Насыще́ние диффузио́нное
Cementation, saturation
Введение одного или большего количества элементов во внешний поверхностный слой металла посредством диффузии при высокой температуре.
Диффузиялық қанығу
Cementation, saturation
Жоғары температура кезінде диффузия арқылы металдың сыртқы беткі қабатына элементтердің бір немесе бірнеше санын енгізу.
|
Натека́тель
Leak valve, valve
Прибор для управляемого напуска газа в рабочую камеру исследовательской или технологической установки.
|
Жібергіш
Leak valve, valve
Зерттеуші немесе технологиялық қондыр-ғының жұмыс камерасына газды басқара отырып жіберу үшін қолданылатын құрал.
|
Натяже́ние пове́рхностное (натяже́ние межфа́зное, эне́ргия криста́лла пове́рхностная)
Capillary tension, surface tension, interfacial tension
1. Механическая и термодинамическая характеристика межфазной поверхности, определяемая межмолекулярными взаимодействиями и структурой поверхностного слоя; работа, которую надо совершить для создания поверхности кристалла единичной площади.
2. Характеристика стремления вещества (жидкости или твердой фазы) уменьшить избыток своей потенциальной энергии на границе раздела с другой фазой (энергию поверхностную). Определяется как работа, затрачиваемая на создание единицы площади поверхности раздела фаз (размерность - Дж/м2).
3. Сила, отнесенная к единице длины контура, ограничивающего поверхность раздела фаз (размерность - Н/м); эта сила действует тангенциально к поверхности и препятствует ее самопроизвольному увеличению.
|
Беттік керілу (фазааралық керілу, кристаллдың беттік энергиясы)
Capillary tension, surface tension, interfacial tension
1. Молекулааралық өзара әрекеттесумен және беттік қабаттың құрылымымен анықталатын фазааралық беттің механикалық және термодинамикалық сипаттамасы; кристал бетінің бірлік ауданын түзу үшін жасалатын жұмыс.
2. Басқа фазамен (беттік энергия) бөлінісі шекарасында өзінің потенциалдық энергиясының шығынын азайтуға ұмтылатын заттың (сұйық немесе қатты фазаның) сипаттамасы. Фазалардың бірлік шекаралық бөлініс беттерін тудыру үшін қажетті жұмыс ретінде анықталады (өлшем бірлігі - Дж/м2).
3. Фазаның бөліну бетін шектейтін контурдың бірлік ұзындығына сәйкес келетін күш шамасы (өлшемі - Н/м); бұл күш бетке тангенциалды әсер етеді және оның өздігінен ұлғаюына бөгет жасайды.
|
Нейтра́л
Neutral
Нейтральная частица (атом, молекула). Термин используется, когда нужно подчеркнуть отсутствие у неё заряда.
|
Бейтарап
Neutral
Бейтарап бөлшек (атом, молекула). Бұл термин бөлшектің заряды жоқ екендігін көрсету үшін қолданылады.
|
Нейтрализа́ция (ионов)
Neutralization (of ions)
Снижение зарядности положительного иона или превращение его в нейтральный атом в результате присоединения к нему электрона. Сопровождается выделением энергии (эмиссией фотона).
|
Бейтараптау (иондарды)
Neutralization (of ions)
Оң ионға электронның қосылуы нәтижесінде зарядының төмендеуі немесе бейтарап атомға айналуы. Энергияның бөлінуімен (фотонның эмиссиясымен) қатар жүреді.
|
Нейтро́ны
Neutron (от лат. neuter – ни тот, ни другой)
Элементарные частицы с нулевым зарядовым числом и массой, незначительно большей массы протона.
|
Нейтрондар
Neutron (лат. neuter – не ол, не бұл емес)
Заряды нөлге тең және массасы протондікінен сәл ғана үлкенірек элементар бөлшектер.
|
нейтроны быстрые / fast neutrons — нейтроны, кинетическая энергия которых выше некоторой определенной величины. Эта величина может меняться в широком диапазоне и зависит от применения (физика реакторов, защита или дозиметрия). В физике реакторов эта величина чаще всего выбирается равной 0,1 МэВ.
|
шапшаң нейтрондар / fast neutrons — кинетикалық энергиясы қандай да бір берілген шамадан жоғары нейтрондар. Бұл шама қолданысына байланысты кең диапазонда өзгеруі мүмкін (реакторлар физикасы, қорғаныс немесе дозиметрия). Реакторлар физикасында көбіне бұл шама 0,1 МэВ – қа тең деп алынады.
|
нейтроны деления мгновенные / instantaneous decay neutrons — нейтроны, рождающиеся в процессе акта деления ядра. Имеют значительную энергию. Их доля составляет более 99% от общего числа нейтронов деления.
|
ыдыраудағы күрт нейтрондар / instantaneous decay neutrons — ядроның ыдырау актісі процесінде пайда болатын нейтрондар. Айтарлықтай энергияға ие. Олардың үлесі ыдырау нейтрондарының жалпы санының 99% құрайды.
|
нейтроны деления запаздывающие / delayed neutrons — нейтроны, рождающиеся с некоторым запозданием после акта деления. Их доля составляет около 1%. Время запаздывания достигает 1 мин. Эти нейтроны испускаются остановившимися осколками деления.
|
ыдыраудағы кешігуші нейтрондар / delayed neutrons — ыдырау актісі аяқталғаннан кейін біраз кешігіп пайда болатын нейтрондар. Олардың үлесі шамамен 1%-ды құрайды. Кешігу уақыты 1 мин-ке жетеді.
|
нейтроны медленные / slow neutron — в радиационных технологиях это синоним термина тепловые нейтроны.
|
баяу нейтрондар / slow neutron — радиациондық технологияда бұл жылулық нейтрондар терминінің синонимі.
|
нейтроны поляризованные / polarized neutron — совокупность нейтронов, спины которых имеют преимущественную ориентацию по отношению к какому-либо установленному направлению в пространстве, например, направлению магнитного поля.
|
полярланған нейтрондар / polarized neutron — кеңістіктегі қандайда бір белгіленген бағытқа мысалы, магнит өрісінің бағытына қатысты спиндерінің елеулі үлесі бар нейтрондардың жиынтығы.
|
нейтроны промежуточные / intermediate neutrons — нейтроны активной зоны ядерного реактора в диапазоне энергий между тепловыми и нейтронами деления.
|
аралық нейтрондар / intermediate neutrons — ядролық реактордың белсенді аймағындағы жылулық және ыдырау нейтрондары арасындағы энергиялар диапазонындағы нейтрондар.
|
нейтроны резонансные / resonance neutrons — нейтроны с энергиями вблизи области существования резонансов в энергетической зависимости сечения поглощения.
|
резонанстық нейтрондар / resonance neutrons — жұтылу қимасының энергиялық тәуелділігіндегі резонанстардың пайда болу облысы маңайындағы энергияларға ие нейтрондар.
|
нейтроны тепловые / thermal neutrons — нейтроны, кинетическая энергия которых ниже определенной величины. Эта величина может меняться в широком диапазоне и зависит от области применения (физика реакторов, защита или дозиметрия). В физике реакторов эта величина выбирается чаще всего равной 1 эВ.
|
жылулық нейтрондар / thermal neutrons — кинетикалық энергиясы белгілі бір шамадан төмен нейтрондар. Бұл шама қолданылу аясына байланысты кең диапазонда өзгеруі мүмкін (реакторлар физикасы, қорғаныс немесе дозиметрия). Реакторлар физикасында бұл шама көбіне 1 эВ-қа тең деп алынады.
|
нейтроны термализованные / thermalized neutrons — нейтроны, потерявшие свою энергию и оказавшиеся в тепловом равновесии с окружающими их ядрами и другими частицами.
|
термалданған нейтрондар / thermalized neutrons — өз энергиясын жоғалтқан және өзін қоршаған ядролармен және басқа да бөлшектермен жылулық тепе-теңдіктегі нейтрондар.
|
нейтроны холодные / cold neutrons — нейтроны с энергией 5×10 — 10 эВ.
|
суық нейтрондар / cold neutrons — энергиясы 5×10 — 10эВ аралығындағы нейтрондар.
|
нейтроны ультрахолодные / supercold neutrons — нейтроны с энергией около 10эВ.
|
ультрасуық нейтрондар / supercold neutrons — энергиясы шамамен 10эВ-тың айналасындағы нейтрондар.
|
Нейтронография
Neutronography (от нейтрон и греч. graphо-пишу, описываю)
Совокупность методов исследования строения вещества, основанных на изучении рассеяния веществом в конденсированном состоянии тепловых нейтронов (энергия <0,5 эВ). Сведения об атомной и магнитной структуре кристаллов получают из экспериментов по упругому рассеянию (дифракции) нейтронов (структурная и магнитная нейтронография); о коллективных тепловых колебаниях атомов (динамике решетки)-по неупругому рассеянию, когда нейтроны обмениваются энергией с изучаемым объектом (нейтронная спектроскопия; этот метод не всегда относят к нейтронографии).
Источником нейтронов служат главным образом ядерные реакторы. Полихроматические пучки нейтронов подвергают монохроматизации с помощью кристалла-монохроматора. Нейтроно-графическая аппаратура размещается в непосредственной близости от реактора. Плотность монохроматического потока нейтронов относительно невысока (по сравнению с потоком квантов из рентгеновской трубки), поэтому нейтронографические приборы громоздки, а используемые образцы относительно большого размера (монокристаллы объемом более 1 мм3, поликристаллы объёмом более 1 см3). Интенсивность максимумов дифракционной картины измеряют с помощью дифрактометров.
|
Нейтронография
Neutronography (нейтрон және гр. graphо-жазамын, бейнелеймін)
Жылулық нейтрондардың(энергиясы <0,5 эВ) конденсирленген күйдегі заттардан шашырауын зерттеуге негізделген заттардың құрылымын зерттеу әдістердің жиынтығы. Кристалдардың атомдық және магниттік құрылымы жөніндегі мәліметтерді нейтрондардың серпімді шашырауы (дифракциясы) экспериментінен алады (құрылымдық және магниттік нейтронаграфия); атомдардың ұжымдық жылулық тербелісі(тор динамикасы) жөнінде – нейтрондардың зерттелетін объектімен энергия алмасуы кезіндегі серпімсіз шашырауынан алады (нейтрондық спектроскопия; бұл әдісті әрқашан да нейтронографияға жатқыза бермейді).
Нейтрондардың көзі негізінен ядролық реакторлар. Нейтрондардың полихроматтық шоқтарын кристалл-монохроматордың көмегімен монохроматтайды. Нейтрондық-графикалық құрылғы реакторға жақын жерге орналастырылады. Монохроматты нейтрондар ағынының тығыздығы салыстырмалы тұрғыда жоғары емес (рентгендік құтыдан шығатын кванттар ағынымен салыстырғанда), сондықтан нейтронографиялық құрылғылар өте үлкен, ал қолданылатын үлгілер өлшемі айтарлықтай үлкен (монокристалдар көлемінен 1 мм3-ден, ал поликристалдар көлемі 1 см3-ден жоғары). Дифракциялық кескін максимумдерінің қарқындылығын дифрактометрдің көмегімен өлшейді.
|
Неусто́йчивость пла́зменная
Plasma instability
Самопроизвольное нарастание отклонений от невозмущённого равновесного состояния плазмы.
|
Плазмалық тұрақсыздық
Plasma instability
Плазманың қозбаған тепе-теңдік күйінен ауытқулардың өздігінен артуы.
|
неустойчивости дрейфовые / drift instability — один из видов плазменных микро неустойчивостей, обусловленный неоднородностью и многокомпонентностью термодинамически неравновесной плазмы. Связаны с относительным движением ионного и электронного компонентов (электроны движутся вдоль магнитных силовых линий, а ионы в основном поперек). В случае конечной длины волны вдоль магнитных силовых линий дрейфовые неустойчивости возникают за счет нарушения больцмановского распределения электронов (трение между электронами и ионами, резонансное взаимодействие электронов с волнами и др.).
|
— ығысулық тұрақсыздықтар / drift instability — термодинамикалық тепе-тең емес плазманың біртексіздігімен және көп компоненттілігімен анықталатын плазмалық микро тұрақсыздықтың бір түрі. Иондық және электрондық компоненттердің салыстырмалы қозғалысымен байланысты (электрондар магнитті күш сызықтарының бойымен, ал иондар негізінен көлденең қозғалады). Магниттік күш сызықтары бойындағы толқын ұзындығының шекті жағдайында ығысулық орнықсыздықтар электрондардың больцмандық таралуының бұзылуынан пайда болады (электрондар мен иондардың арасындағы үйкеліс, электрондардың толқындармен резонанстық өзара әрекеттесуі және т.б.).
|
неустойчивость ионизационная / ionization instability — наиболее распространенная неустойчивость низкотемпературной неизотермической плазмы, возникающая при возрастании флуктуаций джоулева нагрева электронного компонента и, следовательно, дальнейшего усиления ионизации.
|
иондаушы тұрақсыздық / ionization instability — электрондық компоненттің джоульдық қызуы флуктуациясының өсуі және соның нәтижесінде иондалудың әрі қарай жоғарылауы кезінде пайда болатын төмен температуралы изотермиялық емес плазманың аса көп тараған орнықсыздығы.
|
неустойчивость пучковая / beam instability — неустойчивость, обусловленная резонансным взаимодействием пучка заряженных частиц, движущегося в плазме, с возбуждаемыми им волнами. Заключается в том, что при первоначально невозму-щенном движении пучка с постоянной плотностью и скоростью через плазму существующие в нем и в плазме флук-туации плотности заряда и порождаемые ими электростатические и электромагнит-ные поля самопроизвольно нарастают и распространяются в виде волн с экспонен-циально увеличивающейся амплитудой.
|
шоқтық тұрақсыздық / beam instability — плазмада қозғалатын зарядталған бөлшектер шоғыры мен олар қоздыратын толқындар арасындағы резонанстық әсерлесуге негізделген орнықсыздық. Тұрақты тығыздықты шоғырдың өз плазмасында және зарядтар тығыздығының флуктуациясының плазмасы арқылы (бастапқы мезетте қоздырылмаған) бірқалыпты қозғалысы кезінде пайда болатын электростатикалық және электромагниттік өрістердің өз бетімен күшейіп, амплитудасы экспоненциалды артатын толқындар түрінде таралуына негізделген.
|
Ниобирование
Niobiumisation, niobium treatment
Химико-термическая обработка поверхностного слоя металла или сплава путем насыщения его ниобием.
|
Ниобирлеу
Niobiumisation, niobium treatment
Ниобимен қанықтыру жолымен металдың немесе қорытпаның беткі қабатын химия-термиялық өңдеу.
|
Нитрирование плазменное
Plasma nitration, plasma nitriding
Метод упрочнения поверхности металлов, в особенности стали. При этом обрабаты-ваемое изделие подключается в качестве катода и при высоких температурах подвергается действию азотной (азот-водородной) плазмы. За счет этого сначала уносятся поверхностные окислы и другие загрязнения, затем ионы азота встраиваются в расположенную вблизи поверхности область решетки металла, в результате обеспечивается повышенная твердость поверхности. Дополнительно во многих случаях повышается характеристика скольжения и антикоррозионная стойкость. Наряду со сталью можно нитрировать плазмой титан и алюминий. Операция называется также нитрированием с помощью тлеющего разряда.
|
Плазмалық нитридтеу
Plasma nitration, plasma nitriding
Металл беттерін, әсіресе болатты беріктеу әдісі. Өңделетін бұйым катод ретінде қосылады және жоғары температурада азоттық (азоттық-сутегілік) плазманың әсеріне ұшырайды. Соның арқасында алдымен беттік тотықтар және басқа да ластанулар кетеді, сонан соң азот иондары металл торы бетіне жақын облыста тізіліп қатар орналасады, нәтижесінде беттің асқын бекемдігі қамтамасыз етіледі. Қосымша көп жағдайда сырғанау сипаттамасы мен антикоррозиялық тұрақтылығы артады. Болатпен қатар плазмамен титан және алюминийді де нитридтеуге болады. Операция сонымен қатар, солғын разряд көмегімен нитридтеу деп те аталады.
|
Нитрикорбюрирование плазменное
Plazma nitrocaburizing
Метод, анологичный нитрированию плазменному, но к азотосодержащему технологическому газу подмешиваются еще углеродосодержащие соединения.
|
Плазмалық нитрокорбюраттау
Plazma nitrocaburizing
Плазмалық нитридтеу тәсіліне аналогиялы, бірақ азоттан тұратын технологиялық газға тағы да көміртегіден тұратын қосылыстар араластырылатын тәсіл.
|
Номер атомный
Atomic number
Одна из основных характеристик атома, равная числу протонов в ядре, (в единицах элементарного электрического заяда) и определяющая основные свойства атома.
|
Атомдық номір
Atomic number
Атомның негізгі қасиетттерін анықтаушы және ядродағы протондар санына (элементар электр заряды бірліктеріндегі) тең атомның негізгі қасиеттерінің бірі.
|
Носи́тели заря́да
Charge carrier
Общее название подвижных частиц, несущих электрический заряд и способных обеспечивать прохождение электрического тока через вещество. Примерами таких частиц являются электроны, ионы. Пример квазичастицы — носителя заряда — дырка. В полупроводниках носителями заряда являются электроны и дырки. Отношение их концентраций определяет тип проводимости полупроводника.
|
Заряд тасымалдаушылар
Charge carrier
Электрлік зарядты тасымалдайтын және электр тогының заттан өтуін қамтамасыз ететін қозғалғыш бөлшектердің жалпы атауы. Мұндай бөлшектерге электрондар, иондар, ал заряд тасымалдаушы квазибөлшектерге кемтіктер мысал бола алады. Жартылай өткізгіштерде заряд тасымалдаушылар электрондар және кемтіктер болып табылады. Олардың концентрацияларының қатынасы жартылай өткізгіштердің өткізгіштік типін анықтайды.
|
носители заряда основные / majority (charge) carrier — если значительно преобладают электроны, то такой полупроводник называется полупроводником n-типа. Электроны, в этом случае, называются основными носителями заряда, а дырки — неосновными.
|
негізгі заряд тасымалдаушылар / majority (charge) carrier — егер де элекрондар айтарлықтай көп болса, онда мұндай жартылай өткізгіштер - n-типті жартылай өткізгіштер деп аталады. Электрондар бұл жағдайда негізгі заряд тасымалдаушылар, ал кемтіктер – негізгі емес заряд тасымалдаушылар болып табылады.
|
Нукли́д
Nuclide (от лат. nucleus — ядро)
Любое атомное ядро (соответственно атом) с заданными числами протонов (Z) и нейтронов (N). Общее обозначение нуклида имеет вид  , где Э — символ химичес-кого элемента, A=Z+N — массовое число.
|
Нуклид
Nuclide (лат. nucleus — ядро)
Нақты протондар(Z) және нейтрондар(N) санынан құралған кез келген атомдық ядро. Нуклидтің жалпы белгіленуі мынадай , мұндағы Э – химиялық элементтің символы, A=Z+N — массалық сан.
|
нуклид делящийся / fissile nuclide — нуклид, способный претерпеть ядерное деление в результате взаимодействия с медленными нейтронами. Существуют три наиболее важных делящихся нуклида, представляющих интерес в ядерной энергетике. Один из них существует в природе (уран-235), а два являются искусственными (уран-233 и плутоний-239).
См. также осколки деления.
|
ыдырайтын нуклид / fissile nuclide — баяу нейтрондармен әрекеттесуі нәтижесінде ядролық ыдырауға ұшырайтын нуклид. Ядролық энергетиканы қызықтыратын үш маңызды ыдырайтын нуклидтер бар. Олардың біреуі табиғатта кездеседі (уран-235), ал екеуі жасанды болып табылады(уран-233 және плутоний-239).
Сон.қ. қараңыз ыдырау сынықтары.
|
Нукло́н
Nucleon ( от лат. nucleus — ядро)
Общее наименование для протона и нейтрона, являющихся оставными частями атомных ядер.
|
Нуклон
Nucleon (лат. nucleus — ядро)
Атом ядросының негізгі құраушылары болып табылатын протон мен нейтронға берілген жалпы атау.
|
О
Обеднение
depletion
Искуственное или естественное снижение содержания в среде каких-либо веществ (компонентов)
|
Азғындату
depletion
Ортада қандай да бір заттар құрамының (компоненттердің) жасанды немесе табиғи төмендеуі.
|
Обезгаживание
Degassing, deaeration
Удаление адсорбировавшихся (адсорбир-овавшихся), растворенных, содержащихся в полостях и т.д газов из элементов вакуумных систем, материалов, технологи-ческих жидкостей (например, вакуумного масла) геттеров и т.д с целью придать им более высокие функциональные параметры.
|
Газсыздандыру
Degassing, deaeration
Жоғары функционалды параметрлерді беру мақсатымен вакуумдық жүйелер, техникалық сұйықтықтар (мысалы вакуумды майдың), материалдар, геттерлер және т.б. элементтерінен қуыстардағы және т.б қамтылушы адсорбирленген (абсорбир-ленген), ерітілген, газдардың жойылуы.
|
Обезжиривание
Defatting
Очищение поверхностей с помощью соответствующей плазменной обработки от жира и лака, в том числе от фотолака.
|
Майсыздандыру
Defatting
Беттерді сәйкес плазмалық өңдеудің көмегімен майдан және лактан, сондай-ақ фотолактан тазарту.
|
Облагораживание платмасс плазменное
Plasma enriching of plastics
Осаждение хрома и других декоративных материалов на поверхность пластмассовых изделий с помощью плазмы.
|
Платмассаларды плазмалық көріктендіру
Plasma enriching of plastics
Хром және басқа да сәнді материалдарды пластмассалық бұйымдардың бетіне плазманың көмегімен тұндыру.
|
Область упругого искажения кристаллической решётки
region of lattice elastic distortion
Область внутри кристаллической решетки, в которой атомы смещены из положения равновесия не небольшие (меньше межатомных) расстояния.
|
Кристалдық тордың серпімді бұрмалануының облысы
region of lattice elastic distortion
Атомдар тепе-теңдік қалыптан кішігірім (атомаралықтан кем) арақашықтықтарға ығысқан кристалдық тор ішіндегі облыс.
|
Облучатель промышленный
Industrial irradiator
Установка для облучения различных веществ большими дозами излучений от мощных изотопных источников; обычно состоит из источника излучения, камеры облучения, камеры для хранения источника, транспортера для подачи облучаемых веществ, механизма для дистанционного перемещения источника, блокировочных и защитных устройств и пульта управления.
|
Өндірістік сәулелеуші
Industrial irradiator
Әр түрлі заттарды қуатты изотоптық көздерден шығатын үлкен дозалы сәулелермен сәулелендіруге арналған қондырғы; әдетте сәуле шығару көзінен, сәулелеу камерасынан, көзді сақтауға арналған камерадан, сәулеленетін заттарды жекізуге арналған тасымалдағыштан, көзді қашықтыққа орын ауыстыруға арналған механизмнен, басқарушы пульттен және құлыптаушы және қорғаушы құралдан тұрады.
|
Обмен изотопный
Isotopic exchange
Самопроизвольное перераспределение изо-топов химических элемента между разли-чными фазами системы (в частности, между различными агрегатными состояниями одного и того же вещества), частицами (молекулами, ионами) или внутри молекул (сложных ионов). В изотопном обмене могут участвовать как стабильные, так и радиоактивные нуклиды. При этом сохра-няется неизменным элементный состав каждого участвующего в обмене вещества, изменяется лишь его изотопный состав. Если обменивающиеся изотопами моле-кулы, ионы, атомы находятся в одной фазе, изотопный обмен называют гомогенным, если в разных фазах — гетерогенным.
|
Изотоптық алмасу
Isotopic exchange
Жүйенің әр түрлі фазасы (атап айтқанда, бір заттың агрегаттық күйлерінің арасындағы), бөлшектер (молекулалар, иондар) арасында немесе молекуланың ішінде (ауыр иондардың) химимиялық элементтер изотоптарының өздігінен қайта үлестірілуі.. Изотоптық қайта үлестірілуге тұрақты да, радиоактивті нуклидтер де қатысуы мүмкін. Зат алмасуына қатысушылардың элементтік құрамы өзгерсіз сақталады, тек оның изотоптық құрамы өзгереді. Егер де изотоптарымен алмасуы молекулалар, иондар, атомдар бір фазада болса, мұндай изотоптық алмасуды гомогенді, ал егер де әр түрлі фазада болса гетерогенді деп атайды.
|
Облуче́ние
Irradiation, radiation treatment
Воздействие на тела любыми видами излучения.
|
Сәулелену
Irradiation, radiation treatment
Кез келген сәуле түрімен денеге әсер ету.
|
облучение аварийное / accidental exposure — облучение в результате радиационной аварии.
|
авариялық сәулелену / accidental exposure — радиациялық авария нәтижесінде сәулелену.
|
облучение внешнее / external exposure — облучение тела от находящихся вне его источников ионизирующего излучения.
|
сыртқы сәулелену / external exposure — иондаушы сәуле көзінің сыртында орналасқан дененің сәулеленуі.
|
облучение внутреннее / internal exposure — облучение тела от находящихся или попавших внутрь источников ионизирующего излучения.
|
ішкі сәулелеу / internal exposure — иондаушы сәуле шығару көзінің ішіне түскен немесе орналасқан дененің сәулеленуі.
|
облучение медицинское / medical exposure, medical radiation — облучение пациентов в результате медицинского обследования или лечения.
|
медициналық сәулелену / medical exposure, medical radiation — медициналық тексеру немесе емдеу нәтижесінде емделушінің сәулеленуі.
|
облучение планируемое повышенное / planned high exposure — планируемое облучение персонала в дозах, превышающих установленные основные пределы доз, с целью предупреждения развития радиационной аварии или ограничения ее последствий.
|
артық жоспарланған сәулелену / planned high exposure — белгіленген негізгі доза шегінен жоғары дозада, радиациялық аварияның таралуын ескерту немесе оның әсер етуін шектеу мақсатында, қызметкерлерді жоспарлы түрде сәулелеу.
|
облучение потенциальное / potential exposure — облучение, которое может возникнуть в результате радиационной аварии.
|
потенциалдық сәулелену / potential exposure — радиациялық апат нәтижесінде пайда болуы мүмкін сәулелену.
|
облучение природное / natural radiaiton — облучение, которое обусловлено природными источниками излучения.
|
табиғи сәулелену / natural radiaiton — табиғи сәуле шығару көздерінен сәулелену.
|
облучение производственное / production exposure, production radiation — облучение работников от всех техногенных и природных источников ионизирующего излучения в процессе производственной деятельности.
|
өндірістік сәулелену / production exposure, production radiation — өндірістік іс-әрекет процесінде жұмысшылардың барлық техногендік және табиғи иондаушы сәуле көздерінен сәулеленуі.
|
облучение профессиональное / occupational exposure — облучение персонала в процессе его работы с техногенными источниками ионизирующего излучения.
|
кәсіби сәулелену / occupational exposure — қызметкерлердің иондаушы сәуленің техногендік көздерімен жұмысы процесінде сәулеленуі.
|
облучение техногенное / man-caused radiation — облучение от техногенных источников как в нормальных, так и в аварийных условиях, за исключением медицинского облучения пациентов.
|
— техногенді сәулелеу / man-caused radiation — емделушінің медициналық сәулеленуін өзге, қалыпты жағдайдағы, сондай-ақ авариялық жағдайлардағы техногендік көздермен сәулелену.
|
Обмен ионный
Lon exchange
В технологии водоподготовки – процесс, при котором определенные анионы или катионы в воде замещаются другими ионами при прохождении через слой ионообменного материала.
|
Иондық алмасу
Lon exchange
Суды дайындау технологиясында — ионалмасу материалының қабаты арқылы өту кезінде, суда белгілі аниондар мен катиондардың басқа иондар орнын басатын үдеріс.
|
Обогащение изотопное
Isotopic enrichment
Содержание атомов определеного изотопа в смеси изотопов того же элемента, если оно превышает долю этого изотопа в смеси, встречающейся в природе. 2. Процесс, в результате которого увеличивается содержание определенного изотопов смеси изотопов.
|
Изотопты байыту
Isotopic enrichment
1. Егер элемент табиғатта кездесетін қоспадағы осы изотоптың үлесінен асатын кездегі осы элементтің изотоптар қоспасындағы белгілі бір изотоп атомдарының болуы. 2. Нәтижесінде изотоптар қоспасында белгілі бір изотоптардың арту процесі.
|
обогащение по технологии газового центрифигурирования / enrichment by gas centrifuge process, gas-centrifugalenrichment process – процесс разделения изотопов (например, U235 и U238), основанный на различиях в скорости перемещения газовых молекул под действием центробежных сил, создоваемых внутри быстровращающегося вокруг своей оси цилиндра (ротора). Используется для получения обогащенного урана, где в качестве газа используют гексафторид урана.
|
газды центрлік даралау технологиясы бойынша байыту / enrichment by gas centrifuge process, gas-centrifugalenrichment process – өз өсінің айналасында жылдам айналатын цилиндрдің (ротор) ішінде пайда болған центрден тепкіш күштер әсерінен газ молекулаларының қозғалыс жылдамдықтарының айырмашылықтарына негізделген изотоптардың бөліну (мысалы, U235 пен U238) процесі.
|
Оболочка твэла
Fuel-element coating
Конструкционный элемент сердечника твэлов ядерного реактора, необходимый для исключения попадания прдуктов деления ядерного топлива в теплосноситель, что может повлечь за собой распростронение радиоактивных элементов за пределы активной зоны. Также, в связи с тем что уран, плутоний и их соединения крайне химически активны, их химическая реакция с водой может повлечь деформацию твэла и другие нежелательные последствия. Требования к оболочке: 1) высокая коррозионная, эрозионная и термическая стойкость; 2) малое сечение поглащения тепловых нейтронов. Оболочки твэлов в настоящее время изготовливают из сплавов Al‚ Zr, нержавеющей стали. Сплавы Al используются в реакторах с температурой активной зоны не более 270º С, сплавы Zr – в энергетических реакторах при температурах 350-400º С, а нержавеющая сталь, которая интенсивно поглащает нейтроны, – в реакторах с температурой более 400º С. Иногда используют другие материалы, например графит.
|
Твел қабықшасы
Fuel-element coating
Ядрлық отынның радиоактивті элементтердің активті аумақтан тыс таралуына себеп болатын, бөліну өнімдерінің жылу тасымалдағышқа түсіп кетуін болдырмауға қажетті ядролық реактордың твэлдер өзекшесінің конструкциялық элементі. Сонымен қатар, уран, плутоний және олардың қосылыстары химиялық белсенді болуына байланысты, олардың сумен реакциясы твэлдың деформациясы мен басқа да жағымсыз жағдайларды туындатуы мүмкін. Қабықшаға қойылатын талаптар: 1) жоғары коррозиялық, эррозиялы және термиялық бекемдік; 2) жылу нейтрондары жұтылуының шағын қимасы. Твэлдер қабық-шаларын қазіргі таңда Al‚ Zr қорытпалары-нан, тот баспайтын қалайыдан дайындайды. Al қорытпалары активті аумағы 270º С тем-ператудан көп емес реакторларда, Zr қорыт-палары – 350-400º С температуралар кезін-дегі энергетикалық реакторларда, ал нейтр-ондарды қарқынды жұтатын тот баспайтын қалайы – 400º С температурадан асатын реакторларда пайдаланылады. Кейде басқа материалдарды, мысалы графитті қолданады.
|
Оболо́чка электро́нная
Electron envelope, electron sheath, electron shell
Совокупность электронов в атоме или ионе, состояния которых характеризуются определенными главным квантовым числом n и орбитальным квантовым числом l. Оболочка электронная обозначается символом n l N — где N — число экви-валентных (имеющих одинаковые n и l ) электронов оболочки.
|
Электрондық қабықша
Electron envelope, electron sheath, electron shell
Күйлері белгілі бір бас кванттық санмен n және орбиталдық кванттық санмен l сипатталатын, атомдағы немесе иондағы электрондар жиынтығы. Электрондық қабықша n l N символмен белгіленеді – мұндағы N – қабықшаның эквивалентті (n және l -дері бірдей) электрондар саны.
|
| |
