Ош мамлекеттик университети искусство факультети

ВК, ОПД. «Кыргыз музыкасынын тарыхы»

«Музыкалык тарбиялоонун усулу, теориясы жана хорду дирижерлъъ» кафедрасынын башчысы, п.и.к., профессор Иметов Букарбай Стаж – 40 жыл

V-VI семестр 2015-2016- окуу жылы

Бул жумушчу программанын мазмуну менен мааниси студенттердин билим алуусуна ык - машыгууларына, коюлган жалпы талапка жооп берет. Предметтин максаты:- студенттерди «Музыка мугалими» - адистигине даярдоонун алкагында жогорку квалификациялуу адисттикке даярдайт.

Аталган курсту \йрън\\ менен студенттер тъмъндъг\ ык-машыгууларга жана билимдерге ээ болот:

А) Кыргыз элинин музыкалык чыгармачылыгы анын тарыхы менен тереё таанышат. .

Б) Алган билимин жалпы билим бер\\ч\ мектепте ът\л\\ч\ музыка сабагында окуучуларды улутубуздун музыкалык маданиятынын тарыхы менен тааныштырат.

«Кыргыз музыкасынын тарыхы, » предмети Манас жана музыка, музыканын теориясы, маданият таануу, кыргызстандын тарыхы предметтери менен алакада болуп, аларга таянуу менен ът\лът.

Предметтин тематикалык планы, анда колдонулган адабияттар «Кыргыз музыкасынын тарыхы» предмети боюнча т\з\лгън (Мен аркылуу) типт\\ программада кеёири камтылган. (Тиркемени караёыз)

• 
  Элибиздин музыкасы аркылуу , жашоо турмушун, \рп-адатын, каада салттарын, руханий \йрън\\с\н чагылдыруу:
  
• 
  Кыргыздын элдик музыкасынын ъс\п –ън\г\\ жолун жана ички табити менен мазмунун жеткиликт\\ т\ш\нд\р\\:
  
• 
  Элдик музыканын байыркы тарыхы, пайда болуу этаптарын, аны элдик музыканы ърк\ндът\\, аны жайылтууда ъздър\н\н\н салымын кошкон таланттуу адамдарды, чагылдыруу, алардын чыгармачылыктары жън\ндъ кеёири т\ш\н\к бер\\.
  

1. 
   Студенттерге кыргыз элинин байыркы музыкалык маданиятынын тарыхын, анын ъс\п- ън\г\\ жолун, урунттуу этаптарын \йрът\\ менен элибиздин музыкалык чыгармачылыгын тарыхий жана социалдык аспекте кароо:
   

т\рлъргъ бъл\н\ш\н, структуралык т\з\л\ш\н, музыкалык тилин \йрът\\:.

3. Студенттер элдик музыканын тарыхын, маани –мааёызын, табиятын тереё \йрън\\ менен аны музыкалык- педагогикалык ишмердиктерине колдонууну ъздъшт\р\шът.

4. Студенттерди этнопедагогиканын бир бъл\г\ болгон музыкалык фольклордун дидактикалык мазмунун т\ш\н\\гъ, алган билимин педагогикалык жана чыгармачылык иштеринде колдонууга багыттайт.

«Кыргыз музыкасынын тарыхы» предмети Кыргыз элинин музыкалык чыгармачылыгын толугу менен ъз ичине камтып, студенттерге элдик музыканын ички табиятын, ъс\п – ън\г\\ жолдорун жана тарыхын окутуп \йрът\\гъ багытталган.

Болочок музыка мугалими аталган предметти окуп \йрън\\ менен кыргыз элинин музыкалык чыгармачылыгын тереё \йрон\п, мектеп окуучуларына кыргыздын музыкалык маданиятын окутууда пайдаланып, кеёири колдоно ала турган деёгээлге жетет.

Д\йнъдъ ааламдашуу процесси ж\р\п жаткан мезгилде «Кыргыз музыкасынын тарыхы» предмети жаштарды ъз элинин музыкасы менен кеёири тааныштырып, ал аркылуу улуттун музыкалык маданиятын, каада-салтын, \рп-адатын окутуп \йрътът.Азыркы мезгилде Музыка мугалимдерин даярдоочу жогорку окуу жайларында «Кыргыз музыкасынын тарыхын» тереёдетип окутуу абдан зарыл болуп турат. Анткени элибиз эгеменд\\л\ккъ жетишип, ъз алдыбызча мамлекет болуп, эркин жашап жаткан шартта кыргыз элинин маданиятынын искусствосунун тарыхын тереё \йрътбъй туруп, эч качан ъз элин, мекенин с\йгън атуулду тарбиялай албайбыз. Эгеменд\\л\кт\н кадырына, баа-баркына жетпейбиз.

Элибиздин басып ъткън жолу, жашоо-турмушу, маданияты, \рп- адаттары менен каада- салттары, руханий д\йнъс\, кылымдардан бери келе жаткан элибиздин музыкалык чыгармачылыгында, улуу манас эпосу башында турган чоё жана кенже эпосторунда, дастандарында, ырларында, к\\лър\ндъ даана чагылдырылган.

Бул программа кыргыз элинин музыкалык чыгармачылыгынын ъс\п-ън\г\\ жолун жана ички табияты менен мазмунун толук чагылдырган темаларды ъз ичине камтыйт. Программа жогорку музыкалык жана гуманитардык окуу жайларынын студенттерине ошондой эле кыргыз элинин музыкалык маданиятына кызыккандар \ч\н даярдалды.

Жогорку окуу жайларынын музыкалык факультеттеринде окуп жаткан студенттерге элибиздин байыркы музыкалык маданиятынын тарыхы, фольклору, эстетикалык т\ш\н\ктър\ анын ъс\п – ън\г\\ жолун \йрът\\ максатында ушул программа сунушталып жатат.

Элибиз эгеменд\\л\кт\ алганга чейин «кыргыз музыкасынын тарыхы» предметине жеткиликт\\ къё\л бурулбай келген болуучу. Азыркы мезгилде улутубуздун маданиятына, тилине жалпы руханий дъълъттър\нъ, \рп –адат, каада – салттарын тереё \йрътууго кам кър\л\п жатканда бул программанын мааниси ътъ чоё.

Б\г\н жаштарды кыргыз элинин ъткъндъг\ тарыхына, тилине, маданиятына сыймыктанууга тарбиялоо, алар аркылуу т\пт\\ жана таасирд\\ улуттук идеалогияны иштеп чыгуу ътъ манил\\ деп эсептейбиз.

«Кыргыз музыкасынын тарыхы» курсунун негизги максаты: элибиздин музыкалык искусствосу жън\ндъ студенттерге тереё, жеткиликт\\ т\ш\нд\р\п, улуттук музыкабыздын тарыхын, анын ъс\п – ън\г\\ жолун \йрът\\ болуп саналат.

Бул курс эки чоё бъл\ктън турат.

1-бъл\кт\н темалары жана ага бъл\нгън сааттар.

Тема №1. Музыкалык маданият булактары

Кыргыздардын эл, улут катары т\з\л\ш\, кыргыз элинин музыкалык маданияты боюнча маалымат, кыргыз музыкасынын Хакас,Алтай жана башка Сибирь аймагындагы жашаган т\рк элдеринин музыкасы менен окшоштук жактары жана байланыштары.

Алгачкы адам коомунун жаралышынан тартып, адамдардын ою, речинин ъс\ш\ менен бирге эё жънъкъй музыкалык элементтер да жаралган, алар бара- бара жанрлардын формалардын, андан ары ън\г\\ процесин шарттаган.

Кыргыз элинин къчмън турмушуна, жашаган аймагына байланышкан къркъм ънъргъ, кол ънърч\л\г\нъ:- м\й\здън, съъктън, жыгачтан, темирден, териден ар кандай буюмдарды жасоодогу шыктуулугу.

Эдик музыкалык чыгармачылык Орто Азия элдеринин, анын ичинде кыргыздардын к\ндъл\к турмушунда, эмгегинде чагылдырылышы.

Коомдун алгачкы ън\г\\н\н биринчи этабында музыка эмгек процесинин ажырагыс органикалык бъл\г\ болгондугу.

Кыргыздын оозеки адабий- музыкалык чыгармачылыгында т\рд\\ ооруларга, кийим бычууда, аёчылыкка, казатка аттанганда, к\н к\рк\ръгъндъ, орок оргондо, кызылды сузганда, мал телигенде ж.б. айтыла турган ырым- жырым ырлары жън\ндъ. Жогорудагы т\ш\н\ктърду эмчи - домчулар, бакшылар, б\б\лър,думаналар регитативд\\ (сабатмалуу) обондор менен айтышкандыктары.

Абалтан эле оозеки чыгармачылыгыбыздагы жъъ жомоктор, тамсилдер, макал - лакаптар да элдик музыкабыз менен карым – катнашта, ъз ара байланышта ъскън. Кыргыз элинде музыканын келип чыгышы жън\ндъ байыртадан эки уламыш айтылат. Экъъ теё аёчылык турмушка байланышкан. Анын биринчиси Камбар деген мергенчи комузду кантип ойлоп тапканы, (жасаганы) ал черткен алгачкы чыгарма «Камбаркан» -деп аталганы. Ал эми экинчи уламыш боюнча- комуз жаа тартуудан келип чыккан деген божомол жън\ндъ.

Бул уламалар менен музыкалык терминдердин лексикалык анализи кыргыз музыкасынын байыркылыгын к\бълъйт. Кыргыздардын тъкмъл\к залкар шыгы, баатырдык эпосу "Манас" жън\ндъ т\ш\н\к. Ошентип "Манас" эпосу бардык ыр жанрынын жаралышына музыкалуу- поэтикалык тъкмъл\кт\н ън\г\ш\нъ бирден бир булак экендиги.
Тема №2. ЭЛДИК ЫРЛАР

Байыркы кыргыздын элдик ыр чыгармачылыгы \ч багытта: акындардын, ырчылардын, жана эпикалык айтуучулук менен массалык ырларда ън\ккън. Элдик чыгармаларда акындардын эмгеги бактылуу турмуш жън\ндъг\ ой тилектери, ата журтка элге болгон с\й\\, кайгы-капа, кубанычы, ък\н\ч\ чагылдырылган. Булардын поэтикалык мазмунуна жараша жанрдык бъл\н\ш\, т\рлър\ жън\ндъ.

Элдик санат, терме ырларында табигый кубулуштарга, адамдардын жашоо турмушундагы бири-бирине болгон мамилелерди чагылдыруу. Андагы ой ж\г\рт\\, акыл- насааттарын ырчылардын сабатмалуу (речитативд\\)

ырларында берилиши.

Кыргыздар эл болуп жаралгандан кък\ръг\нън ъчк\с, къё\л\нън чыккыс нечендеген тарыхый окуяларды башынан ъткъргън. Алардын к\\лъргъ, ырларга айлангангандыгы жън\ндъ.
Те6ма №3. ЭМГЕК ЫРЛАРЫ

Элдин поэтикалык- музыкалык чыгармачылыктагы эё байыркы жанрларынын бири эмгек ырлары. Ал адамдын эмгеги менен тыгыз байланышта жаралып, эмгек процесин чагылдырган.

Эмгек ырларынын ичинен эё байыркысы "Бекбекей». Къчмън калктын турмушунда търт т\л\к мал ъзгъчъ ролду ойногон. Мал чарбачылыгына байланышкан эмгек ырларынын дагы бир т\р\ "Шырылдаё"жън\ндъ. Кыргыз эли мал чарбачылыгы менен бирге жер айдап, эгин сээп дыйканчылык менен да алек болушкан.Эмгек процесине байланыштуу мезгилине жараша чыгармалар жаралган. Эгин сепкенде, эгин бышып турганда, эгин бастырууда "Оп майда" сыяктуу эмгек ырлары пайда болгон. Оболу эмгек ырларынын жаралышына, ън\г\ш\нъ иш процесиндеги ар кандай ыргактуу добуштар, жаёырыктар уютку болгон. Алар акырындык менен музыкалык обондорго айлануу менен бирге ,тигил же бул иштин маёызын жана адамдын тилегин, оюн баяндаган създър менен жуурулушкан.
Тема№4 ЛИРИКАЛЫК ЫРЛАР

Элдик оозеки музыкалык чыгармачылыкта с\й\\ ырлары ъзгъчъ орунду ээлейт.Кыргыздын с\й\\ ырлары "Секетпай", "К\йгъндър-" деген ат менен калк арасында кеёири тараган. Анын мазмуну адамдардын айрыкча жаштардын бири - бирине арзуу сезимин баяндайт. С\й\\ ырларынын экинчи тобу к\йгъндър. Ал алган темасы айтайын деген ою жагынан арман ырлары менен жамааташып кетет. "К\йгъндър" ъткън доордогу жаштардын бири- бирине (болгон) жетпей зар какшаганы, эркин махабаттын жоктугу, кедейликтин кесепетинен с\йгън жарына жете албаганы, ък\н\ч\, муё зары сыпатталат . Мисалы: "К\ёътай", "Ай селки", "Ак чабак","Кара къз", "Мырзайым" ж.б.

Тема№5 Эпикалык чыгармачылык

Абалтан элибиз эпосторго бай келет. Алар жалпы мазмуну, т\р\ жагынан баатырдык, социалдык турмуштук болуп бъл\нът.

Баатырдык эпосторго"Манас" баштаган "Курманбек", "Эр Табылды", "ЭрТъшт\к", "Жаёыл Мырза", "Жаныш - Байыш" ж.б.

Ал эми социалдык - турмуштук эпосторго "Олжобай менен Кишимжан", "Кожожаш", "Саринжи Бъкъй", "Кедейкан"ж.б. кирет. "Манас" эпосу кыргыз элинин сыймыгы. Андагы образдардын монументалдуулугу, баяндаган окуяларынын къп кырдуулугу, кенендиги жана кълъм\ жагынан д\йнъл\к эпостордон алда канча чоё. Поэзиянын океаны аталган бул эпосту калыё калк кастарлап угуп, сыймыктанат. Эл манасчыларды тереё урматтайт."Манас" муундан - муунга ът\п, кылым карытып келет.

Академик В. Радловдун "Манас" эпосунун ъзгъчъл\г\ жън\ндъ айтып, Манасчылардын бул залкар эпосту \йрън\\дъ жаттап албастан, пассивд\\ т\рдъ гана угуп, ъздър\н\н сырдуу таланттарынын гана к\ч\ менен айтышаарын белгилеген. Манасчылардын тушунъ эпостогу Манас баштаган каармандардын аян беришинин сырлары.

Манасчынын чеберчилиги- «эпостун бъл\ктър\н, кырдаалдын ж\р\ш\нъ карай бир б\т\нд\ккъ эпт\\ бириктир\\дъ турат»- деп айткан академик В.Радлов.

Баатырдык эпос "Манас" элибиздин тарыхый, саясий эканомикалык турмушун баяндоо менен бирге кыргыздын музыкалык - поэтикалык чыгармачылыгындагы ар т\рк\н жанрлардын, т\рлърд\н кооз \лг\лър\н да ъз ичине кенен камтыган…

Тема №6 ЭЛ ЫРЧЫЛАРЫ ЖАНА ОБОНЧУЛАРЫ

Элдик музыканын уюткусун т\з\п, сактап, ърк\ндът\п, калкка тараткан- ъм\р зергери аткаруучу, обончу, аспапчы, айтуучу, ырчы акындар, обончулар ж.б. шайырлар. Алардын чыгармачылыгы бири- бири менен ажырагыс биримдикте тутумдашып, бутакташып ъскън.

Ырчы калыё калктын жан шериги. Алар ар кыл теманы да элден алып, элге берген. Ырчылардын негизги чыгармачылыгында ъз калкынын басып ъткън ъм\р жолу, жашаган доорундагы к\ндъл\к турмушу, эл жерди с\й\\с\, кайгы капасы, эрдиги, ък\н\ч\, кубанычы келечекке эркиндикке, теёдикке умтулуусу, тарыхы баяндалган.

Ал эми айтылуу ырчылар Кетбука, Жээренче чечен, Асан кайгы, Токтогул ырчынын ысымдары эл ичинде уламага айланган.

Элдик музыкабыздагы обончулукту Токтогул баштаган Сарыбай, Калмурат, Абдрахман, Эсен, Атай, Муса, Жумам\д\н сыяктуу шайырлар ън\кт\р\шкън.

Кыргыздын тъкмъ ырчылар менен обончуларынын чыгармалары профессионалдык ырлардын таралышына да бирден бир булак болду. Акындардын създър\нъ композиторлор обондуу ырларды жазышты, обончулардын обондорун ар кандай музыкалык аспаптар \ч\н иштеп чыгышты.

Тема №7 АСПАПТЫК МУЗЫКА

Кыргыз музыка маданиятынын эё байыркы эстеликтеринин бири аспаптар. /йлън\\ч\ чоор анын т\рлър\ балтыркан чоор, чогойно чоор, ышкырык чоор, чопо чоор, тулга чоор, сурнай, сыбызгы керней, м\й\з керней, жезнай, чымылдак урма добулбас ж.б.

Аспаптарда аткарылган чыгармалар элибиздин жашоо турмушу менен тыгыз байланыштуу. Музыкалык аспаптын жасалышы, чыгарманын аткарылыщы съз-с\з т\рдъ калкка таандык улуттук белгилерди м\нъздърд\ чагылдырат.

Кыргыз элинин музыкалык аспаптарынын эзелкиси, калк арсында эё кеёири тараганы жана эё с\й\кт\\с\ - \ч кылдуу комуз.

Комузду негизинен калк шайырлары ъздър\ жасап чапкан. Эл арасында улуу комузчулар Муратаалы, Карамолдо, Токтогул жана залкар устаттар Чалагыз, Айтманбеттин устачылыгы жън\ндъ, чапкан комузунун \нд\\л\г\, чечендиги жън\ндъ айтылып ж\ргън къптъгън уламалар жън\ндъ.

Тема №8 ЗАЛКАР КОМУЗЧУЛАР, КЫЯКЧЫЛАР

Элдик музыкада эё негизги орунду ээлеген комуз к\\лър\н аткаруучулар, к\\ жаратуучулар, алардын табигый таланты, шыгы, жъндъм\, зээнд\\л\ктър\ тууралуу калк арасында ар кандай аёыз кептер айтылат.

Элибиздеги уламага караганда биринчи комузчу Камбаркан, ал эми бизге жеткен маалыматтарда атактуу комузчулардын бири Музооке. Анын соёунан К\реёкей, Чыёгышбай, Майлыбай ъёд\\ залкар комузчулар чыккан. Буларга катарлаш Ниязаалы, Токтогул, Муратаалы, Айдараалы, Жантакбай, Капал, Кошкулак сыяктуу залкар комузчулар чыккан.

Булардын таланттарынын ойгонушуна музыкалык сезимдеринин, ойлорунун, кабылдоосунун, акыл оюнун ъс\ш\нъ, ънърлър\н\н ърк\ндъш\нъ элдик чыгармалар, эл арасынан ар кыл таланттардын, шайырлардын ырлары , к\\лър\ соолбос булак болгон.

Ниязалы Борошов – нечен залкар таланттууларды таптаган устат, калк комузчусу. Улуу комузчу «Мырза кербез», Ниязалынын «Камбаркан», Ниязалынын «Ботою», Ниязалынын «Кара ъзгъй»- деген к\\лърд\ чыгарган. Комузчунун бул чыгармаларындагы музыкалык ойлордун тереёдиги, назиктиги, къркъм каражаттарынын молдугу, т\рк\н ыкмаларда, штрихтерде т\рлънтъ аткарылышы угуучулардын урматтоосуна татыган.

Токтогул Сатылганов – актаёдай акын, эл с\йгън шайыр, залкар комузчу, устат аткаруучу, такшалган обончу, жорго създ\н чечени, акын демократ. Анын алгачкы «Г\лдъп ал», «Эмне кызык» аттуу ырлары, обондорунун ойлуулугу, жугумдуулугу Жана угумдуулугу менент калкка кеёири тарайт. Элибиздин аспаптык музыкасында ътъ кеёири тараган «Ботой», «Камбаркан», «Кербезим», «Шыёгырама» ъёд\\ салт к\\лър\\н черткен. Булардын ъзъг\ндъ Токтогулдун «Ботою», Токтогулдун «Камбаркан», Токтогулдун «Кыз ойготоор шыёгырамасы», Токтогулдун «Кербези», деген аталыштагы салт к\\лърд\ чыгарган.

Токтогулдун ъз\н\н репертуарында элдик эпостор: «Жаныш Байыш», «Саринжи бъкъй» «Кедейкан», «Курманбек»-болгон.

Композиторлор:А. Малдыбаев, В.Власов, В.Фере «Токтогул» операсын жазышкан. Либерттосу Ж. Бъкънбаев менен К. Маликовдуку.
Муратаалы К\ръёкеевдин эски салт к\\лърд\н \лг\с\ндъг\ «Муратаалынын ботою», «Муратаалынын кыз кербез», «Муратаалынын чоё шыёгырама», «Муратаалынын кер толгоо» ж.б.чыгармалары. Муратаалы кыл кыякта ондогон классикалык к\\лърд\ жараткан. алардын ичиндеги «Кер ъзън», «Кош кайруу», «Байге», «Ат кетти», «Ак токту», «Кечки жайлоодо», «Тору кашка ат», «Ат келет», «Жулуш куу» ж.б . Муратаалы элдик байыркы к\\лърд\н жандуу энцклопедиясы.

Карамолдо (Токтомамбет) Орозовдун чыгармалары:- «Колхоз камбаркан», «Терме камбаркан», «Колхоз куралы», «Салтанат шыёгырама», «Эпкинд\\ шыёгырама». Улуу комузчунун «Эпкинд\\ шыёгырамасы» б\г\нк\ к\нд\н эмгек азаматтарын даёктайт. Залкар к\\лър\ ъзгъчъ музыкалык стилге, кайрыктарга ээ. Карамолдонун к\\лър\н композиторлор: П. Шубин, С. Ряузов, А.Жумакматов, Э. Жумабаев, Т. Томотоевдер Эл аспаптар оркестри \ч\н иштеп чыгышкан. Автордун «Къкъй кести», «Сынган бугу», «Терме камбаркан», «Ибарат», «Колхоз камбаркан», «Чоё шыёгырама» аттуу к\\лър\ Эл аспаптар оркестринин т\бъл\кт\\ репертуарына айланган.

Атай Огонбаевдин кыргыздын элдик музыкалык ънър\н ън\кт\р\\дъг\ эмгеги. Анын обондору: «Ой булбул», «К\йд\м чок», «Г\л», «Жаштарга», «Эсимде» жън\ндъ. Атайдын «Кыз кербез», «Ак тамак кък тамак», «Маш ботой», «Кыз кербез», «Кара ъзгъй» аттуу к\\лър\нун ъзгъчъл\г\. Залкар таланттын комузчулар ансамбли жана эл аспаптар оркестри уч\н иштелип чыккан к\\лър\.