигән шикелле, башын сайҡап, моделле туфлийын шығырлатып, ваҡ- ваҡ баҫып, иң алға уҙҙы. Тик уға артыҡ иғтибар итеүсе булманы. Гөлкәйҙән һуң тағы бер нисә уҡыусы аттестат алды. Залдың өҙлөкһөҙ алҡышы, оркестр шауы аҫтында бөтә уҡыусылар ҙа өлгөрөш аттестаты алып бөттө. Унан тағы ҡотлауҙар булды. Район мәғариф бүлеге етәкселәренән, уҡытыусыларҙан, ата-әсәләрҙән вәкилдәр, сығып һөйләп, өлгөрөш аттестаты алыусыларҙы ҡайнар ҡотланылар. Уларға бәхетле киләсәк теләнеләр. Беренсе класс уҡыусыларының ҡотлауы залда айырыуса йәнлелек тыуҙырҙы. Бына бөтәһе лә тере сәскәләрҙән ҙур-ҙур букеттар күтәргән бер тиҫтер бәләкәй ҡыҙҙар һәм малайҙар сәхнә алдына сығып теҙелеп баҫты. Улар һәр береһенә берәр һүҙҙән тейгән ҡотлау телмәрен әйттеләр.
285 биреп сыҡтылар. Ә улар, бәләкәстәргә рәхмәт әйткәндән һуң, букеттарҙы уҡытыусыларына бүләк иттеләр.
«Быйыл училищены тамамлайым. Башҡорт дәүләт академия театры мине үҙендә алып ҡалырға тырыша. Беҙгә шундай талантлы артистар кәрәк, тип әйтә. Баймаҡ, Стәрлетамаҡ театрҙары үҙҙәренә һорайҙар. Ҡайһыһына булырға инде, бик булмаһа, береһенә лә бармам. Мәскәүгә консерваторияға китер ҙә барырмын», — тип әйтә, имеш, тип һөйләйҙәр. Тик иптәштәре уның был тиклем шәп артист булып китеүенә артыҡ ышанмайҙар. Сөнки Ғарифтың шапырынырға яратыуын яҡшы беләләр. Шулай ҙа улар, үҙ теләгенә ирешкән Ғилман өсөн шат булған кеүек, үҙе яратҡан һәм, бәлки, ысынлап та, булдыра алған йүнәлешкә киткән Ғариф өсөн дә шат инеләр. Сәғәт ун беренселә тантаналы йыйылыш тамамланды. Танса, йыр, бейеү, уйын-көлкө башланды. Э стена сәғәте үҙенең ялҡтырғыс бер төрлө ритмы менән йөрөнө лә йөрөнө. Уның көмбәҙ башлы еҙ теле циферблат буйлап бер туҡтамай ваҡыт һананы. Һәм: «Ун бер, ун ике, бер» тип, аяуһыҙ хәҡиҡәтте әйтеп кенә торҙо. Ахыр ул төнгө икене күрһәтте. Әйтерһең дә: «һуңғы кисә. Айырылышҡығыҙ килмәй, әлбиттә. Шулай ҙа ҡайтырға ваҡыт!» — тине. Танса, бейеү менән ярһыған, ҡыҙарынған йәштәр шаулашып урамға сыҡты. Егеттәр, күмәкләп, төркөм-төркөм булып, ҡыҙҙарҙы өйҙәренә оҙатып йөрөнөләр. Тып-тын булып ҡалған төнгө урам бер аҙға хәт ле 286 уларҙың ҡысҡырып көлгән, һөйләшкән тауыштары менән йәнләнеп, яңғырап торҙо. Юлдаш менән Ҡыҙырас Зарифаны иң аҙаҡтан икеһе генә оҙатты. Улар өсөһө лә, был юлды бик-бик оҙаҡҡа һуҙырға теләгән һымаҡ, атлар-атламаҫ ҡына барҙылар. Төн шундай һәйбәт, йылы, тымыҡ. Айҙан түгелгән көмөш нурҙарға ҡойоноп, ҡала серле, тын ята. Ә йөрәктәрҙә мең төрлө уй, шатлыҡ, моңһоулыҡ, хыял вулканы урғыла. Уларҙың һәр береһе, был вулкандың тышҡа бәреп сы- ғыуынан ҡурҡҡан шикелле, бик оҙаҡ һүҙһеҙ барҙылар. Ләкин Ҡыҙырас был тынлыҡҡа артыҡ түҙмәне. Зарифаның баҫалҡы, уйсан күҙҙәренә ҡыйыу, ярһыулы ҡарап:
Зарифа ла:
Ҡыҙырас, ҡырт киҫеп:
Зарифа, ниндәйҙер, йөрәккә бик яғымлы көйгә әкрен генә һыҙғырып, ҡайҙалыр ситкә ҡарап, ғәмһеҙ барған Юлдаш ишетһен тигән һымаҡ, ҡысҡырыбыраҡ:
287 
алдым: «Бында кил. һинең урының ошонда», — тип яҙған. Үҙе быйыл шул институттың дүртенсе курсын тамамлай.
Зарифа, Ҡыҙырас өсөн таты бер ҡыуанып, ихласлыҡ менән:
Ҡыҙырас, уның күлдәк еңенән тотоп тартып, үҙ яғына ҡаратты.
Зарифа уның был ҡыйыулығына ни әйтергә белмәй аптырап торҙо. «Нисек? Бергә булырбыҙ?!» Бығаса бер ни ишетмәгән һымаҡ, тирә-яҡҡа уйсан ҡаранып, биш йыл эсендә үҙ күҙе алдында әллә ни хәтле үҫеп, матурланып, йөрәккә бик яҡын булып урынлашып алған был ҡаланы ла тиҙҙән ҡалдырып китә- сәге, кешегә үҙ ғүмерендә күпме ошондай айырылыу моңһоулығы, осрашыу ҡыуаныстары кисерергә тура килеүе тураһында уйлап барған Юлдаш, ҡапыл тертләп, йөрәге ҡалтырап китте. Зарифаның бына хәҙер Ҡыҙырасҡа «эйе» тип яуап биреүе ҡот осорғос ҡурҡыныс хәл кеүек тойолдо уға. Ул, киҫкен һәм килешһеҙ хәрәкәт менән, үҙе лә һиҙмәҫтән, ҡапыл Зарифаның терһәгенә тотоноп, уны үҙ яғына тартты, һәм үҙенә һис тә хас булмаған ҡабалан лыҡ менән:
Улар был ваҡытта, ысынлап та, Зарифаларҙың ҡапҡаһы янына килеп еткәйнеләр. Зарифа, ғәҙәттә булма- ғанса шаян йылмайып, берәүһе артыҡ оҙон, икенсеһе имән түҙлеге шикелле томтоҡ, ныҡлы булып йәнәшә баҫып торған дуҫтарға алмаш-тилмәш ҡарап, йәнә әҙ генә торҙо ла, йүгереп, ишек алдына инеп китте. 289
Егеттәр икеһе бер тауыштан:
1952—1954 
ТЫЛСЫМЛЫ ҠУРАЙ* (Драматик поэма, өс шаршауҙа) жүктеу/скачать 2.46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|