Аудиторлық Дәлелді Алу Үшін Тестілеуге Арналған Баптарды Таңдау

10.  Бақылауды тестілеу мен бөлшектерді тестілеуді әзірлеуде аудитор

аудиторлық шара мақсатына сәйкес келуде тиімді болатын тестілеуге арналған баптарды таңдау тәсілін анықтайды. (Сілт: Пар. A52-A56)

Аудиторлық Дәлелдегі Сенімділігінің Шүбәсі немесе Сыйспайтындылығы

11.   Егер:

(а) Бір көзден алынған аудиторлық дәлелдер басқа көздeн алынған дәлелге сәйкес келмесе; немесе

(b) Аудитор аудиторлық дәлелдер ретінде қолданылуы тиісті ақпараттың сенімділігіне күмән келтірсе,

аудитор аудиторлық дәлелдерді жетілдірулер немесе толықтырулар мәселесін шешу немесе қажетті болуын анықтайды және керек болса аудиттің басқа мәселелеріне мәселенің әсерін қарастырады. (Сілт: Пар. A57)

***

A1.   Аудиторлық дәлелдер аудитордың пікірі мен есебін қолдауы қажет болады. Бұл сипат бойынша кумулятивті және бастапқы кезінде аудит барысында орындалған аудиторлық шаралардан алынған ақпарат болып саналады. Алайда, аудиторлық дәлелдерге алдыңғы аудиттен, өзге көздерден алынған ақпарат (аудитор өзгерістер ағымдағы аудитке өз релеванттілік жатқызуы мүмкін болатын алдыңғы аудиттен бері пайда болғанын анықтайды²⁵²) немесе клиент қабылдауы мен ұзақтығына қатысты фирманың сапасын бақылау кіреді. Кәсіпорын аясының ішіндегі, сыртындағы басқа көздерді толтыру ретінде, кәсіпорынның бухгалтерлік жазулары аудиторлық дәлелдердің маңызды көзі болып табылады. Сонымен қоса, аудиторлық дәлелдер ретіндеі қолданылуы мүмкін ақпарат басшылықтың сарапшысының жұмысын пайдалану арқылы дайындалған. Аудиторлық дәлелдерге басшылықтың тұжырымдамаларын қуаттайтын ақпарат, сондай-ақ бұл тұжырымдамаларға қайшы келетін кез келген ақпараттан тұрады. Қосымшаға кейбір жағдайларда аудитор ақпараттың болмауын (мысалы, басшылық сұратылатын ұсынымдарды қамтамасыз етуден бас тартуы), сонымен қоса аудиторлық дәлелдерді қалыптастырады.

A2.  Аудиторлық пікір құрастырудағы аудитордың көпшілікті жұмысы аудиторлық дәлелдер алу мен бағалаудан тұрады. Аудиторлық дәлел алуға арналған аудиторлық шараларға инспекциялау, байқау, растау, қайта санау, қайта орындау, әдетте сұрауды толтыру ретінде қомбинациялы болатын аналитикалық шаралар кіреді. Сұрау маңызды аудиторлық дәлел қамтамасыз етсе де, кемшілік туралы дәлел берсе деп жеке алынған сұрау әдетте бекіту деңгейіндегі елеулі кемшілік туралы

жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел де, бақылау нәтижелілігі де бере алмайды.

A3.   200 АХС²⁵³ сәйкес, аудитор аудиторлық тәуекелді қолайлы төмен деңгейге дейін (қаржылық есептілік елеулі түрде бұрмаланғанда, аудитор сәйкессіз пікірін білдіретін тәуекел) төмендету мақсатымен жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алған жағдайда ақылға қонымды сенімділік алынады.

A4.  Аудиторлық дәлел жеткіліктілігі мен тиістілігі өзара байланысты. Жеткiлiктiлiк - бұл аудиторлық дəлелдердiң сандық шамасы. Қажетті аудиторлық дəлелдер санына аудитордың бұрмалаулар тəуекелділігін бағалау (тəуекелділік жоғары болса, аудиторлық дəлелдер де көп мөлшерде қажет) жəне аудиторлық дəлелдер сапасы (сапа жоғары болса, дəлелдер азырақ) əсер етеді. Бірақ көбірек аудиторлық дəлелдерді алу, олардың жетіспейтін санының орнын толтыра алмайды.

A5.   Сəйкестiлiк болса бұл - аудиторлық дəлелдiлiктiң, олардың нақты бiр пайымдауға қатысты релеванттылығының жəне де олар сенiмдiлiктiң сапалық шамасы. Аудиторлық дəлелдердің сенімділігіне оның қайнар көздері мен сипатына, сондай-ақ аудиторлық қорытынды алынған жекелеген жағдайларға да байланысты болады.

A6.  330 АХС сәйкес аудитор жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алынғандығы бойынша қорытынды қалыптастырады.²⁵⁴ Аудиторлық тәуекелді қолайлы төмен деңгейге дейін төмендету мақсатымен, сонымен қоса аудиторға аудитордың пікірін негіздейтін жөн қорытындыларды жалпылауға мүмкіндік беру мақсатымен жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алынды ма, жоқ па деп кәсіптік мәселе болып табылады. 200 АХС-ына сондай мәселелерді талқылау кіреді, мысалы, аудиторлық шаралар сипаты, қаржылық есеп мерзімдері, табыс пен шығыс балансы. Аудитор жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алынғандығы бойынша кәсіптік пікірін білдірген жағдайда, бұл релевантты факторлар болып табылады.

A7.  Кейбір аудиторлық дәлелдер бухгалтерлік жазуларды тестерін жүргізу арқылы, мысалы, қаржылық есеп үдерісіндегі шараларды талдау, шолу, қайта атқару, сонымен қоса бірдей ақпараттың байланысты типтері мен қолданыстарын салыстыру арқылы алынады. Аудитор сондай аудиторлық дәлел атқаруда бухгалтерлік жазулар ішкі жағынан сәйкесті болады және қаржылық есептілікпен ризаласатынын анықтайды.

A8.  Аудиторлық дəлелдердің сенімділігіне оның қайнар көздері мен сипатына, сондай-ақ аудиторлық қорытынды алынған жекелеген жағдайларға да байланысты болады. Мысалы, тəуелсіз ішкі ақпарат көзінен алынған дəлелді өңдеу ішкі жағынан алынатын дәлел, мысалы бухгалтерлік

жазулардағы, кездесулер хаттамасы, немесе басшылық ұсынуындағы аудиторлық мәліметтен сенімділігін көтереді.

A9. Тəуелсіз ішкі ақпарат көзінен алынған дəлелге үшінші жақтардың растаулары; аналитиктар есебі; бəсекелестер бойынша салыстыру мəліметтері жатады (салыстырмалы мәлімет).

Аудиторлық дәлел алуға арналған аудиторлық шаралар

A10. 315 АХС пен 330 АХС сай пайымды қорытындылары жалпылауға қатысты аудиторлық дәлел келесі шаралар атқаруда орындалады:

(а) Тәуекелді бағалау шаралары; және

(b) Төмендегі жайларды қамтитын бұдан әрі аудиторлық шаралар:

(i) АХС-тар талап еткенде немесе аудитор таңдауы болған жағдайда бақылау тестері; және

(ii) Елеулі шаралар, сонымен қоса бөлшектерді тестеу мен шын мәніндегі аналитикалық шаралар.

A11. Аудитор оларды орындаған жағдайларға байланысты A14-A25 төмендегі параграфтарда көрсетілген аудиторлық шаралар тәуекелді бағалау шаралары, бақылауды тестеу немесе шын мәніндегі шаралар ретінде қолданылады. 330 АХС сай алдыңғы аудиттен алынған аудиторлық дәлел, белгілі бір жағдайда, аудитор өз тоқтаусыз релеванттілігін орнату мақсатымен аудиторлық шаралар өткізетін тиісті аудиторлық дәлел қамтамасыз етеді.²⁵⁵

A12. Аудиторлық дәлел сипаты мен мерзіміне бухгалтерлік мәліметтердің кейбірі және басқа ақпарат тек қана электронды түрде немесе белгілі бір уақыт кезеңінде қол жетерлі болатын факті әсер етеді.

Құжат көздері, мысалы сатып алу тапсырыстары, инвойстар электронды түрде болуы мүмкін. Мысалы, субъект электронды сауда немесе мəліметтерді өңдеу жүйесін қолдануы мүмкін.

A13. Белгілі бір электрондық ақпарат белгілі бір уақыт кезеңі өткеннен кейін алынуға мүмкін емес, мысалы, егер файлдар өзгертілсе және егер файлдың резервті көшірмесі болмаса. Атап айтқанда, аудитор субъектінің мәліметтерді сақтап қою саясаты нәтижерінде аудитордың шолуы немесе ақпарат қол жетерлік болған кезеңдегі аудиторлық шараларды орындау мақсатымен кейбір ақпарат сақтап қоюды сұрату керектігін қарастырады.

Инспекциялау

A14. Инспекциялауға қағаз немесе электронды түрде сыртқы және ішкі жазулар және басқа мәлімет немесе актив физикалық тексерілуі жатады. Жазбалар мен құжаттарды инспекциялау ішкі жазбалар мен құжаттардың, сондай-ақ ішкі жазбалар мен құжаттарға қатысты олардың жүргізілу барысына ішкі бақылау тиімділігіне байланысты сенімділіктің түрлі дəрежесіндегі

аудиторлық дəлелдерін қамтамасыз етеді. Мысалы, пайымдауды дəлелдеу үшін жазбалар мен құжаттарды инспекциялауды – бақылау тестілері ретінде қолданылатын инспекциялау.

A15. Кейбір құжаттар активтің болуының тікелей аудиторлық дəлелін береді. Мысалы қаржылық құрал болып табылатын акция немесе облигация. Мұндай құжаттарды инспекциялау олардың құны бойынша аудиторлық дəлелді бермейді. Сондай-ақ орындалған келісім-шартты инспекциялау субъектінің есеп саясатын қолдануы, мысалы, табыстарды растау бойынша аудиторлық дəлелді беруі мүмкін.

A16. Материалдық активтердi инспекциялау активтер бар екенiн растайтын, бірақ субъектінің міндеттерін жəне олардың құқығын, немесе активтердің құқығын емес сенiмдi аудиторлық дəлелдердi қамтамасыз ете алады. ТМЗ жеке баптарын инспекциялау əдетте тауар-материалдық құндылықтарды санауды қадағалаумен бірге жүргізіледі.

Қадағалау

A17. Маңызы басқалар орындайтын процестi немесе шараларды бақылауда. Мысалы, аудитор субъект қызметкерлерi тауарлы-материалдық қорларды санауын немесе аудиторлық iздер қалдырмайтын тексеру шараларының орындалуын бақылайды. Бақылау процестің немесе шаралардың орындалуының аудиторлық дəлелін білдіреді. Бірақ қадағалау орын алған уақыт кезеңі немесе қадағалаудағы іздер үдерістердің орындалуына әсер ететін факті шек қоймайды. 501 АХС қараңыз²⁵⁶, тауар – материалдық құндылықтарды санау жөніндегі бақылау нұсқаулығы берілген.

Сыртқы Растау

A18. Сыртқы растау- аудитор үшінші жақтың (қуаттайтын тарап) аудиторына тікелей жазбаша жауап қайтару ретінде қағаз немесе электронды түрде немесе басқа құралдар арқылы ақпарат алу процесі. Растаулар сальдо шоттарына жəне олардың компоненттеріне қатысты қолданылады, бұл баптармен шектелмейді. Мысалы аудитор үшінші жақтармен келісім шарттарды немесе операцияларды растауды талап етуі мүмкін. Растауды сұрау үлгісі келісімге өзгерістер енгізілуін білу түрінде жасалған. Сыртқы растаулар сондай-ақ белгілі бір шарттардың болмауына аудиторлық дəлелдер алуға қолданылады, мысалы табысты мойындауға əсер ететін қосымша келісімнің болмауы. Ұсынымдар бойынша нұсқаулық берілген 505 АХС қараңыз.²⁵⁷

Қайта санау

A19. Санау құжаттар мен есеп жазбаларының арифметикалық дəлдiгiн тексередi. Санау электронды немесе электронды түрде қолданылады.

Қайта орындау

A20. Қайта орындау аудитор бастапқыда субъектінің ішкі бақылауының бір бөлігі ретінде орындалған шаралар мен бақылауларды тәуелсіз түрде қайта орындау.

Іріктеме шаралары

A21. Қаржылық немесе қаржылық емес ақпарат арасындағы өзара байланысты зерттеу жолымен қаржылық ақпаратты бағалаудан тұрады. Талдау шаралары сондай-ақ басқа келісілмеген байланысты ақпаратпен немесе жобалау сомаларынан ерекшеленетін өзгерістер және өзара байланыстарды білдіреді. Талдау шаралары бойынша нұсқаулық келтірілген 520 АХС Талдау шараларын қараңыз.

Сұрау жүргiзу

A22. Сұрау жүргiзу - бұл хабары бар адамдардан субъект аралығында немесе одан тыс қаржылық немесе қаржылық емес ақпарат iздестiру. Сұрау жүргізу аудит барысында кеңінен қолданылатын аудиторлық шара жəне басқа аудиторлық шараларға қосымша болып табылады. Олар ресми жазбаша немесе ресми емес ауызша сұраулар болып бөлінеді. Сұраулардың жауаптарын бағалау сұрау процесінің ажырамас бөлігі болып табылады.

A23. Сұрауларға жауаптар алу аудиторда бұрын болмаған немесе аудиторлық дəлелдердi растайтын ақпарат бере алады. Жауаптар балама ретінде аудитор алған басқа ақпараттан ерекшеленетін ақпаратты бере алады. Мысалы, басшылықтың бақылауларды елемеу мүмкіндігі. Кейбір жағдайларда сауалдарға жауаптар түрлендіру немесе аудитордың қосымша аудиторлық шараларды орындауы үшін негіздеме беріледі.

A24. Сұраулар жолымен дəлелдерді растау маңызды болғанымен басшылық пікірін растайтын ақпаратқа қатысты шектеулер болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда басшылықтың активтер немесе міндеттемелер бойынша ниеттердің орындалуына, басшылықтың осы əрекеттерді таңдау себептеріне жəне басшылықтың осы əрекеттерді орындай алатынына қатысты тарихты білуі басшылықтың ниеттері туралы тиісті ақпаратты бере алады.

A25. Аудитор кейбір сұрақтарға қатысты ауызша сұраулардың жауаптарын растайтын жазбаша ұсыныстарды басшылықтан алады. Нұсқаулық берілген 580 АХС- ты қараңыз.²⁵⁸

A26. А1 параграфта баяндалғандай аудиторлық дәлел бастапқыда аудит барысында орындалған аудиторлық шаралардан алынған сайын, аудиторлық дәлелге сондай-ақ басқа көздерден ақпарат, мысалы, кейбір жағдайда алдыңғы аудиттің мәліметтерінен, және клиент қабылдауы мен

жалғастыруы бойынша фирманың сапаны бақылуы шараларынан алынған ақпарат жатады. Барлық аудиторлық дәлелдің сапасы дәлел бойынша негіздеме берілетін ақпараттың дұрыстығы мен сенімділігі әсер етеді.

Дұрыстығы

A27. Релеванттылық аудиттің мақсаты және қажет болса қараудағы бекітуге логикалық байланысын қарастырады. Ақапараттың релеванттылығын тестеу байқауы әсер етеді. Мысалы, егер аудиторлық шараның мақсаты кредиторлық бересін болуы немесе бағалаудың бағасын көтеріп жіберуді тестеу болса, құжатталған кредиторлық бересін тестеу сәйкес аудиторлық шара болуы мүмкін. Екінші жағынан, кредиторлық бересінің болуындағы немесе кредиторлық бересін төмендетуді тестеу жүргізгенде, құжатталған кредиторлық бересін тестеу сәйкессіз аудиторлық шара болады, бірақ сондай ақпаратты, сонымен қоса төленбеген инвойстар, кейінгі ығын-шығын, жеткізушілердің есеп айырсу бойынша хаттары, сәйкессіз кіріс құжаттарын тестеу релевантты болуы мүмкін.

A28. Аталған аудиторлық шаралар нақты бекітулерге қатысты аудиторлық дəлелдерді беруі мүмкін, басқаға емес. Мысалы, кезеңді аяқтағаннан кейін дебиторлық берешекті өтеуге қатынасы бар жазбалар мен құжаттамаларды тексеру, тіпті жабу кезеңдері ақырғыларының сəйкестігі міндетті емес болып табылғанына қарамай-ақ, тіршілік ету мен бағалау жөніндегі аудиторлық дəлелдемені қамтамасыз етуі мүмкін. Екінші жағынан, аудитор əдетте аудиторлық дəлелдемені осындай бекітуге қатынастары бар болатын əртүрлі көздерден алады. Екінші жағынан, әр түрлі қайнар көздерден алынған аудиторлық дәлелдер немесе басқа сипаты бар аудиторлық дәлелдер әдетте ұқсас тұжырымдамаға сәйкес келуі мүмкін.

A29. Аудиторлық дәлел алу үшін бақылауды тестеу мақсаты елеулі кемшіліктер бекіту деңгейінде болдырмау, анықтау, түзетуді бақылау нәтижелілігін бағалау. Осыған орай, бақылауға қатысты жағдайларды айқындау, сондай-ақ, барабар түрде бақылаудан ауытқуларға қатысты жағдайларға жатады. Аудитор содан кейін бұл жағдайлар болуы немесе болмауын тестейді.

A30. Шын мәніндегі шаралар бекіту деңгейіндегі елеулі кемшіліктерді анықтауға арналған. Олар бөлшектерді тестеу мен шын мәніндегі талдама шараларын қамтиды. Шын мәніндегі шараларды дамытуға байланысты бекітудегі кемшілік қалыптастыратын тестер мақсатына қатысты жағдайларды анықтаудан тұрады.

Сенімділік

A31. Аудиторлық дəлелдердің сенімділігіне оның қайнар көздері мен сипатына, сондай-ақ аудиторлық қорытынды алынған жекелеген жағдайларға, сонымен қоса керек болса оның дайындалуын бақылауға да байланысты болады. Əртүрлі аудиторлық қорытындыларды жалпылауға болады, алайда мұндай жалпылау бойынша қарама - қайшылықтар бар.

Аудиторлық дəлел сыртқы ақпарат көздерінен болғанда да алынған ақпараттың сенімділігіне əсер ететін жағдайлар бар.

Мысалы, тəуелсіз сыртқы ақпарат көзінен алынған дəлел егер ол белгілі болмаса немесе басшылықтың сарапшысы шыншылдығы бойынша жетімсіз дағдысына ие болса, сенімсіз болуы мүмкін. Сенімсіздікті болдырмау үшін аудиторлық дəлелдердің төмендегідей жалпы қорытындылаулар пайдалы:

• Субъектіден тыс ақпарат көзінен алынған аудиторлық дəлелдер сенімдірек;

• Ішкі ақпарат көзінен алынған аудиторлық дəлел субъект енгізген және байланысқан бақылаулардың тиімділігі жағдайында сенімді болып келеді.

• Тікелей аудитор алған аудиторлық дəлелдер жанама түрде алынған дәлелмен салыстыруды (мысалы бақылаудың орындалуын байқау) сенімді (мысалы, бақылаудың қолданысы туралы сұрау).

•  Аудиторлық дəлелдер құжаттық түрде болса (қағаздық, электрондық немесе, мысалы өзге де тасығыштарда, кездесуді бір уақытта жазу талқыланған мəселелерді артынша ауызша ұсынудан гөрі сенімдірек болады) сенімді болады.

• Фотокөшірмелер немесе факсимилдік көшірме арқылы берілген аудиторлық дəлелдерден гөрі құжаттардың түпнұсқалары арқылы берілген аудиторлық дəлелдер сенімді болады. Бірақ аудитор аудиторлық дəлел ретінде қолданылатын ақпараттың сенімділігін қарастыруы керек, мысалы ксерокс көшірмелері, факсимиле, есептік жəне электрондық құжаттардағы үлдірлер, қажет кезінде олардың дайындалуы мен сақталуын бақылауды қарастыруды қоса алғанда.

A32. 520 АХС шын мәніндегі шаралар ретінде аналитикалық шараларды дамыту мақсатымен қолданылатын мәлімет сенімділігі бойынша нұсқау береді.²⁵⁹

A33. 240 АХС сәйкес аудитор құжаттың жалған болуы немесе жетілдіруі аудиторға ашылуынсыз өзгертілгеніне күмән келтіреді.²⁶⁰

A34. Субъект қаржылық есептілігін дайындау есеп пен аудит саласынан басқа мысалы, актуарды есеп айрысулары, бағалау немесе инжиниринг сараптамасын талап етеді. Кәсіпорын қаржылық есептілікті дайындауға қажетті дағды алу үшін бұл салаға сарапшыларды шақырады. Сараптама қажетті болса осы жасауға қабілетсіздігі елеулі кемшілік тәуекелін артырады.

A35. Ақпарат басшылықтың сарапшысының жұмысын пайдалану арқылы дайындалғанда, бұл АХС 8 параграфындағы талап қолданылады. Мысалы, жеке тұлға немесе ұйым көрнекті нарық болмайтын құнды қағаздардың әділ құнын санауға арналған модельдер қолданысы сараптамасы бар болуы мүмкін.

Егер жеке тұлға немесе ұйым баға беруде субъект оның қаржылық есептілікті дайындауда қолданылатын сараптама қолданыса, жеке тұлға немесе ұйым басшылықтың сарапшысы болып табылады және 8 параграф қолдыналады. Егер екінші жағынан анау жеке тұлға немесе ұйым субъект өзінің баға берулер тәсілінде қолданатын субъектіне өзгеше қол жетерлік емес болатын дербес әрекетке қатысты құн мәліметтерін тіпті қаматамасыз етсе, мұндай мәлімет егер аудиторлық дәлел ретінде қолданылатын болса бұл АХС 7 параграфына бағынышты, бірақ субъект басшылықтың сарапшысын қолданылуын қарастырмайды.

A36. АХС 8 параграфындағы талапқа қатысты аудиторлық шаралар сипатына, мерзіміне, деңгейіне сондай мәселелер әсер етеді:

• Басшылықтың сарапшысына қатысты мәселенің сипаты мен күрделілігі.

• Елеулі кемшілік тәуекелі.

• Аудиторлық дәлелдің баламалы қайнар көзі қол жетерлілігі.

• Сарапшысы жұмысының сипаты, ауқымы, мақсаты.

• Сарапшысын субъект шақырды ма, жоқ па, немесе байланысты қызмет көрсету мақсатымен таратылған тарап болып табылса.

• Басшылық бақылауды орындайтын немесе басшылықтың сарапшысы жұмысына әсер ететін деңгей.

• Сарапшы техникалық орындау стандарттарына немесе өзге кәсіптік немесе салалық талаптарға бағынышты болды ма, жоқ па.

• Субъект щеңберіндегі басшылықтың сарапшысы жұмысы кез-келген бақылану сипаты, деңгейі.

• Аудитор басшылықтың сарапшысы сараптаманы білуі.

• Аудитор анау сарапшысының жұмысы бойынша алдыңғы сараптамасы.

Субъект басшылығының сарапшысының құзыреті, мүмкіндігі, шыншылдығы (Сілт: Пар. 8(a))

A37. Құзырет басшылық сарапшысының сараптамасының сипатына байланысты. Мүмкіндік басшылық сарапшысы бұл құзыретін қолдану қабілетіне байланысты. Мүмкіндікке ықпап ететін факторларға географиялық орналасуы, уақыт пен ресурстардың қол жетерлілігі жатады. Шыншылдық жалған сенім, мүдде дау-жанжалы кәсіптік немесе басшылық сарапшысының бизнес пікіріне тигізетін ықпалдарға қатысты. Басшылық сарапшысының құзыреті, мүмкіндіктері, шыншылдығы сарапшысының жұмысын субъект шеңберіндегі кез келген бақылау

басшылықтың сарапшысы алған кез келген ақпараттың сенімділігіне қатысты маңызды факторлар болып табылады.

A38. Субъект басшылығының сарапшысының құзыретіні, мүмкіндіктері, шыншылдығына қатысты ақпарат қайнар көздерінен алынады, оның ішінді:

•   Анау сарапшысының алдыңғы жұмысына ие кәсіптік тәжірибе.

•   Анау сарпшысымен талқылау.

•   Анау сарапшысының жұмысын білетін басқалармен талқылау.

• Сарапшысының біліктілігі, кәсіптік орынның қатысуы немесе салалық бірлестік, тәжірибелену лицензиясы немесе сыртқы растаудың өзге нысандары.

•   Анау сарапшысы шығарған құжаттар немесе кітаптар.

• Аудиторға басшылық сарапшысы өңдеген ақпаратқа қатысты жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алуға көмек беретін, керек болса, аудитордың сарапшысы.

A39. Субъект басшылығының сарапшы құзыретін, мүмкіндіктерін, шыншылдығына қатысты мәселелер сарапшының жұмысы техникалық орындау стандарттарына, немесе басқа кәсіптік немесе салалық талаптарына, мысалы, этикалық стандарттар мен кәсіптік орын немесе салалық бірлестікке қатысты басқа қатысу талаптары, лицензия орынының аккредитация стандарттары немесе заң немесе нормативтік актілермен салынатын талаптарға бағынышты болатынын қарастырады.

A40. Байланысты болуы мүмкін басқа мәселелер:

• Сарапшының жұмысы пайдаланатын мәселе бойынша басшылық сарапшысының дұрыстығы, сонымен қоса сарапшының саласы аясындағы кез келген мәселелерге дұрыстығы. Мысалы, белгілі бір актуарий мүлікті мен жазатайым оқиғаны қамсыздандыру бойынша маманданануы мүмкін, бірақ зейнет есеп айырысу сараптамасын тежейді.

•  Байланысты есеп талаптарына сәйкес басшылық сарапшысының құзыреті, сондай-ақ, болжам мен әдістерді білу, керек болса, қолданыстағы есеп жүйесіне сай келетін моделге қатысты құзыреті.

•  Күтілмеген жағдайлар, жағдайлардағы өзгерістер, немесе аудиторлық шаралардың нәтижелерінен алынған аудиторлық дәлел аудиті алға басқан сайын басшылық сарапшысының құзыретін, мүмкіндіктерін, шыншылдығын бастапқы бағалауды қайта қарастыру керектігін анықтайды ма, жоқ па.

A41. Жағдайлардың көпшілігі шыншылдықты қорқытады. Мысалы оған жеке мүдде қауіптері, қорғау қауіпі, таныс болып алу қауіпі, өзін-өзі шолу қауіпі, сондай-ақ қорқытып тастау қауіпі жағдайлары болуы мүмкін. Сақтандыру шарасы сондай қауіптерді кемітуі мүмкін, және сыртқы

құрылымдар (мысалы, басшылық сарапшысының кәсібі, заң, нормативтік актілер) немесе басшылық сарапшысының жұмыс ортасы (мысалы, сапаны бақылау саясаты мен шарасы) арқылы жасалады.

A42. Сақтандыру шарасы барлық қауіптерді болдырмаса да, қорқытып тастау қаупі субъект жұмысқа алған сарапшымен салыстырғанда, субъект шақырған сарапшыға төмен болады, ал сапаны бақылау саясаты мен шарасы сияқты сақтандыру шарасы нәтижелілігі сенімді болады. Субъект қызметкері құраған шыншылдыққа қатысты қауіпі үнемі орын алатындықтан, субъект жұмысқа алған сарапшы әдетте субъектінің басқа қызметкеріне қарай мақсаты ретінде қаралмайды.

А43. Субъек таратқан шыншылдықты бағалауда басшылық пен сарапшысы кез келген мүдделерін және сарапшының шыншылдығына қауіп туғызатын қатынастарды, сонымен қоса кез келген қолданыстағы сақтандыру шаралары, сарапшыға қатысты кез келген кәсіптік талаптарды талқылап, сақтандыру шарасы барабар екенін бағалайды. Қауіптер туғызатын мүдделер мен қатынастар келесі болуы мүмкін:

• Қаржылық мүдде.

• Іскерлік пен жеке қатынастар.

• Өзге қызмет көрсету.

Субъект басшылығының Сарапшының Жұмысы Туралы Білім Алу (Сілт: Пар. 8(b))

A44. Башылық сарапшысының жұмысын білу сараптаманың сәйкесті саласын білуден тұрады. Сараптаманың сәйкесті саласын білу аудитор басшылық сарапшысының жұмысын бағалауға немесе сараптмасына ие болуын-болмауын немесе аудитор бұл мақсатпен аудитордың сарапшысын керек ететін-керек етпейтінін оның анықтауымен бірге алынады.²⁶¹

A45. Аудитордың білуіне қатысты басшылық сарапшысының саласымен байланысты аспектілерге төмендегі жайлар кіреді:

• Сарапшының саласы аудитке қатысты мамандыру саласы бар ма, жоқ па.

• Кез келген кәсіптік және басқа стандарттар мен реттеуші не заңды талаптар қолданыла ма, жоқ па.

• Болжау пікірлері мен әдістері басшылықтың сарапшысымен қолданыла ма, жоқ па, және олар әдетте сарапшының саласы аясында қабылдамады ма, жоқ па, сондай-ақ олар қаржылық есеп процесіне қатысты болады ма, жоқ па.

• Аудитор сарапшысы қолданатын ішкі мен сыртқы мәліметтің сипаты.

A46. Басшылықтың сарапшысы субъектімен шақырылған жағдайында, әдетте субъект пен сарапшы арасындағы келесім-хат немесе басқа жазба

құжаттар орын алады. Басшылық срапшысының жұмысын білуде, бұл келісім бағалау аудиторға аудитордың мақсатын ескерумен келесі аспектілердің сәйкестігін анықтауға жәрдемдеседі:

• Сарапшы жұмысының сипаты, ауқымы, мақсаты;

• Басшылық пен сарапшыға лайықты рөлдері мен жауапкершіліктері; және

• Басшылық пен сарапшы арасындағы хабарлау сипаты, мерзімі, деңгейі, сарапшы беретін кез келген есептің нысаны.

A47. Басшылықтың сарапшысы субъектімен жұмысқа алынған жағдайында, мұндай түрдегі жазба келесім орын алмайды. Сарапшы мен басшылықтың басқа мүшелерінен сұрау аудиторға қажетті білім алуға тым қолайлы мүмкіндік туғызады.

Басшылық Сарапшысының Жұмысының Тиістілігін Бағалау (Сілт: Пар. 8(с))

A48. Бұл мәселеге қатысты пікірілер мен қорытындылар мынадай болуы мүмкін:

• Сарапшының мәліметі немесе қорытындысының сәйкестігі мен барабарлығы, басқа аудиторлық дәлелге сәйкестігі, және олар олар қаржылық есептілікте тиісті түрде көрсетілді ме, жоқ па;

•  Егер сарапшының жұмысы шын мәніндегі болжамдар мен әдістер, бұл болжам мен әдістердің сәйкестігі және барабарлығын қамтиды ма, жоқ па; және

•  Егер сарапшының жұмысы қайнар көздерінің мәліметі маңызды қолданылуы, бұл қайнар көздерінің мәлімет сәйкестігі, толықтығы, дәлме дәлдігін қарастырады ма, жоқ па.

Субъект және Аудиторлық Мақсатына Қатысты Ақпарат (Сілт: Пар. 9(а)-(b))

A49. Аудитор жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алғанымен, субъект өңдеген және аудиторлық шараларды орындауға қолданылатын ақпарат жеткілікті түрде толық және дәлме дәл болуы керек. Мысалы, сату мөлшеріне қатысты жазулар стандартты баға қолдану арқылы аудиторлық табыс нәтижелілігіне баға ақпаратынан дәлдігі мен сату мөлшерінің мәліметінің дәлме дәлдігі ықпал етеді. Атап айтқанда, егер аудитор тұжырымдамалықты белгілі бір сипаты бойынша тесттілеуді көздесе (мысалы, төлемдер), тесттердің нәтижелері сенімді болады, егер баптар тестілеу үшін таңдалған тұжырымдамалығы толық болмаса да шамалы сенімді болса.

A50. Мұндай ақпараттың дәлме дәлдігі мен толықтығы бойынша аудиторлық дәлел сондай аудиторлық дәлел жинау аудиторлық шара өзінің ажырамас бөлігі болғанда ақпаратқа қатысты нағыз аудиторлық шаралармен бірге бір мезгілде алынады. Басқа жағдайда, аудитор ақпарат дайындау мен растауды бақылауды тестеу аудиторлық дәлел алады. Кейбір жағдайда, алайда аудитор қосымша аудиторлық шаралар керек екенін анықтайды.

A51. Көбінесе, аудитор басқа аудит мақсаттары үшін субъек құрастырған ақпаратты қолдануды көздеуі мүмкін. Мысалы, аудитор аналитикалық шаралар мақсатымен субъект орындау шарасын қолдануы мүмкін немесе ішкі аудитордың есебі сияқты мониторинг шаралары үшін өңделген ақпаратты қолдануы мүмкін. Мұндай жағдайда, алынған аудиторлық дәлел тиістілігіне ақпарат сәйкесті түрде дәлме-дәл немесе егжей-тегжейлі болатыны ықпал етеді. Мысалы, басшылық пайдаланатын орындау шарасы елеулі кемшілікті анықтау үшін бөлшегі кем болуы мүмкін.