Кыргыз филологиясы факультети кыргыз тилин жана адабиятын окутуунун методикасы кафедрасы осмонкулов а., Акунова а. Р


АЛКОО, КАРГОО ИРЕТИНДЕ АЙТЫЛГАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР



бет11/14
Дата15.06.2016
өлшемі1.98 Mb.
#137241
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14



АЛКОО, КАРГОО ИРЕТИНДЕ АЙТЫЛГАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

1. Алкоо, бата сөздөр:


Фразеологизмдер

Туюндурган мааниси

Жазуу, оозеки кепте колдонулушу

1.

2.

3.

Айтканың келсин!

Бирөөнү жакшы каалоосуна, тилегине ыраазы болуп, жооп катары айтылат.

-Айтканыңар келсин, Кагылайындар! Акыры көрөр күн, ичээр суубуз бар экен. (Саатов)

Ак жолуң ачылсын!

В.:Жолуң ачылсын

Ишиң оңолсун, сапарың ийгиликтүү болсун, көздөгөн максатыңа жеткин деген сыяктуу алкоо, ак тилегин билдирүү, бата берүү

-Ак жолуң ачылсын! Сапарың байсалдуу болсун, Курман Карасартов. (Бейшеналиев)

В.: «Жолуң ачылсын, чырагым!» деп чал бата берди. (БСМ)

Ак жоолугуң башыңан түшпөсүн!

В.:Ак элечегиң башыңан түшпөсүн!

«Абийирдүү, ырыс- кешиктүү бол», «алганың менен тең кары» деген мааниде келиндерге берилүүчү бата, алкоо

«Кем болбо, балам! Ак жоолугуң башыңан түшпөй, бактылуу бол!» – дешип катындар чуулдап алкашты. (Жантөшев)

В.: Ак элечегиң башыңан түшпөсүн, балам, өмүрлүү бол! (БСМ)

Алдыңа кетейин!

Жакшы көрүү, эркелетүү, жалынып-жалбаруу маанисинде (көбүнчө балдарга карата)

-Өх! Садагаң, Сардарым, алдыңа кетейин! Мен сенин алдыңа кетейин. (Тойбаев)

Андай болсун!

Куттуктоого жооп иретинде ыраазычылыгын билдирүүдө колдонулат.

-Иш илгери болсун!

– Андай болсун, эже! (Осмоналиев)



Арбак колдосун!

Кандайдыр бир кыйынчылыктан чыгууга ата-бабанын касиети, сыйкыр күчү жардам берсин деген сыяктуу каалоо, тилөө маанисинде колдонулат.

-Ата-бабаңдын арбагы колдосун!

Аркаңды мал бассын, алдыңды бала бассын

Көбүнчө келиндерге карата «бактылуу бол», «бала-бакыралуу бол», «этең-жеңиң жайылсын» деген мааниде айтылган алкоо

- Кыз журту башка илгертен: эми өз журтуңа барасың, кудай аркаңды мал басып, алдыңды бала басып, өз алдыңча болосуң, кагылайын. (Касымбеков)

Арты кайырлуу болсун!

Көбүнчө каза болгон адамдын үй-бүлөсүнө, туугандарына мындан кийин жамандык болбосун, түпкүлүгү түз болсун деген мааниде көңүл айтуу, кайрат айтуу, көңүлүн жубатуу иретинде колдонулат.

-Кантем. Арты кайырлуу болсун, мындан өзгө көңүл төтөгү барбы? – деди. (Касымбеков)

Артын берсин!

Кандайдыр бир жамандык иш, өлүм болгон учурда мындан кийин жакшылык болсун, жамандык болбосун деп тилек кылып, кайрат айтуу, көңүл айтуу маанисинде колдонулат.

-Артын берсин! Көп капа болбогула. (БСМ)

Ат байгелүү болсун!

Ат чабышта ат ээсине, же ошол тарапта болгон кишилерге «жеңиштүү болгула» деген мааниде айтылуучу тилек.

«Ат байгелүү болсун! Жакшы чаптырып кел»,-Байзакты күйөрмандары узатышты.

Бай болгур!

1.Жетиштүү бол, мал-мүлктүү бол деген мааниде бирөөгө айтылган каалоо-тилек.

2.Бирөөгө нааразы болгондо, нааразылыгын билдиргенде колдонулат.



1. -Бай болгур, тиги нерсени мага көрсөтүп койчу!

2.-Бай болгур, бир аз сабыр этип, сөз угузчу, жарылдабай!



Бакыт жылоолосун!

Дөөлөтүң артсын, жакшылыкка жет, ырыстуу-таалайлуу бол деген мааниде

-Ылайым бакыт жылоолосун, учуң узарсын! (Бейшеналиев)

Балакетиңди алайын!

В.:Мээнетиңди алайын!

Бирөөгө (көбүнчө балага, өзүнөн кичүүлөргө) жалынып-жалбаруу, жакшы көрүү маанисинде колдонулат.

-Балакетиңди алайын, туура кылыпсың ошону! (Жусупов).

В.: -Мээнетиңди алайындар! Чоңойдуңарбы? Бөбөктөрүңөр чоңоюп жатабы? – дешип Сурма менен Кадыр неберелерин өбүшүп, …озуп келген машинага түшүп, шаар ичине карай жүрүп калышты.

(Жантөшев)



Бар бол!

Салам айткан кишиге карата алик алуу иретинде колдонулат.

«Бар бол, садагаң!»,- деди Баалкан. (Жантөшев)

Башына бак конуу!

В.: Башына куш конуу!

Башына кут конуу!



Иши оңолуу, мансабы, мартабасы, зоболосу көтөрүлүү

-Башыңа бак консун, ырыс этегиңден жалгасын! (Сыдыкбеков)

В.: Бактыбектин башына куш конуп, болуп-толуп турган кези. (БСМ)

Бейиши болгур!

Өлгөн адамды эскерүүдө, ал жөнүндө кеп кылганда аны урматтоо, сыйлоо маанисинде колдонулат.

Атам бейиши болгур, тирүү кезинде ушул жайлоону жайлачы экен. (БСМ)

Бешик бооң бек болсун!

Жаңы төрөлгөн баланын ата-энесин куттуктоо, балага жакшы тилегин айтуу маанисинде колдонулат.

-Бир Карел эмес, биз дагы балалуу болдук. Баарыңардын «бешик бооңор бек болсун»! (Ашымбаев)

Болбосоң коё кал

Абдан мыкты, укмуштуудай, адам таң каларлык деген сыяктуу мааниде

-Адис болбосоңор коё калгыла, алеки саатта кулунду торпокко айландырып жиберген сыйкырчы турбайсыңарбы. (Борбуев)

Боосу бек болсун!

Өмүрлүү, бактылуу болсун, өмүрү узун болсун, көп жашасын сыяктуу алкоо, тилек кылуу маанисинде колдонулат.

-Эми ушуларынын боосу бек болсун! (Бейшеналиев)

Бөйрөгүмдү чабайын!

Көбүнчө балдарга, өзүнөн кичүүлөргө карата жалынуу, жалбаруу маанисинде колдонулат.

«Сербейген көлөкөм, бөйрөгүмдү чабайын, турагой» деп жалбарган эне кызынын маңдайында отурат. (БСМ)

Жакшы жатып жай туруңуз!

Уйкуңуз тынч болсун, тынч уктаңыз деген сыяктуу каалоо маанисинде колдонулат.

«Түшүндүңбү? Коркпо! Жакшы жатып жай тур!», - деп чыгып кетти. (Саатов)

Жаным курман!

Көбүнчө балдарга карата жалынып-жалбаруу, мээримдүү мамиле жасоо маанисинде колдонулат.

-Оозуңан секет болоюн, ушул кепти жеткирген оозуңан! Жаным курман! (Медетов)

Жанымды чабайын!

Жакшы көрүү, жалынып-жалбаруу маанисинде колдонулат.

«Жанымды чабайын! Оозуңдан, колуңдан…»,-деп абышка өөп жыттагылап, небересинин бети-башынан чоло жер калтырбады. (Бейшеналиев)

Жаткан жери жайлуу болсун!

Өлгөн адамды эскерип, ага карата жакшы ниетин билдирүү маанисинде колдонулат.

-Музооке… Жаткан жери жайлуу болсун! Өңгөлөр унутулар. Музоокенин даңазасы унутулбас. (Бейшеналиев)

Жол болсун!

1. «Кайдан?», «кандай жумуш менен?» деген мааниде суроо, кайрылуу иретинде;

2. «Бул кылганың кандай?», «Эмне үчүн?», «Бул эмне дегениң?» ж.б. мааниде бирөөнүн кебине, кылык-жоругуна, жасаган иштерине карата суроо салуу, таң калуу иретинде колдонулат.



1.-Акунжансыңбы? Жол болсун, үкөм? (Байтемиров)

2. «Күйөө балаңыз менен кызыңызга ынтымак-ырыс каалап, өзүңүз ичпей койгонуңузга жол болсун!», -деп Көкөтөй кысынган чалдын айласын түгөттү. (Айтматов)



Жолуң шыдыр, жолдошуң кыдыр болсун!

В.:Жолуң шыдыр болсун!

Жолго чыккан, жол тартып бараткан адамга карата жолуң жакшы болсун, жолдо эч кырсыкка учурабай барып кел деген мааниде жакшы тилек кылуу, бата берүү иретинде колдонулат.

«Жолуң шыдыр, жолдошуң кыдыр болсун, балам!» -деп карыя адам бата берди. (БСМ)

В.:-Сааданбек, эми жакшылап айда, алдыңа кетейин! Жолуң шыдыр болсун! (Жусупов)

Иш илгери!

В.:Иш илгери болсун!

Иш илгерилесин, ишиңер ийгиликтүү болсун (иштеп жаткандарга, иш үстүндөгүлөргө каалоо, тилек катары айтылат).

-Иш илгери балдар, эмне кылып жатасыңар? (Турусбеков).

В.: «Иш илгери болсун!», – деди Күмүш. «Андай болсун, эже!», - дешти иштеп жаткандар. (Осмоналиев)

Кадырың жан болсун!

Эч кандай кам санабагын, ордунда болот, сөзсүз болууга тийиш деген мааниде колдонулат.

- Сенин кадырың жан болсун, көп эле кабатыр боло бербе. (Абдукаимов)

Көзүң жамандыкты көрбөсүн!

Өзү көргөн, өзү үстүнөн чыккан кандайдыр бир жагымсыз, укмуш окуяны баяндоо анын адамга терс таасир этишин, жек көргөндүгүн, өкүнгөндүгүн билдирүүдө колдонулат.

Көзүң жамандыкты көрбөсүн! Жер бир заматта айлан-көчөк болуп кеткенсиди. (Жусупов)

Көзүңдү кара!

«Абайла», «байка», «этиет бол» деген мааниде колдонулат.

«Сен бала, көзүңдү кара, өзүң комсомол болуп туруп, кой өлтүрүшүң уят», -деп күпүлдөдү да, кайра жүрүп кетти. (Жантөшев)

Көч байсалдуу болсун!

«Баруучу жайыңарга аман-эсен жеткиле» деп, көчүп бара жаткандарга айтылуучу каалоо, жакшы тилек.

«О, жеңелер, көч байсалдуу болсун!», –деди Дайыр. (Жантөшев)

Көшөгөң көгөрсүн!

«Бак-таалайлуу бол, бактылуу жаша, өмүрлүү бол» деген мааниде жаштарга карата айтылуучу алкоо, каалоо, тилек.

«Ырахмат кызым! Көшөгөң көгөрсүн!», – деп кемпир үнүн каргылдантты. (Байтемиров)

Кудай алкагыр!

Бирөөгө нааразылыгын, жаман көргөнүн билдирүүдө, жактырбоо, жемелөө маанисинде наалат катары колдонулат.

-О, Кудай алкагыр, мынча эмне жоголдуң? (БСМ)

Кудай жалгасын!

В.:Теңир жалгасын!

Көбүнчө бирөөгө ыраазы болуу, же келиндерди алкоо маанисинде колдонулат.

-Өмүрүң узун болсун! Кудай жалгасын! Сооп иш кылдың, ишиң оңолсун! (Медетов).

В.:-А-а, айланайын балам. Сага чоң рахмат! Сени теңир жалгасын! Эми биз кайталы, келе колуңду бер, азаматым! (БСМ)

Кудай кут кылсын!

В.:Кут кылсын!

Кут болсун!



«Буюрсун», «болгону жакшы болуптур» деген мааниде бирөөнү куттуктоо, ага тилек кылуу, каалоо иретинде айтылат.

-Алдыңа кетейиндерим! Айта берсе биздин жомок түгөнөбү… Эми силердин ушунуңарды кудай кут кылсын! (Өмүрбаев)

В.: Курманбекке кут кылсын, Канышай жалгыз баламды. («Курманбек»).

«Сыйлыгыңар кут болсун!» деп, отургандар бизди куттуктап кетишти (БСМ)



Кудайга шүгүр!

В.:Кудая шүгүр!

Ыраазы болуу, алымсынуу, болгонуна каниет кылуу маанисинде колдонулат.

Кудайга шүгүр, турмушубуз анча деле жаман эмес,балдар бутуна туруп калды. (БСМ)

В.: Кудая шүгүр, баш көтөрүп калдык. (БСМ)

Кыдыр даарысын!

В.:Кыдыр жылоолосун!

Бактылуу, иши оңунан чыккан, иши илгерилеп турган

Бийликте кыдыр даарыган, периштелер көз салган адамдар турарын даңктады. (Осмоналиев).

В.: -Көрсө сенин өнөрүң кыдыр жылоологон өнөр турбайбы! (Осмоналиев)

Миң мертебе тобо!

В.:Миң мертебе ыраазы!

Абдан ыраазы, аябай ыраазы болуу маанисинде айтылат.

Аны биздин ырыскыбызга жаратканына миң мертебе тобо! (Медетов)

В.: Ушундай бүлөөгө туш болгонуңа миң мертебе ыраазы болосуң. (Медетов)

Мээнетиңди алайын!

В.:Мээнет кетейин!

Мейнетиңди алайын!



Айланайын деген сыяктуу жалынуу маанисинде колдонулат.

…Жылдызкан, чарчаган жоксуңбу, ыя? Үлүрөйгөн мээнетиңди алайын! (Байтемиров)

В.: Мээнет кетейин, эмне болду сага? (БСМ)

Мейнетиңерди алайындарым! – деп өзүнчө кобурады. (БСМ)



Оозуңа май!

Кандайдыр бир кепти жакшылык, же жакшы кабар жөнүндө билгизген кишиге карата сүйүнүү, толкундануу менен алкоо маанисинде колдонулат.

«Оозуңа май, айланайын, оозуңа май! Кана, окуп жиберчи!», – деп Сотур сүйүнгөнүнөн эмне кылаарын билбей турду. (Абдукаимов)

Оозуңан секет болоюн!

Алкоо, ыраазылыгын билдирүү маанисинде колдонулуучу алкыш

-Оозуңан секет болоюн, ушул кепти жеткирген оозуңан! (Медетов).

Оозуңда бардыр!

Кимдир бирөөнүн айткан кебине карата сенин айтканыңдай болуп калаар, айтканың туура чыгып калаар деп үмүт кылуу, ыраазы болуу маанисинде колдонулат.

-Балким, агаң келип калар, оозуңда бардыр,айланайын. (БСМ)

Оозуңдан айланайын!

Алкоо, жалынуу маанисин туюндурат.

-Оозуңдан айланайын! Атаганат, жериң болсо, ушинтип жокчулуктун корун тартат белек. (Саатов)

Ортоңор толсун!

Кандайдыр бир адамдар тобуна карата ынтымагыңар,биримдигиңер ашсын деген мааниде колдонулат.

«Ортоңор толсун!» деп айтып, шыңга бойлуу, ак саргыл жигит келип учурашты. (Акматов)

Өлкөнүң өссүн!

В.:Өркөнүң өссүн!

Көбүнчө жаштарга карата зоболоң көтөрүлсүн, бактылуу бол деген мааниде берилүүчү бата, алкыш

-Өлкөнүң өссүн, чырагым!

В.:Ырахмат, балам, өркөнүң өссүн! (Медетов)

Өлсөм сөөгүм ыраазы

Абдан ыраазы болгондук маанисинде колдонулат.

-Айкөлүм, сизге тирүүлүктө өзүм, өлсөм сөөгүм ыраазы. (Бейшеналиев)

Өмүрлүү бол!

Көп жаша деген мааниде берилүүчү бата, алкоо

«Өлкөнүң өссүн, өмүрлүү бол, айланайын!»,-деди кемпир. (БСМ)

Өмүрүң узун болсун!

Көп жаша деген маанини туюндурган алкоо кеп

-Өмүрүң узун болсун! Кудай жалгасын! Сооп иш кылдың,ишиң оңолсун!... (Медетов)

Өмүр берсин!

Өмүрүң узун болсун, көп жаша деген мааниде көбүнчө алкоо иретинде

-Өмүр берсин, айланайын!

Өпкөмдү чабайын!

Көбүнчө балдарга карата жалынуу иретинде колдонулат.

-Ак жолтоюм, садага кетейиним, өпкөмдү чабайыным! (Абакиров)

Өркөнүң өссүн!

Көбүнчө жаштарга карата зоболоң көтөрүлсүн, бактылуу бол деген мааниде берилүүчү бата, алкыш

-Ырахмат, балам, өркөнүң өссүн! (Медетов)

Садага болоюн!

В.:Садагаң кетейин!

Секет болоюн!

Секет кетейин!


Баласын, же өзүнөн кичүүлөрдү эркелетүү, жалынып-жалбаруу, жакшы көрүү маанисинде колдонулат

-Мен садага болоюн! Жалжылдаган көзүңдөн (БСМ)

В.: «Садагаң кетейин десе!», – деп, Калмурат Алымкулга карады. (Абдукаримов)

«Секет болоюн, өз үйдөгүдөй көрүп тартынбай иче бер», - дейт эне чоочун кызга. (БСМ).



«Секет кетейин, бара гой»,- деп баласын жумшады. (БСМ)

Сенин таманыңа кирген тикен менин чечекейиме кирсин

«Сен тартаар азапты мен тартайын, сага келген кырсык, балээ мага келсин» деген мааниде оорунун айыгып кетиши, же бирөөнүн дайынсыз жоголушуна карата колдонулат.

«Курган ата менен эне сенин таманыңа кирген тикен биздин чечекейибизге кирсин», - деп кызга үйрүлүп түшөт. (Бөлөкбаев)

Согум чүйгүн болсун!

«Союлган мал семиз болсун, эт берекелүү болсун» деген сыяктуу каалоо маанисинде айтылат.

Кадырдын «Согум чүйгүн болсун!» деген сөзүнө ичеги – карын арытып жаткан Мария чүйрүң – чүйрүң этип, «жегилик кылсын» деп, тамашалай жооп берди (БСМ)

Сөөгүм ыраазы!

Абдан ыраазы экендигин билдирүү маанисинде колдонулат.

-Сөөгүм ыраазы силерге! (БСМ)

Тараза таппагыр!

«Жакшылык көрбөгүр, ишиң оңунан чыкпагыр» деген сыяктуу каргап-шилөө маанисинде колдонулат

-Тараза таппагырдын көз жазгырып кеткенин кара! (БСМ)

Топурагы торко болсун!

Өлгөн адамды көмгөндө, аны эскергенде жаткан жери жайлуу болсун деген мааниде кайрат айтуу, жакшы тилегин билдирүү максатында айтылат.

«Ах, кайран абышка… Топурагың торко болсун эми. Айла канча!» деген сөздөр жаады. (БСМ)

Учугуң узарсын!

Ишиң оңолсун, өркөнүң өссүн, жакшылыкка жет деген сыяктуу алкоо маанисинде колдонулат.

-А, ыракмат! Учугуңар узарып, ылайым тилегиңерге жеткиле, балдар! (Медетов)

Ыйманы жолдош болсун!

«Аркы дүйнөдөн жай тапсын, жаткан жери жайлуу болсун!» деген сыяктуу өлгөн адамга карата жакшы ниетин билгизүү, жакшы тилек каалоо маанисинде колдонулат.

«Ыйманы жолдош болсун!» деп өзүнчө дагы бир нерселерди күбүрөп, бата кылды Мурат карыя. (Медетов)


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет