Ажмолдаева клара байжигитовна
Биологияны оқытуда өлкелік компонент ретінде Қызылорда облысы Арал маңы өсімдіктерінің биоэкологиялық ерекшеліктерін зерттеу
жүктеу/скачать 1.78 Mb.
|
| 1.3 Биологияны оқытуда өлкелік компонент ретінде Қызылорда облысы Арал маңы өсімдіктерінің биоэкологиялық ерекшеліктерін зерттеу
Бірінші Президент Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты бағдарламалық сипаттағы мақалада «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынды, мемлекет басшысы отансүйгіштік сезімнің кіндік қаның тамған жеріне, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталатынын қадап айтты. Тәуелсіз еліміздің әрбір оқушы және студент жастарын отансүйгіштікке тәрбиелеудің сан алуан жолдары бар. Солардың бірі – биологиялық өлкетану жұмыстарын пайдалану арқылы тәрбиелеу екендігі белгілі. «Туған жер» бағдарламасының мәнін түсіндіре келіп білім беру саласында ауқымды өлкетану жұмыстарын жүргізудің маңыздылығына назар аударды. ЖОО және орта мектептерде туған жердің табиғатын оқытуға баса назар аударады. Мысалы, үлкен энциклопедиялық сөздікте «Өлкетану- белгілі бір елдің, әкімшілік немесе табиғи аудандардың, елді мекендердің табиғаттын, халқын, шаруашылығын, мәдениетін жергілікті халықтың күшімен оқып уйрену»-деп келтірген. Өлкетану бірнеше, атап айтсақ, тарихи, экономикалық, этнографиялық, географиялық, әдебиет және биологиялық пәндерді біріктіреді. Осы аталған әрбір пән белгілі бір білім салаларын оқытады. Ал, біздің зерттеу нысанымыз биологиялық өлкетану. Биологиялық өлкетану - туған өлкенің тірі табиғатын зерттейтін пән. Биологиялық өлкетану келесі міндеттерді қамтиды: -жануарлар мен өсімдіктер тірішілігіндегі маусымдық құбылыстарды жүйелі түрде бақылау; -зерттелетін аумақ бойынша жануарлар мен өсімдіктердің таралу заңдылықтарын анықтау; - туған өлкенің жануарлары мен өсімдіктер дүниесінің биоәртүрлілігімен танысу, табиғи құбылыстарға фенологиялық бақылау жүргізуге және олардың жануарлар мен өсімдіктер әлеміне әсерін анықтауға үйрету; - табиғи қауымдастықтарды зерттеу және оларды қорғау, экологиялық дүниетанымды қалыптастыру болып табылады. Кез-келген аймақтың өсімдік жамылғысының сипатын флора мен өсімдіктер анықтайды. Флора-белгілі бір аумақтағы өсімдіктердің барлық түрлерінің тарихи қалыптасқан жиынтығы. Алайда, флористикалық сипаттама аймақтың өсімдік әлемінің дұрыс бейнесін бермейді, өйткені зерттелген аумақтағы кейбір өсімдіктер өте сирек кездеседі, ал басқалары, керісінше, ботаниктердің айтуы бойынша фондық бола отырып, үлкен кеңістікті алып жатады. Сонымен қатар, Жердегі барлық өсімдіктер қатаң түрде аумақтың әр үлескісінде жансыз табиғат факторларының (климат, жер бедері, топырақтың құрамы мен ылғалдылығы, топырақ түрі) және мұнда тіршілік ететін тірі ағзалармен, басқа өсімдіктермен және жануарлар әлемінің өкілдерімен үйлесімділік заңдылықпен орналасады. Өсімдіктердің үйлесімділік заңдылықтары қауымдастықтар немесе фитоценоздар деп аталады. Облыс аумағында фитоценоздардың жиынтығынан өсімдіктер құралады, ал олардың географиялық орналасуы өсімдік жамылғысын құрайды. Әр аймақтың флорасы мен өсімдіктерінің құрамында типтік, кең таралған (яғни қазіргі заманғы жағдайларға сәйкес келетін) өсімдіктермен қатар сирек кездесетін, ерекше - реликттер мен эндемиктер бар. Реликт (лат. relіctum - қалдық) - геологиялық замандарда кеңінен таралған, осы кезде тек шағын алқаптарда сақталған өсімдіктер мен жануарлар түрлері немесе табиғи бірлестіктер. Эндемиктер (грек. эндемос - "Жергілікті") - осы аймақта ғана кездесетін ағзалар. Өлкетанушы туған өлкесінің флорасы мен өсімдіктерін және маңызды фитоценоздардың таралуын зерттей отырып, бір уақытта негізгі ботаникалық көрнекті жерлерді анықтайды. Оларды екі топқа бөлуге болады: табиғи ботаникалық нысандар және адамның экономикалық және ғылыми қызметі үшін құрылған ботаникалық нысандар. Табиғи объектілер-бұл фитоценоздар, сондай-ақ табиғатта тікелей болатын және белгілі бір аймаққа тән немесе бірегейлігімен, әсіресе экономикалық, медициналық немесе биологиялық қасиеттерімен (мысалы, ұзақ өмір сүретін ағаштар), заңмен қорғалатын ерекше құнды өсімдіктердің жекелеген түрлері. Адамдардың еңбегімен құрылған, шаруашылық немесе ғылыми мақсаттармен өсірілетін ботаникалық объектілер (қауымдастықтар немесе жеке өсімдіктер) да қызықты. Бұл ботаникалық бақтар, дендрарийлер (ашық аспан астындағы ағаш өсімдіктерінің жинақтамасы), селекционерлер өсімдіктердің жаңа сорттарын шығаратын жылыжайлар, ауылшаруашылық және техникалық дақылдардың плантациялары. Фитоценоздың сипаттамасы: қоғамдастықтың атауы (ғылыми және жергілікті), ярустар, олардың құрамы, жетекші өсімдіктер алып жатқан алаңның шамамен алғандағы пайызы, қауымдастықтағы өсімдіктер түрлерінің тізбесі, тіршілік ету ортасының жағдайлары (жер бедері, Климаттық мәліметтер және микроклиматтың ерекшеліктері, Топырақтың құрамы мен ылғалдану дәрежесі, топырақ типі), облыс аумағында таралу шекарасы (таралу аймағы), маусымдық даму, қорғау және ұтымды пайдалану мәселелері, фитоценоз құрамындағы сирек және ерекше бағаланатын өсімдіктерді қамтиды. Жеке өсімдікті зерттеу мыналарды қамтуы мүмкін: атауын анықтау (ғылыми және жергілікті), құрылыс, өсу және даму ерекшеліктері, тіршілік ету ортасының жағдайлары (жер бедері мен микрорельеф, микроклимат, топырақ, топырақтық ылғалдану, басқа өсімдіктермен өзара қарым-қатынас), облыс аумағында таралу шекарасы (таралу аймағы), маусымдық даму, қорғау және ұтымды пайдалану мәселелері. Өсімдік жамылғысының жалпы белгілері, типтік және ерекше өсімдіктер туралы мәліметтерді өлкетанушы арнайы ботаникалық әдебиеттен ала алады. Өсімдіктер карталарына сүйене отырып, ол белгілі бір түрлер мен қауымдастықтардың таралу шекараларын белгілей алады, оларды атмосфералық және топырақты ылғалдандырудың белгілі бір жағдайларына, топырақ түрлеріне орайластыра алады. Өсімдік ресурстарын қорғау, ұтымды пайдалану және қалпына келтіру мәселелерін қарастыру үшін материалдар жинау өте маңызды. Бұл өлкетанушыға жергілікті орман шаруашылығы ұйымдары, аудандық және облыстық мерзімді басылымдар, жеке сапарлар мен экскурсиялар көмектесе алады. Биологиялық өлкетану материалдарын пайдалану білім алушылардың биология негіздерін сәтті меңгеруіне ықпал етеді, жалпы білім деңгейін қамтамасыз етеді, олардың зияткерлік дамуына ықпал етеді, олардың қоршаған әлем туралы түсініктерін қалыптастырады, сонымен қатар қарым-қатынас үрдісін жандандыруға ықпал етеді, өз өлкесінің қоғамдық-саяси және экономикалық өміріне қызығушылықты оятуға және дамытуға, туған жерге деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуге, бізді қоршап тұрған барлық тіршілік иелеріне қамқорлық жасауға көмектеседі. Өлкетану материалдарын зерттей отырып, студенттер Қызылорда облысы, Арал маңы өсімдіктер әлемімен, өсімдіктердің практикалық маңызы туралы ақпарат алады. Сондықтан біз, Арал маңы өсімдіктеріне байланысты сонғы мәліметтерге талдау жасауды жөн көрдік. Қазіргі уақытта Арал теңізінде XX ғасырдың ортасындағы су көлемінің шамамен 6% ғана қалды. Дегенмен, көл көлденең ұзындығы 150 км-ге дейін және тереңдігі 20 м-ден асатын маңызды су қоймасы болып қала береді. Аймақтық масштабта ол климат пен атмосфералық айналымға белгілі бір әсер етуді жалғастыруда. Аралдың экологиялық дағдарысы экожүйенің барлық компоненттерін қайта құруға әкелуде. Арал теңізінің физикалық және химиялық режимдерінің өзгеруі оның биологиялық жүйелерінің қазіргі жағдайына әсер етуде. Айта кету керек, экологиялық дағдарыс кезінде биота түрлерінің әртүрлілігінде үлкен шығындарға қарамастан, Аралдың қазіргі биологиялық қауымдастықтарын өлі немесе тіптен жойылып жатыр деп атауға болмайды. Теңізде өте ерекше, бірақ өте белсенді теңіздің тұздылығына бейімделген планктон мен бентос түрлерінен тұратын экожүйе дамуда. Бірінші кезекте теңіздің физика-химиялық режимінің өзгеруімен анықталатын биологиялық қауымдастықтардың эволюциясы әрі қарай зерттеу нысандары болуы керек. Бұл күрделі адам-табиғат жүйесін басқаруды ұйымдастыру сияқты, теңіздің құрғаған түбіне және әсіресе Амудария мен Сырдария өзендерінің аңғарларына мониторинг жүргізуді жалғастыру өте маңызды мәселе болып табылады. Мұндай мониторинг тек кешенді және пәнаралық болуы мүмкін, ал басты назар экожүйенің гидрофизикалық, гидрохимиялық, метеорологиялық және биологиялық компоненттерінің өзара іс-әрекеттеріне аударылуы тиіс. Сондай-ақ, аймақтағы экологиялық жағдайларды экожүйелік модельдеу және болжау үшін мониторинг деректерін пайдалану міндеті ұойылып отыр. Осындай кешенді зерттеулердің нәтижесінде алынған ақпарат Арал өңіріндегі нақты әлеуметтік, экономикалық және экологиялық мәселелерді шешуге ғана емес, сонымен бірге жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарындағы білім алушылардың өз жеріне құрметпен қарау және сақтау сияқты адами қасиеттерді дамытуға пайдалы болуы тиіс. Арал теңізі су экожүйелерінің планетаның көптеген басқа аймақтарында болатын антропогендік әсерлерге реакциясын зерттеуге арналған "модельдік нысан" болып отыр, осы тұрғыдан алғанда Арал дағдарысының әлемдік маңызы бар, соған байланысты Арал өңірі (Өзбекстан және Қазақстан) елдері қазіргі уақытта қажетті зерттеулер мен мониторингті өз күштерімен ғана ұйымдастыра алмайды. Арал маңын және аралдың құрғақ түбін зерттеу бір жағынан экожүйенің әрбір бөлігін: гидрогеологияны, топырақты, өсімдіктерді, жануарлар әлемін терең зерттеуге, содан кейін олардың бір-біріне әсерін анықтау арқылы біріктіруге мүмкіндік беретін көпсалалы сипатқа ие болуы керек. Екінші жағынан, экожүйені зерттеу осы аймақтағы адамдардың өмірін, теңіз жағалауындағы елді мекендерден алыстағаннан кейін олардың өмір салтын өзгертуді және оларды жаңа жағдайларға бейімдеуді қамтуы керек. Әлеуметтік-экономикалық аспект экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан болатын шығындарды бағалауға және жағдайды өзгертудің, аймақтағы адамдардың өмірін жақсарту мақсатында жүйені басқаруды жақсартудың мүмкін жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Өлкетану материалын зерделеу кезінде экологиялық жұмыстардың аспектілері қарастырылады. Биология сабақтарында туған өлкенің өсімдіктер әлемімен таныса отырып, білім алушылар әртүрлі аудандарда ол бірдей емес екенін көреді, ал реликттер мен эндемиктермен таныса отырып, жер бетіндегі тірі әлемнің тарихи дамуын түсіне бастайды. Білім алушылар оның неге және қайда көп екендігі, оның таралуына не әсер еткені, адамның экономикалық қызметінің әсерінен қандай өзгерістер болатыны және оның нашарлауын болдырмау үшін не істеу керектігі туралы ойлайды. Биологиялық өлкетану материалдарын қолдану білім алушыларға патриоттық тәрбие берудің қайнар көзі болып табылады. Отанға деген сүйіспеншілік көбінесе туған табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімімен сәйкес келеді. Көптеген адамдар үшін Отан сезімі бала кезінен есте қалатын туған табиғаттың бөлшектерімен байланысты. Оқу-тәрбие үрдісінде және оқытушының сыныптан тыс жұмысында өлкетану материалы биология курсының кез-келген тақырыбын оқу кезінде, табиғатқа экскурсия жүргізу кезінде, білім алушылардың жазғы практикалық тапсырмаларды орындау кезінде, олимпиадаларды өткізу кезінде және т. б. сабақта орын алуы мүмкін. ЖОО-да болашақ биолог мұғалімдерді кәсіби даярлауда өлкелік компоненттерді пайдаланудын әдістемелік негіздерін анықтап алу, маман дайындаудағы негізгі талаптардың бірі деп есептейміз. Өйткені, болашақ маман, ол болашақ мектеп қабырғасына баратын биолог мұғалім, сондықтанда олар, білім алушылармен жүргізілетін ғылыми-әдістемелік жұмыстарды кәсіби түрғыда меңгеруді ЖОО қабырғасында үйренуі тиіс. Сондықтанда біз, жоғарыда айтылғандарды зерделей келе, әрбір ғылым саласы, өз тарапынан, өз зерттеу аясы тұрғысынан зерттейді, атап айтсақ, биология пәні «Ауылда қанша түрлі өсімдіктер өседі, оның ішінде дәрілік шөптер бар ма, бұл өсімдіктер басқа аймақтарда кездесе ме?» -деген сауалнамадан бастау керек. Осы тұрғыдан, біз зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде Қызылорда облысы Арал маңы өсімдіктерін алдық. Қызылорда облысы Арал маңы өсімдіктерін зерттеу үшін әртүрлі іс-шаралар жүргізілді. Арал маңындағы теңіз жазықтарының шөлдері және Каспий маңы-өсімдік жамылғысы қалыптасу сатысында тұрған ең жас жер телімдері болып табылады. Өсімдік жамылғысының қалыптасуына Каспий және Арал теңіздері тарихының трансгрессивті және регрессивті кезеңдері әсер етеді. Күндізгі бетіне шыққан тұзды түбіндегі шөгінділер галофитті өсімдіктердің басым болуына әкелді. Қазақстанда Арал өңірі мен Каспий маңы экологиялық дағдарыс аймақтарына жататыны баршамызға аян. Сондықтан өсімдік жамылғысында болатын өзгерістерді бағалау, динамикалық тенденцияларды анықтау, болжау бұзылған аумақтарды оңалту бойынша ықтимал өзгерістер мен шешімдерді іздеу, осы өңірлер үшін өзекті болып табылады. Өсімдіктердің табиғи және антропогендік динамикасын зерттеу фитомелиорация бойынша жұмыстарды жүргізу және экологиялық дағдарыстың теріс әсерін азайту жөніндегі іс-шараларды әзірлеу үшін ғылыми негіз болып табылады. Атап айтатын болсақ, Арал өңірінде бұл: - теңіздің құрғаған түбінен тұздалған шаң мен аэрозольді шығару; - бос жерлердің кең таралуы, - табиғи өсудің қарқынының баяу болуымен түсіндіріледі. Құрғатылған жолақ бастапқы фитоценоздар мен экожүйелердің қалыптасу процестерін, сабақтастық механизмдерін, экожүйе деңгейінде шөлейттенумен күресу әдістерін әзірлеуге арналған бірегей табиғи зертханаға айналды. Ирригациялық жерлердің қайта тұздануымен, жағалау-су өсімдіктерінің, тоғай және сексеуіл ормандарының ауданын қысқартумен байланысты деградация процестерін тұрақтандыру проблемалары Арал өңірінде өзекті болып қала береді, оларды оңалту өсімдіктер динамикасының заңдылықтарын зерделеу дәрежесіне байланысты. Пайдалы қазбалардың бай ресурстарымен Каспий маңы аймағы экологиялық тұрақсыздықтың эпицентріндеайналды, онда техногендік деградациялар кең аумақтарды қамтиды, мұндағы экологиялық жағдайлар табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қалыптасады. Теңіз деңгейінің қазіргі заманғы көтерілуі аясында мұнай өндіру өнеркәсібінің инфрақұрылымын дамыту табиғи экожүйелер қатты әсер етуде. Бұзылған өсімдіктердің трансформация дәрежесін және қалпына келтіру әлеуетін бағалау өсімдік жамылғысын қалпына келтіру және демутациялық ауысымдарды жеделдету әдістерді таңдауға негіз болады Осы аталған тақырыптарды зерттеу үшін болашақ мамандар ҚР үкіметі қабылдаған Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламаларды, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспары, ҚР экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы және басқа да ұлттық бағдарламаларды білулері қажет [103]. Болашақ мамандар өз өлкелерінің атап айтқанда, Арал маңы шөлдері өсімдіктерінің табиғи және антропогендік динамикасының заңдылықтарын зерттей отырып, оны жалпы білім беретін мектеп білім алушыларына үйрету мақсатында келесідей міндеттерді жүзеге асырулары тиіс: - ботаникалық алуантүрлілікке салыстырмалы талдау, - Арал теңіздерінің жағалауларында бастапқыда өскен өсімдіктерді анықтау; - антропогендік факторлардың (техногендік, ирригациялық, пирогендік) әсерінен қайталанған заңдылық сабақтастығын зерттеу; - фитомелиорация негізінде өсімдіктердің табиғи және антропогендік динамикасына әсер ететін қоршаған орта факторларын анықтау. Сонымен қатар, жыл сайын өсімдіктердің бағалы түрлерін арамшөптер басуда, соған байланысты жергілікті жердегі өсімдіктердің 70-тен астамы сирек кездесетін өсімдіктерге жатса, ал кейбір «Қызыл кітапқа» енгізілген түрлеріне болашақта мүлдем жойылып кету қаупі төніп тұр. Осы мәселелерді болашақ мамандар әр-түрлі көрнекілік құралдар арқылы, атап айтсақ, түрлі-түсті суреттерін, немесе кеппе шөптер арқылы дәріс кезінде үнемі көрсетіп отырса, оларды өздеріне тергізіпғ анықтатып, кеппе шөптер жасатып отырса, болашаұ маман ретінде өз туған өлкесіне деген қызығушылыұтары артар еді. Осыған орай, Арал маңында кездесетін әртүрлі өсімдіктердің биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін сипаттап ашып көрсетуді жөн деп білеміз. Ботаникалық әртүрлілік биологиялық әртүрліліктің негізгі элементі болып табылады. "Биологиялық әртүрлілік" ұғымы түр шеңберіндегі, түрлер арасындағы әртүрлілікті және экожүйелердің әртүрлілігін қамтиды (Конвенция..., 1992). Түрішілік генетикалық әртүрлілік популяция ішінде қамтамасыз етіледі. Генетикалық вариация түрлерге қоршаған ортаның өзгеруіне бейімделуге мүмкіндік береді. Сирек кездесетін түрлердің кең таралғанға қарағанда генетикалық әртүрлілігі аз екендігі анықталды [104]. Түрлердің әртүрлілігі немесе түрлердің байлығы белгілі бір тіршілік ету ортасындағы, Альфа әртүрлілігі Р.Уиттекер (1980) бойынша биотоптағы немесе қауымдастықтағы түрлердің саны ретінде бағаланады. Бета әртүрлілігі арасындағы тіршілік ету ортасы әртүрлілікті сипаттайды Түр құрамындағы айырмашылықтар неғұрлым жоғары болса, бета әртүрлілігі соғұрлым жоғары болады. Аймақтардағы түрлер (гамма әртүрлілігі) әртүрлі таксономиялық топтардағы түрлердің жалпы саны ретінде қарастырылады. Келесі деңгей-қауымдастықтар мен экожүйелердің әртүрлілігі, өсімдіктер қауымдастығының әртүрлілігі (фитоценотикалық) өсімдіктер мен тіршілік ету ортасының белгілеріне негізделген әр түрлі жіктеу жүйелері бойынша қарастыруды үйрету керек . Ботаникалық алуан түрлілікке флористикалық және фитоценотикалық тұрғыдан сипаттама беріледі. Арал өңірі кең трансшекаралық аумақтарды алып жатыр. Флористикалық және фитоценотикалық әртүрлілікті салыстырмалы талдау, біз ең жас жағалау аймақтарының өсімдіктерін шектелуге болады. Арал жағалауы үшін бұл Арал теңізінің құрғатылған түбі мен Арал теңіз (27-ден 59 м-ге дейін абс.жоғары) террасалары. Арал флорасы (Курочкина, 1978) 960-қа жуық "Түтікті өсімдіктер" түрін құрайды. Географиялық элементтердің ішінде Тұран және Солтүстік Туран басым түрлері (171 түрі), Палеарктикалық түрлері - 76, Жерорта теңіз түрлері - 65. Аралдың шығыс жағалауында, оның ішінде Арал маңындағы Қызылқұмдар да 400-ге жуық түрі бар (Батталова, 1993). көп жетекші туыстардың арасында: - Asteraceae, Chenopodiaceae, Poaceae, Brassicaceae, Polygonaceae көп кездеседі. Арал жағалауының флористикалық әртүрлілігі Димеева, Батталова, Димеева, Кузнецовалардың зерттеулерінде егжей-тегжейлі зерттелген. 80-ші жылдардың аяғында жағалауда 40 тұқымдастан және 143 тұқымнан 300 тамырлы өсімдік түрі тіркелді. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының басынан бастап Аралдың құрғатылған белдеуінің (жаңа Аралқұм шөлі) флорасын зерттеуге ерекше назар аударыла бастаған. 80-жылдардың аяғында құрғатылған теңіз түбінде өсімдіктердің 154 түрі тіркелген [105-106]. 2000 жылға қарай 34 тұқымдас, 134 туыстың 266 түрі анықталды. (Wucherer et al, 2001). Солтүстік-батыс шығанақтарын егжей-тегжейлі зерттеу тізімді 74-ке кеңейтуге мүмкіндік берді (Димеева, 2004 в). Қазіргі уақытта Аралқұм шөлінде Қазақстан аумағында 43 тұқымдасқа және 170 туысқа жататын жоғары саты өсімдіктердің 342 түрі тіркелген (Димеева және т.б., 2008). Солардың ішінде Арал маңында көп кезедесін түрлерге: Chenopodiaceae (83 түр), Asteraceae (45), Polygonaceae (36), Brassicaceae (32), Fabaceae(22), Poaceae (19), Boraginaceae (13), Tamaricaceae (9), Ranunculaceae (7), cyperaceae (5), Apiaceae (5) жатады. Тіршілік формаларына қарайғ олардың арасында біржылдық шөптесін (41,5%), көпжылдық шөптесін өсмідіктер (31,9%) және бұталар (16,7%) кездеседі. Біз, зерттеу жұмысымызда Арал теңізі жағалауының флористикалық ерекшеліктеріне де тоқталып кеткенді жөн көрдік. Себебі, білім алушылардың өз өлкелерінде өсетін өсімдіктерді білулері өте маңызды. Арал теңізі жағалауының флорасы 43 тұқымдасқа және 192 туысқа жататын 414 түрден тұрады. Арал маңында кездесетін басым 10 тұқымдасты келесі 21- кестеде көрсетіп кеттік. Кесте 21 - Арал теңізі маңында кездесетін негізгі өсімдік туыстары
Арал жағалауындағы ең үлкен туыстар: Calligonum*(33 түрі), Artemisia (14), Astragalus (14), Suaeda (13), Atriplex (12), Tamarix (9), Salsola (9), Climacoptera (6), Lepidium (6), Petrosimonia (6), Strigosella (5), Corispermum (5), Stipa (5). Түрлер ішіндегі әртүрлілік аймақтық ерекшеліктерге ие. Арал жағалауындағы флораның эндемизмі 5,8% құрайды (24 түрі): Atriplex pungens, A. partovi, Petrosimonia hirsutissima, Corispermum laxiflorum, Astragalus Astragalus brachypus, A. Ninae, Artemisia semiarida, quinqueloba A., aralensis, aiscopiformis, calligonunr bykovii, C. Crispatum, C. Lamellatum, C. Palibinii, C. pseudohumile, C. Humile, P. androssovii, S. columbinum, S. erinaceum, S. spinulosum, шағын Арал эндемиктеріне мыналар жатады: Corispermum laxiflorum, Atriplex pratovii, Calligonum bykovii. Флораның биоморфологиялық құрылымында шөптесін түрлер басым: біржылдық және көпжылдық өсімдіктер (кесте 22). Кесте 22 - Теңіз флорасының биоморфологиялық құрылымы
Білім алушылардың міндетті түрде білуге тиісті мазмұн ол, өсімдіктердің табиғи динамикалық заңдылықтары. Өсімдіктердің табиғи динамикасы автогендік (сингенез және эндоэкогенез) және аллогендік немесе экзодинамикалық (климатогендік, эдафогендік) бақыланады. зоогендік) сукцессиялармен бақыланады. Көптеген сыртқы факторлар өсімдіктер қауымдастығына баяу және біртіндеп әсер етуі мүмкін (климаттың өзгеруі, тектоникалық қозғалыстар, теңіздер мен мұхиттардың жағалау сызығының өзгеруі, көлбеу қозғалыстар және т.б.). Сонымен қатар, үнемі бұзушылықтар табиғатта тұрақты түрде тұрақсыздықтар бар экожүйелер орын алады. Табиғи бұзылулар жаһандық, аймақтық және жергілікті (антропогендік) болып бөлінеді, 1995), біз қарастыратын сукцессиялар аймақтық болып табылады. Егер сыртқы фактордың әсері тоқтаса, онда аллогендік сукцессия автогендік тотықсызданумен ауыстырылады. Табиғи бұзылуларды келесі түрлерге топтастыруға болады: 1. Климаттың әсерінен біртіндеп өзгерістер. 2. Құрлықішілік теңіздер деңгейінің өзгеруі; өзендер ағынының ғасырлық динамикасымен және реттелуімен байланысты (Арал теңізінің регрессиясы). 3. Арал теңізінің батыс жағалауының абразиялық жағалауларында, Солтүстік Арал маңындағы таралған әртүрлі агенттердің (көшкіндер, жазықтық және ойпатты жуу және т.б.) әсерінен көлбеу қозғалыстар пайда болады. Батареяқатты затты беткейлерден жазыққа шығарған кезде (алып кету конустары, аллювийдің жиналуы, теңіздердің және көлдердің толқындық серфингтік қызметі, рельефтің эолдық формалары), осы жағалауларға тән және Арал аллювиалды-дельталық жазықтар. Экожүйелерді тегіс рельеф формаларында қайта құру (рельефтің термокарсттық шөгуі, гидрографиялық желіні қайта құру, топырақ ерітінділерінің көлденең және тік көші-қоны нәтижесінде тұздарды шаймалаудың немесе жинаудың кумулятивті әсері - солтүстік шығыс Арал өңірінің ежелгі апталық жазығында жиі кездеседі. Өсімдіктердің зоогендік өзгерістері: зоогендік экотоптарды құру-кеміргіштер колониялары, негізінен гербилдер, жеңіл топырақтарда; жаппай микоздар мен фитофагтардың таралуы, әсіресе Аралдың шығыс жағалауындағы сексеуіл ормандарына әсер етеді. Әр түрлі агенттерден туындаған табиғи бұзылулар өсімдік жамылғысының аутогендік сабақтастығын арттырады, өсімдіктерінің климакстық қалыптасуына бағытталған. Арал өңірі мен Каспий маңы өңірлерінде теңіз деңгейінің өзгеруі аса маңызды әсер ететін фактор болып табылады. Трансгрессиялар мен регрессиялар осы теңіздердің тарихында үлкен рөл атқарды, сәйкесінше осы кезеңдерде өсімдіктердің қалыптасу процестері болды. Қазіргі уақытта біз көріп отырмыз Арал теңізінің регрессиясы 50 мың шаршы км-ден астам аумақта алғашқы сабақтастық механизмін іске қосты. Табиғи сабақтастықтың барысы антропогендік факторлардың әсерінен күрделене түседі. "Таза" түрінде табиғи сабақтастықты тек қорғалатын және қол жеткізу қиын аумақтар. Арал маңы аймақтарында табиғи сукцессия механизмдерін зерттеу үшін бұзылмаған учаскелер аз. Осындай полигондардың бірі-Арал теңізінің құрғаған түбінің аумағы. Елді мекендерден қашық, көлікке қол жеткізу қиын, мал жаюға жарамсыздығы антропогендік "кедергілерді" барынша азайтты. Сондықтан Арал жағалауының алғашқы сабақтастығын келесідей қарастыруға болады. Бастапқы кезеңдегі пионер топтарынан теңіз регрессиясы дәуіріндегі теңіз жазықтарының өсімдік жамылғысының автогендік сукцессиясының классикалық мысалы, кейінгі сукцессиялық кезеңдер қауымдастығына өсу. Жоғарыда аталған өсімдіктер арасынан Арал маңында өте көп кездесетін, сондай -ақ Арал теңізінің құрғаған табанына егілген сексеуіл орманына тоқталамыз. 2018-2020 жылдар аралығында Арал теңізінің құрғаған түбінде комитет қызметкерлері Корей орман қызметімен және Қазақстанның биоәртүрлілігін сақтау қорымен бірлесіп 13 300 гектар алқапқа 5 миллион сексеуіл көшетін отырғызды. Арал теңізінің құрғауы бұрынғы су алаңынан алты миллион гектардан астам жерді босатты. Жыл сайын Арал теңізінің құрғаған түбінен ауаға 100 миллион тоннадан астам тұз, шаң және құм шығарылады, бұл қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіреді. Ғалымдардың айтуынша, сексеуіл отырғызу құмды-тұзды дауылдарды болдырмауға көмектеседі. Қазақстанда сексеуіл екпелері негізгі орман түзуші жыныстардың жалпы ауданының 65 пайызын құрайды және шамамен 61 миллион гектарды - Республика орман қоры алаңының жартысын (49 пайыз) алып жатыр. Бір бұтаның тамыры 4 тоннаға дейін құм ұстай алады (5-сурет). Сурет 5 - Арал теңізінің құрғаған түбіне егілген сексеуілдер Сексеуіл қара-шөл өсімдігі. Орталық Азия шөлдерінің бұл тұрғыны 70-ші жылдардың ортасында жылжымалы құмдарды бекіту үшін Калмыкиядан енгізілді. Сексеуіл (Chenopodioideae), Amaranthaceae тұқымдасына жатады, шөл экожүйесінің тепе-теңдігін сақтауда үлкен рөл атқарады. Сексеуіл борпылдақ құмдарда өмір сүруге жақсы бейімделген: жалаңаш тамырлар жер үсті қашу береді, ал құммен жабылған діңдер - бағынышты тамырлар. Ол жақсы өсу қабілетіне ие, бұл үлкен практикалық маңызы бар, өйткені жануарлардың жас бұтақтарын жеуі оның өліміне әкелмейді. Сексеуілдер қолайсыз aya-райында жануарларға жақсы баспана жасайды. Сексеуілдер бұталар немесе кішкентай ағаштар (биіктігі 1,5—12 м) шанышқы бұтақтары және сынғыш жас өскіндері бар. 15 метрге жететін тармақталған тамыр жүйесінің арқасында ол шөлді құмдардың басталуын тежейді. Жапырақтары қарама-қарсы кішкентай түссіз қабыршақтар немесе сүйел түрінде (фотосинтезді жасыл бұтақтар жүзеге асырады). Гүлдері қос жынысты өте майда, бір-бірден орналасады. Жемістері қанатты жаңғақшалар болып келеді. Екінші орынды Asteraceae тұқымдасы алады. Арал өңірінде қарақұмық, Polygonaceae Calligonum тұқымдасының (33 түрі) түрлерінің алуан түрлілігіне байланысты аралдың 75 жағалауында үшінші сатыны алады. Жүзгін (Calligonum) - қарақұмық тұқымдасына жататын көпжылдық тармақталған бұталар тұқымдасы. Жүзгіннің негізгі ерекшеліктерінің бірі-қанатты немесе көптеген қылшықтармен жабылған жемістер, олар желмен оңай тасымалданады. Жалпы, жүзгіннің дамуы өте тез жүреді және бұтаға 5-6 жыл болғанда алғашқы гүлін жара бастайды. Жеке ересек түрінің тамыр жүйесі өте үлкен аумақты алады, өйткені бүйірлік көлденең тамырлардың ұзындығы шамамен 20 м жетеді. Жапырақтары нәзік, сызықты, ине тәрізді немесе қалампыр тәрізді, ұзындығы 3-7 мм, түбінде қабыршақты сабағы бар, ерте түсіп кетеді. Жазда фотосинтетикалық функцияны оларда жыл сайынғы жасыл өсінділер орындайды, цилиндр тәрізді, салыстырмалы түрде жұқа, күзде түсіп кетеді. Гүлдер аксиларлы, қос жынысты, хош иісті, түстері ақ, қызғылт, қызғылт-күлгін, жасыл түсті болып келеді. Жеміс-жаңғақтан бірнеше есе ұзын және жалпы сфералық пішін беретін қарапайым жаңғақ. Қанатты тұқымдарды жел оңай таратады. Келесі 6-суретте біз, Арал маңы өсімдіктеріне талдау жасау сәтін беріп отырмыз. Сурет 6 - Арал маңы өсімдіктеріне талдау жасау сәті Бұталардың вегетациясы наурыздың аяғы мен сәуірдің басында басталады. Гүлдену сәуірдің ортасында немесе соңында, ал жеміс беру және себу мамырдың аяғында немесе маусымның басында байқалады. Қыс мезгілінде топырақ бетінде және шөптің арасында орналасқан тұқымдар ерте көктемде өніп шыға бастайды. Көптеген түрлер тұқымның өнгіштігін 5-9 жыл бойы сақтайды, бұл желдің әсерінен өсімдік жемістерінің "қозғалғыштығын" ескере отырып, оларға қолайлы жағдайларға тап болғаннан кейін ғана өнуге мүмкіндік береді. Жалпы жүзгіннің 80- дей түрі кездеседі, ал Қазақстанның шөл, шөлейтті аймақтарында 30-дай түрін кездестіруге болады. Мысалы, қызыл жүзгін (Callіgonum aphyllum), елек жүзгін (Callіgonum jucnceum), тікенді жүзгін (Callіgonum cetosum) кең таралған. Жүзгінді ергілікті халық отын үшін, жем-шөп ретінде және құм мен қарды тоқтату үшін де өсіріледі. Түйе, қой мен ешкілер бұтағын, жемісін қорек етеді . жүктеу/скачать 1.78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||