Аз ҷониби Шурои илми-методии Донишгоҳи технологии Тоҷикистои тавсия шудааст

Муаллифон: Ҳасанов А.Р., н.и.и., дотсент - боби 1 (мавзӯъҳои 1, 2, 3), боби 2 (мавзӯъҳои 6, 9 дар якҷоягӣ бо Содиқов Р.Ҳ.). Мпразизов Л.Ҳ., п.и.п.,дотсент - боби 3 (мавзӯъҳои 11, 12). Содақов Р.Ҳ., омӯзгори калон - боби 2 (мавзӯъҳои 4, 5, 7, 8, 10).

М у қ а р р и з о н:

д.и.и., профессор Султонов З.С.

и.ц.п., дотсепт Аттардопов Ӯ.А.

Молия ва қарз (китоби дарсӣ). — Душанбс: «Ирфон», 2010. -352 с.

Дар китоби дареии пешниходшуда масъалахои таърихи пайлоиш, вазифахо ва намуДхои пул, муомилоти пулй, пизоми пулии Ҷумхурии Точиикстои, намудхо ва шакяхои таваррум, сиёеати зиддитаваррумии давлат, мохият ва вазифаҳои молия, низоми мояиявӣ, сиёсати мо.чиявӣ ва идоракунии молиявӣ, назорати молиявӣ, зарурат ва ахамияти фоплхои гайрибучетӣ, накши молияи корхона, сугурта. карз, намудхо ва шаклхои он, накш ва ахамияти карз дар шароити иктисоли бозорӣ, вазифахрн трз, нкзоми карзии Ҷумхурии Точикистон ва гашкили оп мухркима шудааст. Муаллифон кӯшидааид масъалаҳоро бо назар-дошти хусусиятхои хоси иктисодиёти Ҷушурии Точикистоп баррасй , намоянд. Хуеусияти хоси китоб дар он аст, ки дар охири хар мавзӯь саволхои худсанчишй, тсстхо, масъалахо, истилоҳот в<\ мафхумхо. адабиёт чой дода шудааст.

Китоб барои лонишҷӯсии иетисосҳои иетисодии•мактабхои оий, аснирантон, омӯзгорон ва кормапдони сохахои иктисодӣ пешниҳод мсшавад.

Аз Паёми Прездданти Ҷумхурии Тоҷикисгоп Эмомалӣ Рахмон ба Мач.чиси О.тч Ҷу.м-ҳурни Тоҷикистон аз 24 анрели солн 2<Ж)

Дар таърихи қариб бистсолаи соҳпбистиклолии давлатӣ Ҷумҳурии Тоҷикнстон дар ҳамаи соҳаҳо, ҳям дар давлатдорӣ, ҳам дар сиёсат ва ҳам дар иқгисодиёт ба комёбнҳои назар-рас ноил гардид. Дар ин муддати кӯтоҳ дар соҳаи иқтисодиёт низоми нави молиявӣ ва бонкии ба талаботҳои байналхалқӣ ҷавобгӯй ташкил карда шуд. Муаесисаҳои низоми молиявӣ ва қарзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ташкшютҳои молиявии байналхалқй ва минтақавӣ аъзо гардида, фатюлияти худро бо талаботҳои онҳо, ки аз меъёрҳои байналхалқй бармеоянд, ҳамоҳанг месозанд.

Дар ин давра комебиқои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи омӯзиш ва ҷорй намудани техииха ва технологжи иттилоотӣ хело назаррас гардид. Омӯзиш ва истифодаи техникаву техно-логияи итгияоотии муосир ба пешрафти соҳаҳои молиявӣ ва Қарзии кишвар имконият фарохам овард. Муассисаҳои моли-явию қарзии Тоҷикистон амалиётхои бонкии байналхалқӣ ва электрониро ҷорӣ яамуданд, ки он боиси шинохти онҳо аз та-рафи ташкилотҳои молиявии байналхалқӣ гардид.

Гузариш ба муносибатҳои бозорӣ ва пайвастан ба ҷараёни Хамгироӣ боиси нешрафти муносибатҳои пули/о молӣ днр Ҷумҳурии Тоҷикистон гардид.Ҷаҳонишавии иқтисодпстп

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

Тоҷикистон ва кабули меъёрхои байналхалкӣ аз мақомоти копунгузорЯ кабули конунҳо ва қарорҳо, аз мақомоти иҷроия қабули санадҳои меъёрӣ, қоида ва тартиби ҷорӣ намудани онҳоро талаб намуд.

Аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ мақомоти конунгузор ва иҷроияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушдн иҷтимоию иқтисодии кишвар таваҷҷӯхи зиёд зоҳир намуда, бо назардош-ти хусусиятҳои миллӣ ва минтақавӣ қабули қоиунхои махсус дар бораи молияи давлатӣ, Бонки миллии Точикистон, фаъо-лияти бонкй, сугурта, андоз, хазинадорӣ, гумрук, ҷамъиятҳои саҳҳомӣ, дастгирии фаъолияти соҳибкорӣ, сармоягузории хориҷӣ, бозори қогазҳои қимматнок, муфлисшавӣ ва гайраро таъмин намуд.

Пас аз қабули қонунҳо ва санадҳои мазкур бо дастги-рии Х,укумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Раёсати хазинадории марказӣ, мақомоти андоз ва гумрук, ташкилотҳои гуногуни сугуртавӣ, бонкҳои гуногунсохаи тиҷоратӣ, ташкилотхои мо-лиявии гайрибонкӣ, мақомотҳои идоракунии фондҳои давла-тии ғайрибуҷетӣ ва гайра ташкил шуда, ҳоло фаъолияти пур-самари худро дар доираи иҷрои қонуну санадхои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва талаботҳои инстптутҳон молиявнп байналхалқӣ бурда истодаанд.

Таи солҳои охир дар сохтори вазорату идораҳо низ тагйи-ротҳОи куллй ба амал омад. Масалан, дар сохтори Вазорати молияи ҶТ идораи когазҳои қимматнок, идораи муносибатҳои байналхалқи, мақомоти идоракушш карзн давлатӣ ташкил кар-да шуд. Дар низоми бонкӣ амалиётҳо ва хизматрасопиҳои гу-ногуни бонкии дохилӣ ва байналхалқӣ тавассути истнфодаи шабакахои гуногуни иттилоотӣ ҷорӣ карда шуд.

Сиёсати иктлсодии давлат асосан бо ёрии фин^ангҳои молиявӣ-қарзӣ амалӣ карда мешавад. Рушди босубот ва бо-суръати иктисодию иҷтимоии ҷумҳурӣ аз татбиқи окилонаи сиёсати молпявӣ ва пулшо қарзӣ сахт вобаста буда, яке аз зами-

4

ПЕШГУФТОР

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

САРСУХАН

Молия ва карз ҳамчун категорияҳои иқтисодӣ дар шак-ли тахайюлӣ (абстрактӣ), дар алоқамандии амалии онҳо бо вазифаҳои дар назди иқтисодиёти воқеӣ истода, дида шудааст. Дар китоб фаъолияти муассисаҳои гуногуни соҳаҳои молиявй ва бонкӣ, ба монанди мақомотҳои молияи давлатӣ ва маҳаллӣ, назорати молиявй, зерсохтори молияи корхонахо, бонкҳо ва ташкилотҳои дигари қарзй, суғурта ва гайра нишон дода шу-дааст.

Омӯзиши китоби «Молия ва қарз» ба донишчӯён нафақат масъалаҳои асосии назариявии пул, молия ва қарзро медиҳад, бялки ояҳо метавояанд қопдаҳои асоеӣ яа гяртби бурщия амалиётҳои пулӣ, молнявй ва қарзиро дар ин чараён аз худ намоянд.

Инчунин, китоби пешниҳодшуда дорои бартарихои зс-рин мебошад:

- хар як мавзӯъ саволҳои худсанҷишӣ, тестҳо, масъалаҳо, истилоҳот ва мафхумхо дорад, ки баъди омӯзиши мавзӯъ ба

САРСУХАН

-д? анҷоми мавзӯҳо адабиётҳои ба ҳамин мавзӯъ тааллуқ-дошт; гзарда шудааст, ки ба инкишофи тафаккури назария-вии д:ьишҷӯ кӯмаки бевоситаи иловагӣ мерасонад.

X.гактери инноватсионии китоби «Молия ва қарз» дар оп дида жшавад, ки тестҳо ва масъалаҳон дар ҳар мавзӯъ оварда-шуда ^р вақти гузароиидани санҷишу имтиҳопҳо бо тариқи комго;:ерӣ барои истифода бурдан ва баҳогузорӣ (холгузорй) кардгг имконпазир мешавад.

Х:-томи навиштани ин китоб барои равшаиӣ андохтан ба ба";-^:е мафҳумҳои назариявӣ муаллифон аз асарҳои оли-мон в: иқтисодчиёни шинохтаи ватанӣ ва хориҷӣ Назаров Т.Н., ?лҳимов Р.К., Қаюмов Н.Қ., Раҳимзода Ш.М., Поляк Г.Б., луков Е.Ф., Лаврушин О.И., Романовский М.В., Фети-сов ВД ва дигарон истифода намуданд, ки ба онҳо миннат-дорик гепоён баён менамоянд.

К:гоби мазкур аз тарафи кафедраи «Молия ва қарз»-и Донисгоҳи технологии Тоҷикистон бахшида ба ҷашни 20-со-лагии Донишгоҳи технологии Тоҷикистон ва соли «Мао-риф в: фарҳанги техникӣ» эълон шудани соли 2010-ӯм барои дониптӯёни ихтисосҳои иқтисодӣ таҳия гардидааст.

Мулллифони китоби мазкур эҳтиромона аз ҳамаи олимон ва мупхассисони соҳа хоҳишманданд, ки фикру мулоҳизаҳои худро нисбати ин китоб ба кафедраи «Молия ва карз»-и До-нишгс.хи технологии Тоҷикистон ирсол намоянд. Пешакӣ ба ҳамаи № нафароне, ки фикру андешаҳояшонро пешниҳод ме-кунанд изҳори ташаккур мекунем.

7

МОЛИЯ ВЛ КЛРЗ

ПУЛ. МУОМИЛОТИ ПУЛИ.

НИЗОМИ ПУЛИ

МАВЗӮИ 1. МОҲИЯТ, ВЛЗИФАҲО ВА НАМУДҲОИ ПУЛ

1. 
   Пайдоиш ва мохиити иул
   
2. 
   Вазифахои пул
   

1. 
   Вазифаи пул ҳамчун чснакн арзиш
   
2. 
   Вазнфаи пул хамчун воситаи муомнлот
   
3. 
   Вазнфан иул хамчун воснтаи андӯхт
   
4. 
   Вазифаи нул ҳамчун воситаи иардохт
   
5. 
   Вазифаи пулхои ҷахонй
   

3. 
   Накпш пул дар иктисодиёти бозорн
   
4. 
   Намудхон нул
   

Ҳар як шахс бо пул допмо ва хамарӯза сарукор дорад. Ҳар рӯз мо ба воситаи он аз мағоза харид мекунем, пули рохро дар накдиёт ва дйгар хизматрасонихоро лардохт меиамоем, карз мегирем, андоз месупорем ва гайра. Кариб ҳар рӯз масъалаҳо онди пул ва танзими он дар Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Бонки миллии Точикистон ва Вазорати молияи Ҷумҳурии Точикистон мухокима мегарданд ва е дар воситаҳои ахбори омма шарх дода мешаванд. Пул на танҳо ба одамон лозим

8

МЛВЗУИ 1. МОҲИЯТ. ВАЗИФАХО ВЛ НАМУДҲОИ ПУ.Ч

аст, ки онро барои қонеъ намудани талаботҳои худ истифо-да мебаранд, он ба дигар субъектҳои иктисодӣ - корхонахо ва давлат низ зарур аст. Корхоиахо пулро барои ба амал ба-ровардани фаъолияти сохибкорӣ ва гирифтаии фоида, давлат бошад асосан бо мақсади танзими иқтисодиёт истифода ме-барад. Имкониятҳои васеи истифодаи пул онро барои одамон махсусан муҳим ва арзишдор мекунад. Саволе ба миён меояд, ки пул аз куҷо ва кай пайдо шудаст.

Дар байни олимони иқтисодшинос дар масъалаи пайдои-ши пул нуқтаи назари муайян вуҷуд надорад. Дар замони му-осир, дар илми иқтисодӣ ду консепсияи (нуктаи назари) пай-доиши пул вуҷуд доранд: ратсионалистӣ ва эволютсиоиӣ.

Тарафдорони консепсияи ратсионалистӣ пайдоиши нулро чунин шарҳ медиханд: нул дар натиҷаи созиш байни одамон, ки исгифодаи онро барои мубодила намудан кулай ва муфид мешумориданд, пайдо шудааст.

Якумин маротиба ин нуқтаи назарро Арасту пешниҳод кардааст. Дар рисолаи «Лхлоқи Никомахова» ӯ навиштааст: «Ҳама чизе, ки дар мубодила иштирок мекуиад, бояд бо ягон тарз муқоиса карда шавад... Барои иҷро шудани мубодила бояд ягон вохиди чепак, ки ба ягон шарт асос ёфтааст, вуҷуд дошта бошад».

Нуқтаи назарн психологӣ - субъектпвӣ онди масъалаи пай-доиши пул барои баъзе иқтисодчиёни машҳури муосир низ хос аст. Масалан, иқтнсодчии амрикоӣ П. Самуэлсон иулро ҳамчун шарти сунъин нҷтимоӣ муайян мекупад. Ҷ. К. Гэлбрейт бошад, дар он ақидааст, ки «вобаста кардани вазифахои пулӣ ба филизҳои нафис ва прсдметҳои дигар - ин маҳсули созиши байни одамон мебошад».

Ҳамин тариқ, намояндагони нуқтаи назари ратсионалистӣ пулро ҳамчун махсулоти созиш банни одамон, воситаи тсхии-кии мубодила баррасӣ менамоянд.

Консепсияи эволюгсионии найдошни пул исбот мснамояд, ки пул бидуни хости одамон дар натиҷаи инкишофи дуру да-

9

МОЛИЯ ВЛ КЛРЗ

Дар айни замон чор шакли арзиш маълум аст: оддӣ ё та-содуфӣ, пурра ё васеъгардида, умумӣ ва пулй.

Мубодила бо пайдоиши тақси.моти ҷамъиятии меҳиат ба вуҷуд омадааст. Зарурияти тақсимоти ҷамъиятии меҳнат ба-рои мубодила равшан аст. Танҳо эквивалептҳо (ҳамарзишҳо), андозаҳои баробар мубодила мешаванд. Ба таври дигар гӯем, ду мол дар он ҳолат мубодила мешаванд, агар арзиши онҳо эквивалент (ҳамарзиш) бошад.

Моли А баробар аст ба моли Б. Дар ин мисол моли А ар-зиши худро дар моли дигар ифода мекунад, бинобар ин, дар шакди нисбии арзиш мебошад. Моли Б ҳамчун эквиваленти арзиши мол аст. Аз ин рӯ, вай дар шакли эквивалентии ар-зиш мебошад.

Шакли арзиши баррасишуда номи оддӣ е тасодуфиро ги-рифт. Душвории мубодила бо шакли оддии (тасодуфии) ар-зиш дар ои аст, ки ҳар ду иштирокчӣ бояд дар ҷои мубодила
МАВЗӮИ 1. МОҲИЯТ, ВАЗИФАҲО ВЛ НАМУДҲОИ ПУЛ

дар як вақт ҳозир бошанд. Инчунин, хоҳиши харду иштирок-чии мубодила оиди харидани моли якдигар бояд мувофикдт кунад, вагарна мубодила баргузор намегардад.

Дар натиҷаи пешрафти якчояи иқтисодӣ ва таърихӣ тақ-симоти дуюми калони ҷамъиятии меҳнат ба ву.ҷуд омад -ҳунармандӣ аз чорводорӣ ва кишоварзӣ ҷудо гардид. Ин маъ-нои онро дорад, ки маҳсулотҳое, ки ба мол мубаддал мегар-данд, то рафт зиёд мешаванд.

Акнун чорводор гусфанди худро на танҳо ба гандум, балки

ба матоъ, тиру камон, ҷавоҳирот ва гайра низ иваз карда мс-

тавонист. Бо ибораи дигар, акнун як молро на бо як мол, бал-

ки бо якчанд молҳо - эквивалентҳо иваз кардаи мумкин буд.

молиБ

Мушкилиҳо дар мубодила боқӣ моидапд, аммо як сабукӣ ба ҳар ҳол ба вуҷуд омад. Акнун молҳо хеле зиёд гащтанд ва аз ин сабаб як категорияи дигари бозор «интихоб» пайдо гашт. Аммо мушкилиҳои мубодила ҳам зиёд шуданд.

Шакли баррасишуда номи арзиши пурра ё васеъро гирифт.

Тақсимоти ҷамъиятии меҳнат идома меёбад. Маҳсулнокии мсҳнат меафзояд. Микдори молҳо ва инчунин мунтазамии му-оодила низ зиёд мегардад. Ва оқибат, тадриҷан, то иштирокчи-ени мубодила фикри, агар моли А-ро ба моли Б, В, Г ва гайра иваз кардан мумкин бошад, беҳтар ва осонтар нест, кй онхо моли А-ро бихаранд, ва баъдан ба воситаи о}1 ҳамаи молҳои ■заруриро ба даст оранд.

Гаърих номи одамеро. ки ин фикр ба сараш омадааст ва

^; кабилаеро, ки дар он ин фикр амалӣ шудааст, нигоҳ на-

доштааст. аммо псшрафти бузурге дар шуури ҷамъиятй ба

11

МОЛИЯ ВЛ КЛРЗ

- мубодплаи ягона ба ду муомила ё харидуфурӯши мусгакил

а) фурӯши моли шахсӣ (мол - пул);

б) хариди моли зарурӣ (пул - мол).

Созишҳои (мол - пул)ва (пул - мол)-ро дар фазо ва вакт аз хам чудо кардан мумкин аст.

2. 
   Барои соҳибкорон имконият пайдо гардйд, ки пулро аз лаҳзаи фурӯши моли худ, то вақти харидани мавод, ашё ва дигар чизҳои лозимӣ пасандоз намоянд, яъне харакати пул мустақцл гардида, аз ҳаракати мубодилаи мол вобаста наме-бошад.
   
3. 
   Пул зиддияти истеҳсолоти молӣ, яъне мухолифати бай-ни арзиши истеъмолӣ ва арзишро аз байн бурд. Бо пайдоиши пул олами мол ба ду қисм чудо шуд:
   

• 
  дар қисми аввал як мол - пул;
  
• 
  дар қисми дуюм - ҳамаи молҳои дигар.
  

- гузариш аз хоҷагии натуралӣ ба истеҳсолоти молӣ ва

. - тақсимоти ҷамъиятии меҳнат;

• 
  паидоиши мустақилияти молу мулкии субъектҳои хоҷа-гидорӣ - соҳибмулкон, ки мол истеҳсол мекарданд;
  
• 
  риояи эквивалентнокй ҳангоми мубодила аз ҷониби ха-ридорону фурӯшандаҳо.
  

• 
  пул - ин молест, ки дар ҷараёни инкишофи таърихии истеҳсолоти молӣ ва мубодила пайдо шудааст;
  
• 
  пул - ин моли махсуси имтиёзиоке мебошад, ки накши эквилаленти умумиро мебозад,
  
• 
  пул - ин механизмест, ки зиддияти байни арзиши истеъ-молӣ ва арзишро хал менамояд.
  

МОЛИЯ ВЛ ҚЛРЗ

1.2. Вазифаҳои пул

Моҳияти пул ҳамчун категорияи иктисодӣ дар вазифаҳои ои ифода мегардад. Омӯзиши вазифаҳои пул дар пайдарҳамй ва алоқамандии зичи онҳо имконият медиҳад, моҳияти пул амиқтар фаҳмида шавад. Пул ҳамчун эквиваленти умумй вазифаҳои зеринро иҷро мекунад: ченаки арзиш, воситаи му-омилот, воситаи андӯхт, воситаи пардохт, пулҳои ҷаҳонӣ.

1.2.1. Вазифаи нул ҳамчун ченаки арзиш

Ин вазифаи пул дар чен кардани арзиши молҳо бо роҳи муқаррар намудани нарх зоҳир мегардад. Ҳамчун эквивален-ти умумӣ пул арзиши ҳамаи молҳоро муайян мекунад, аммо иа он (пул) молҳоро ҳамандоза мекунанд, балки меҳнати зару-рии ҷамъиятӣ, ки барои истеҳсоли молҳо сарф шудааст, шар-ти мукоиса кардани онҳоро ташкил мекунад. Ҳамаи молҳо ҳамчун маҳсули меҳнати зарурии ҷамъиятӣ мебошанд, бино-бар ин пулҳои ҳақикӣ (нуқра ва тилло), ки арзиш доранд ме-тавонанд. чснаки арзиши онҳо бошапд.

Арзиши мол, ки бо пул ифода шудааст нархи мол номида

мешавад. Вай бо меҳнати зарурии чамъиятии барои истеҳсол

ва фурӯши он сарфшуда муайян карда мешавад. Қонуни ар-

зиш асоси нарххо ва ҳаракати онҳо мебошад. Ыархи мол дар

бозор муайян мегардад ва дар вақти баробар будани талабот

ва пешпиҳод ба молҳо аз арзиши мол ва арзиши пул вобаста

аст. Ҳангоми дар гардиш будани пулҳои ҳақиқӣ

., Арзиши мол

Арзиши пул

Агар дар бозор байни талабот ва пешниҳод мувофиқат набошад, нарх аз арзиши он фарқ мекунад (ба боло ва ё ба поён). Ин огоҳӣ барои молистеҳсолкунандагон мебошад, ки кадоми молҳо кам ва зиёд истеҳсол шудаанд.

14

МАВЗӮИ '■ МОҲИЯТ, ВАЗИФЛҲО ИЛ НЛМУДҲОИ ПУЛ

Дар вақти баробарии нархҳо ба намудҳои ҷудогонаи молҳо истехсолкунандагоне, ки харҷашон барои истеҳсол нисбат ба хароҷотн зарурии ҷамъиятӣ камтар аст, дар бозор дар мубори-заи рақобатӣ бартарии муаяйн доранд. Ва барьакс, дар вақти зиёд будани хароҷотҳо дар истҳсолот нисбат ба харҷхои зару-рии ҷамъиятӣ зарар мебинанд, кн ин ҳатто метавонанд ба қатъ кардани истеҳсоли ин намуд молҳо оварда расонад. Бииобар ин. таъсирп фаъоли пул ба ҷараёни истеҳсолот зоҳир мегардад.

Нархи мол на танҳо чснкунии маҳсулотҳои меҳнати ҷамъиятӣ, балки қисмҳои пул хамчун мол - нуқра ва тиллоро таъмин мекунад. Барои муқоиса кардани нархи молхое, ки ар-зиши гуногун доранд, онҳоро ба як миқёс (масштаб) овардан, яъне ба воҳиди пулии якхела ифода кардан зарур аст. Микёси ларх гуфта, дар замони муомилоти филизӣ миқдори муайяни тилло ё нукра, ки дар ин мамлакат ҳамчуп воҳиди пулӣ қабул шуда буд ва барои чен намудани нархи ҳамаи молҳои дигар истифода мегардид дар назар доштанд.

Пулро ҳамчун миқёси нарх давлат муқаррар мекунад ва он хамчун микдори муайяни филиз, ки бо тагйирёбии арзиши ин филиз дигаргун мешавад, ифода меёбад. Дар аввал вазии филизии воҳиди пулӣ бо миқёси нарх мувофиқат мекард, ки ин дар номи якчаид воҳидҳои пулӣ инъикос ёфтааст. Маса-лан, вазни фунт стерлинги англисӣ дар гузашта ҳақиқатан як фунт нуқра баробар бул. «Фунт»- калимаи лотинӣ буда, маъ-иояш вазн аст. Дар ҷараени инкишофи таърихӣ миқсси нарххо аз вазни филизӣ ҷудо гашт.

Дар замони муомилоти пули тиллоӣ миқёси нархҳо му-каррар намудани воҳиди пулиро, ки ба микдори муайяни тил-яо баробар буд, дар назар дошт.

Хангоми муомилоти тилло ҳамчун пул миқёси нарх талаб <^аРД, вохиди пулӣ чунин муайян карда шавад, ки ба микдо-Ри муайяни тилло баробар бошад. Яъне як воҳиди пулӣ баро-оар аст ба х грамм тилло.

•.5

Дар Иттиходн Шӯравӣ як рубл соли 1961 ба 0,98741 грамм тиллои холис баробар карда шуда буд. Дар соли 1900 долла-ри ИМА ба 1,50463 грамм, соли 1934 ба 0,888671 грамм, соли 1973 (феврал) ба 0,736 грамм тиллои холис баробар буд. Баъ-дан аз соли 1976 сар карда, ИМА аз муайяннамоии нархи асъ-ори худ ба таври маъмурӣ даст кашид ва акнун нархи он дар бозор вобаста ба пешниҳоду талабот муайн карда мешавад.

Дар замони хозира тилло вазифахои пулро, аз он ҷумла вазифаи ченаки арзишро иҷро намекунад. Тилло дар гардиши дохилӣ ва берунӣ истифода намешавад ва бо аломатҳои иваз-нашавандаи арзишӣ - пулҳои карзӣ иваз гашт.

Дар ибтидои солҳои 80-уми асри XX мамолики шптирок-чии Фонди байиадмиллалии асъор нархи расмии тилло ва дар воҳиди пуллии худ нфода ёфтани вазнп тиллоро манъ карданд.

Имрӯз мпқёсп нархп расмӣ дар тамоми мамлакатҳо ба тав-ри стихиявӣ дар ҷараёии мубодилаи бозорӣ бо роҳи чен кар-даии арзиши молҳо ба воситаи нархҳо муайян карда мешавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ.аз соли 1992 ин чониб та-носуби расмии пули миллӣ ва тилло вуҷуд надорад.

Дар охири асри XX демонетизатсияи тилло (аз муомилоти нулӣ бекор кардани тилло) рух дод, яъне тилло вазифаи чеиа-ки арзишро аз даст дод. Ҷои тиллоро дар гардиши дохилӣ ва берунии мамлакатҳо нулхои қарзӣ гирифт.

Бо муқаррар гаштанй пулҳои қарзии ба тнлло ивазнаша-ванда миқсси нархҳо низ дигаргун шуд. Акнун давлат:

а) номи воҳиди пулӣ, тартиби ба муомилот баровардан ва
аз муомилот гирифтани он, инчунин кугиориокии онро муай-
ян мекунад;

б) тартиби барориши воҳиди нулии майда, ки чун қоида

в) қоидаҳои гардиши пули нақдй ва гайринақдиро муай-

16

[Ч4АПЧӮИ 1. МОХИЯТ, ВЛЗИФЛҲО ВЛ ИЛМУДҲОИ ПУЛ

менамояд.

Хамин тариқ, пул ба сабаби маҳсули меҳнат буданаш хамчун ченаки арзиш амал мекунад ва иҷрои ин вазифа имко-ният медиҳад, ки додугирифти байни молистеҳсолкунандагону истеъмолкунандагои одилона амаяӣ гардад.