ҖИРЛЕ ЯЗУЧЫЛАРЫБЫЗ ӘСӘРЛӘРЕНДӘ ФИКЕР ҺӘМ ХИС ТӨРЛЕЛЕГЕ

Минһаҗева И.В.

9 нчы урта мәктәп

Фәнни җитәкчесе: Газеева Ф.С

Һ.Такташ

Күңел дөньясы – күзгә күренми торган, җисемсез, предметсыз хәят ул. Аңа сурәтлелек бирү өчен шагыйрь өстәмә эстетик чараларны: рифма, строфаларны, телдәге сурәтле бизәкләрне ярдәмгә чакыра. Алар күпмедер дәрәҗәдә нормалаштырылган сөйләм хасил итәләр – монда шигырь юллары гына түгел, хәтта иҗекләр дә билгеле бер санда гына киләләр, сүзләр зарури рәвештә диярлек бер-берсенә аваздаш яңгырыйлар. Шигърилек тудыручы һәрбер сыйфат сөйләмгә яңа матурлык өсти, аны килешле, ыспай итә һәм, барыннан да мөһимрәге, кичерешләрне образлы, предметлы итеп күз алдына китереп бастыра. Шулай ипле әйтү нәтиҗәсендә шигъри гәүдәләнгән уй-хисләр күңелгә хуш киләләр, бик җиңел хәтергә кереп, берегеп калалар.

Иҗади эшебезнең темасы: “Җирле язучыларыбыз әсәрләрендә фикер һәм хис төрлелеге”. Бу теманы актуаль дип саныйбыз, чөнки җирле язучыларыбызның иҗаты әле әдәбият белеме ягыннан ныклап өйрәнелмәгән.

Хәзерге шигъриятнең төп үзенчәлекләре нидән гыйбарәт соң? Аңа нинди сыйфатлар, яңа тамга-билгеләр хас? Аңлашыла ки, төрле юнәлешләрдә барган үзгәрешләрнең барысына да тукталу мөмкин түгел. Шигъриятнең халык яшәешендә, Татарстан язмышында тоткан урыны елдан-ел арта, бу күренешнең мәгълүм сәбәпләре бар.

90-нчы еллар башында сәяси, иҗтимагый, икътисади үзгәрешләр, борылышлар йогынтысында татар халкының ачы язмышы турында уйланып, борчылып язылган, тарихи аң белән сугарылган шигырь-поэмалар күбрәк иҗат ителә Поэзия милләт азатлыгы, татар телен, халыкның динен, гореф-гадәтләрен, меңәр еллар дәвамында камилләшә, чарлана килгән әхлак кагыйдәләрен саклау өчен көрәш юлына чыга.

Күренекле татар шагыйрьләребез белән бер рәттән җирле әдипләребез Ф. Шаех, Г.Әхтәмова, Г.Әгъләмҗаннар кебек кыю фикерле шагыйрьләр нәкъ шул юнәлештә татар поэзиясенең йөзенә кызыллык китермәстәй әсәрләрен безгә ирешетерделәр. Ф.Шаехның уйчан, мәгънәле, реалистик поэзиясен Г.Әхтәмова белән Г.Әгъләмҗанның шартлы алымнарга бай, дәртле, көтелмәгән борылышлы шигырьләре тулыландыра. Г.Әхтәмова шигърияткә хатын-кызның уйлау рәвешен, шатлыгы-кайгысын, рухи матурлыгын алып килде.

Поэзиянең үсеш юллары турында сүз алып барганда, Н. Юзиевның фикеренә басым ясамый калып булмыйдыр. “Бүгенге шигырьнең төп характерын берничә сүз белән генә аңлатуы, әлбәттә, кыен, - ди ул, әмма шунысын ачык итеп әйтеп була: ул заман һәм заман кешесе белән бергә үзгәрә бара; аның аһәңе һәм структурасы яңара, төрләнә һәм катлаулана, шигъри сүзнең егәрлеге, энергиясе һәм нюанслары арта, күренеш-детальләрнең мәгънәлелекләре көчәя ..., лирик башлангыч тирәнәя” [Юзиев,1973,25]. Бу очракта, мисал рәвешендә, Ф.Шаехның “Дала тулпары”, Г.Әгъләмҗанның “Урак өсте”, Г.Әхтәмованың “Гөлчәчәк”, “Зәңгәр хыял” шигырьләренең заманча яңгыраган сайланмаларын әйтеп үтәргә мөмкин. Шигъри үзенчәлекләре, тәэсир итү ысуллары төрле-төрле булган әлеге шагыйрьләрнең рухи уртаклыгы тирән. Ә шулай да иҗатчының тирә-юньне ничек кабул итүе бик мөһим: әдәби әсәр язучы тарафыннан тудырыла бит. Әдип – бу эшнең остасы, сүз ярдәмендә мавыктыргыч, мәгънәле, гыйбрәтле яңа дөнья төзүче зат ул. Шуның белән бергә әдип – аерым бер шәхес тә бит әле. Аның үзенә генә хас характеры, хис-кичерешләое, томыш тәҗрибәсе бар. Шуңа күрә ул билгеле бер күренешләрне күңеленә бик якын ала, алар хакында уйлана, баш ваата; икенчеләренә битараф карый, кайбер хәлләр анда ризасызлык хисе уята.

Лирика – шигъриятнең иң сизгер һәм өлгер төре. Хәзерге лирика үзәгендә торган шәхес киеренке физик һәм акыл хезмәте белән яши. Татар поэзиясендә бу эзләнүләр Ф.Шаех иҗатында ачык гәүдәләнеш тапкан. Аның иҗатында фәлсәфи-лирик башлангыш тирәнәя, ныгый. Дөньяда һәр күренешнең, табигатьнең, фикернең үз кыйммәте, үз урыны бар, ди шагыйрь. Шулар арасында шәхес аеруча игътибарга лаеклы:

Автор шәхес кичерешләре турында саклык һәм нәзакәтлек белән яза. Гомумән, Ф.Шаех, шигырьнең эчтәлеге таләп иткәнчә, яңгырашны төрләндерә, сурәтләү чараларының, шәхеснең эчке дөньясы кебек үк, бай һәм төрле булуы турында туктаусыз кайгырта, эзләнә.

Г. Әгъләмҗанның лирик герое – ялкынлы йөрәкле, көчле ихтыярлы шәхес. Ул йомшак, җебеп, югалып калучыларны өнәми. Ә инде кешенең кешелеген билгеләүче сыйфатын – хезмәткә мөнәсәбәтен, зурлый. Г. Әгъләмҗан поэзиясе фәлсәфи яктан байый, лирик затның рухи дөньясы катлаулана.

Кешеләрнең шатлык-кайгыларын укып була карап күзенә,

Кайгың булса – бир үземә барын, шатлыкларың калсын үзеңә.

(“Туган көнең белән, Ык кызы!..“)

Г.Әгъләмҗан туган халкының язмышы, үткәне турында туктаусыз уйлана. “Сүзләр җыям”, “Барла, халкым, тарихыңны!..” кебек шигырьләрендә ул ерак тарихны, аның сәхифәләрен бүгенге югарылыктан торып бәяли.

Билгеле ки, пейзаж лирикасының нигезендә табигать белән бәйле хис-кичереш, тойгы, халәт ята. Табигать күренешеләре кешегә төрлечә тәэсир итә, ә пейзаж лирикасы гаҗәеп табигать образларына ия. Нәкъ шушы образлар шагыйрьнең табигатьне күрү рәвешен, аны бәяләвен күрсәтә. Җирле шагыйрьләребез иҗатында да пейзаж лирикасын чын мәгънәсендә күрә алабыз (Ф.Шаех “Туган ягым – Чәҗ буйлары”, Г.Әхтәмова “ Хакыйкать бер” һ.б.).

Г.Әхтәмова иҗатына килгәндә, аның шигырьләре, гомумән, үзенчәлекле яңгырый. Алар гражданлык хисе, миһербанлылык, кешегә һәм табигатькә мәхәббәт кебек шигъриятнең элек-электән килгән сыйфатларын бүгенге көн күзлегеннән, яңа биеклектән килеп ачарга омтылалар. Ул әлеге буын поэзиясенең эчке гүзәллеген, самими яңгырашын саклау, халык язмышын, киләчәге өчен көрәшен, тормыш күренешләрен яңача яңгырату, җыйнак композицияне, төзек яңгырашны “сафка бастыру” рухы белән яши.

Шагыйрьне хикмәт иясе, ә шагыйрьнең төзү материалы – тел, диләр. Моның белән килешми булмый. Чөнки тел сүзләрнең мәгънәләренә, үзара катлаулы бәйләнешләренә, үзенчәлекле яңгырашларына таянып, дөньяның яңа гармониясен ачышуда катнаша, кешене камап алган тирәлекне сурәтли, кешенең фикер-хисләр дөньясына үтеп керә. Көдрәтле көче белән үтеп керә дә, шул фикер-хис дөньясын шигъри чаралар һәм шигъри тел ярдәмендә укучыга да үтә күренмәле ясый аны хисси конкретлыгында күз алдына бастыра.

Йомгак ясап, шуны әйтәсе килә: иҗади эшебездә без, җирле әдипләребезнең әсәрләре аша шигырь чараларының шигъри фикер белән бәйләнешен, хис-фикер җегәрлегенең авазлар энергиясенә әверелүен, сүзләр дөньясына күчүен, аларның үсешен-үзгәрешен күрсәтергә тырыштык.

Күргәнебезчә, тормышны танып белүнең формалары һәм алымнары гаять хәрәкәтчән. Татар халкының сурәтле фикерләве һәрвакыт хәрәкәттә. Ул чордан чорга, буыннан буынга байый бара, чынбарлыкны тирәнрәк ачу юлларын эзли.

Әдәбият

1. 
   Әгъләмҗан Г.З. Урак өсте. – Казан: Матбугат йорты,2000. – 144 б.
   
2. 
   Әхтәмова Г.Х. Зәңгәр хыял. – Чаллы: “Хәерле иртә” нәшрияты, 2000. -75 б.
   
3. 
   Хатипов Ф.М. Әдәбият теориясе. – Казан: Мәгариф, 2000, - б. 44.
   
4. 
   Шаех Ф.Г. Дала тулпары. – Чаллы: “Мәгърифәт” нәшрияты, 1996. – 239 б.
   
5. 
   Юзиев Н.Г. Хәзерге татар поэтикасы. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1973. – 25 б.
   

Мифтахова Г.,

Менделеев муниципаль районы

Ижевка урта гомуми белем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкчесе: Төхбәтова Ч.И.
И туган тел, и матур тел

Әткәм-әнкәмнең теле Дөньяда күп нәрсә күрдем

Син туган тел аркылы.

(Г. Тукай)

Хәзер яшь иҗат итүче Турай карлыгачы Ләйсән Гайнетдинованың иҗаты белән танышыйк. Ул 1989 елның 28 сентябрендә Менделеев районы Турай авылында дөньяга килгән.Кечкенәдән үк шигырьләр язарга яраткан. Иң беренче шигырен 3 сыйныфта укыганда иҗат иткән. Бүгенге көндә ул Чаллы педагогия институтының чит телләр бүлегендә белем ала. Аның»Язгы лирика»(2004 ел),»Йөрәк сере»(2006 ел) шигырьләре иҗат җимешләрен бирә башлады. Ләйсәннең йөрәгендә шигырь уты сүнми. Дөресрәге,бер йөрәктә сүнсә,икенче йөрәктә дөрләп кабына. Аның шигырьләрендә күңел дәрьялары- ның сагыш моңы да,мәхәббәт һәм матур мизгелләрдән хәтирәләр,гүзәл тойгы- лар да сүрәтләнә. Җир-ана күкрәгеннән саркыган чишмә суы кебек,аның күңеле түреннән бер-бер артлы шигырьләр чыга. Нәкъ шул чишмә кебек аның шигырьләрендә сафлык,пакълек,чисталык,матурлык тасвирлана. Бүгенге көндә дә ул иҗат эшен дәвам итә. Бүгенге татар әдәбиятен менә шундый җирле-иҗат итүчеләрдән башка күз алдына китерүе кыен. Милләтнең хәтер чылбырлары буыннан-буынга ялганып, өзелми килә. Без Менделеев районында тир түгеп ,армый-талмый үз халкына хезмәт иткән,бар гомерләрен,талантын олуг әдәбиятыбызга багышлаган җирле әдипләребез белән горурлана алабыз. Шулай итеп, җирле төбәк әдипләре иҗатын өйрәнү мәсьләсе бик актуаль һәм кирәкле булып тора.

Әдәбият

Абдуллин И.И. Сагыну җыентыгы. – Яр Чаллы: Камаз нәшрияты , 1992.

Гыймазетдинов М.Г. Син мине белмисең. – Казан:Татарстан китап нәшрияты, 1994.-104 б.

Сәгъдиева Г.С.Уйлар мизгеле. – Менделеев нәшрияты,2006.-43 б.

Уткин Е.В. Күңелемә коя чишмәләр. – Казан:Татарстан китап нәшрияты, 2007.-82 б.

Алабуга шәһәре,

4нче гимназия

Фәнни җитәкче: Данилова.З.С

Үзебезнең Алабуга җирлегендә иҗат итүче шагыйрьләр,язучылар иҗаты белән дәресләрдә,сыйныфтан тыш чараларда танышып барабыз. Минем фикеремчә, безгә,яшь буынга, шәхесләребез исән чакта, аларның үткән тормыш юлын,аларның тәҗрибәсен өйрәнергә кирәк,чөнки алар тарихы-илебез ,шәһәребез тарихы! Шушы максаттан чыгып, безнең мәктәп музеенда "Шәһәребезнең лаеклы кешеләре " дигән стенд эшләнгән.Мәктәбебездә ветераннар һәрвакыт булып тора.Күптән түгел татар теле дәресенә төбәгебез язучысы Бөек Ватан сугышы тыл ветераны Рәис ага Кашапов килде.Аңа инде 81 яшь.Без Рәис аганың сугыш елларындагы авыр тормышы турында сөйләгәннәрен шаккатып тыңладык.Бу очрашу миндә бик зур тәэсир калдырды.Мин башта аның тәкъдим иткән шигырьләрен укыдым,Аннан соң аның турында язылган материаллар белән якыннан таныштым. Төбәк язучыбыз-Рәис ага Кашапов та сугыш елларында тылда тырыш хезмәте өчен 1946 нчы елда " Хезмәттәге батырлык өчен "медале белән бүләкләнә.Гәрчә сугышта катнашмаса да, минемчә, нәкъ аның кебек яшьүсмерләр авыр тормыш йөген тартып, Җиңү көнен якынайткан.

Рәис Габделхак улы Кашапов 1929 елның 26 мартында Әлмәт районы Чупай авылының урта хәлле крестьян гаиләсендә дөньяга килә,авыл мәктәбендә 7 класс белем ала.Хезмәт дәверендә гади эшчедән җитәкчегә күтәрелә,үз белемен күтәрә,абруй казана.Күп еллар төзүче булып эшләгән Рәис абый шигърияткә һәм прозага тартылып яши. Әдәби иҗат белән яшьли шөгыльләнә башласа да, бу эшкә ул пенсиягә чыккач кына ныклап керешә. Аның шигырьләре матбугатта, күмәк җыентыкларда дөнья күрә.

Рәис абыйның 40 елга якын гомере Алабуга шәһәре тормышы белән бәйләнгән. Ул Алабуганың матур табигатен, кешеләрен үз итә, якын итә, әмма туган авылы Чупай аңа башкачарак якын, кадерле.

1997 елда Рәис аганың «Авылым яме» дигән әдәби очерклар җыентыгы дөнья күрә. Китапка кергән очерклар җанга ятышлы телдә. Авторның туган авылы Чупай тарихына, авыл кешеләренә һәм аларның гүзәл эшләренә багышланган.

Китапка кереш сүзне язучы Рахмай Хисмәтулла болай ди: «Бу кулъязма авторының исеме моңарчы әдәбиятта артык шауламаганга күрә, нибары коры авыл тарихы гынадыр дип кенә укый башлаган идем, укый-укый исләрем китте. Мең шөкер, ярый әле безнең халыкта, эчендә ут йотса да, артык шауламыйча гына, сабыр гына шушындый кадерле, бәһасез тарихлар язучылар бар. Китапта мавыктыргыч хикәяләр, этнографик күренешләр дә, тел сөйләм байлыгы үрнәкләре дә җитәрлек. Бу галимнәр өчен дә бик бай фәнни чыганак була ала».[Кашапов 1997:1]

Рәис Кашапов туган авылының үткәннәрне искә төшереп, шул хисләрне башкалар белән уртаклаша, сүзен башкаларга җиткерергә тырыша. Шул дәрт аңа каләм, кәгазь алып, авылының тарихы, кешеләре, бүгенгесе һәм киләчәген бәян итәргә куша. Исән-сау якташлары белән очрашып, Чупай турында, гыйбрәтле хәлләр, вакыйгалар турында материал туплый, архивлар актара, кирәклесен күчереп ала. Үз күңелендәге хәтирәләр дә аңа материал бирә. Сугыш елларында ятим калу, сыерлары үлү, әниләре авырып китү кебек җан өшеткеч хәлләр сурәтләнә.

Рәис бабай Чупай авылыннан үсеп чыккан күп кенә күренекле кешеләрнең тормыш юлына күз сала, алар турында куанып яза. Дин тормышын яктырткан хикәясендә ул Чупайдагы ислам дине һәм аның шәхесләрен дә искә ала, XIX гасырдан алып бүгенге көндәге мәчетләрнең тарихы оста итеп язылган. Хәзерге һәм киләсе буыннарга әхлакый тәрбия бирүдә чыганак булырлык әсәрләр .

Рәис Кашапов үзенең "Якташларым яктысы" дигән җыентыгындагы "Үкенечләремнең, иң үкенечлесе" әсәре минда тирән хис, аналарны сөю, аларга яхшылык кылу дәрте уята.Автор бу хикәясендә авыр сугыш елларында үз әнисенең язмышы аша, хатын-кызларның нинди авырлыклар, кимсетүләр күрүләрен китап укучыларга җиткерә.

Язучы үз әнисенә бик күп игелекләр күрсәтсә дә, дөнья белән хушлашканда хәер-фатихасын алса да, үзенең аңа җитәрлек дәрәҗәдә игътибар күрсәтә алмавына бик үкенә."Утыз өч яшендә тол калып, безгә җил дә тидермичә, кимсеттермичә һәм йөзләребезгә кызыллык төшермичә яшәгән әниебезнең фани дөнья белән хушлашуына күп еллар үтте инде, - дип башлый ул үзенең соңарып килгән үкенү хисләрендә. Дин әһелләре чакырып, аның рухына коръән укытам, сәдака бирәм, ә җаным барыбер канәгатьләнү тойгысы сизми. Үзең ана булмыйча, ананың кадерен белеп булмый дигәннәр шул. Ул бит минем ", җылы, назлы сүзләремә, иркәләвемә, игътибарыма, өзлексез ярдәмемә лаек иде- дип тәмамлый ул хикәясен.[Кашапов 2002:73] Шушы укенү юллары белән безгә һәм барча кешеләргә, әти-әниләргә исән чакта мәрхәмәт күрсәтергә, игътибарлы булырга, игелекле гамәлләр кылырга һәм аларның хәтерен калдырудан сак булырга өнди.

Рәис Кашапов иҗатында Алабуга шәһәре аерым урын алып тора. Үзенең шигырьләрендә торган шәһәре Алабуганың гүзәллеген, матурлыгын мактый, яшел урманнарына, хуш исле болыннарына сокланып мәдхия яза. Аның ”Яшәрә чал кала”, ”Алабугам-яшьлек калам”,”Алабуга миләшләре”, ”Бөек Җиңү бәйрәме” шигырьләрендә шәһәребезнең уңган кешеләренә багышлап язган юллар бар:

“Кара алтын”күле табылды.

Төбәк язучыбыз Рәис Кашапов һаман да тынгысыз тормыш белән яна. Шәһәребезнең әдәби-мәдәни хәрәкәтенең үзәгендә кайный. Ул "Аксакаллар"җәмгыяте әгьзасы,һәр җомга мәчеткә намаз укырга йөри. Минемчә, ата-бабаларыбыз юлы - киләчәккә маяк ,бүгенге тормышта безгә туры юл күрсәтүче.

Рәис аганың язмалары кемнедер кызыксындырыр, кемнедер дулкынландырыр дип ышанасы килә.Мин үзем олылар сүзенә еш колак салам." Олыласаң олыны-олыларлар үзеңне"-дигән безнең татар халкы. Язмамның ахырында Рәис агага нык тазалык, озын гомер телим,аның кылган эшләре белән горурланам.
Әдәбият

1. Мингалим Р. Әдәби түгәрәкләрдә.- Шәһри Казан газетасы, 1992. - 19 с.

2. Кашапов Р. Язмышлар кочагында.- Алабуга нәшрият йорты, 2002.-73б.

3 Әхмәтшин Р. Авылым турында җыр.- Әлмәт таңнары газетасы, 1999.-19 с.

4. Кашапов Р. Авылым яме.- Алабуга: Алабуга нәшрият йорты, 1997.-129 б.

5.Саримова М. Иҗат уңышлары юлдаш булсын.- Алабуга нуры, 1998.-2 с.

6. Кашапов Р. Чулман язлары.-Алабуга:Алабуга нәшрият йорты, 1997.-84 б.
ГАФУРИ ИҖАТЫНДА МИЛЛӘТ ЯЗМЫШЫ

Мөхәмметдинова А.

Сарман гимназиясе,

Фәнни җитәкче: Салихова А.Н.

ХХ гасыр башы әдәбиятында зур иҗтимагый күренешләр, сәяси хәлләр, көрәш вакыйгалары, аерым геройның авыр кичерешләре, хис-тойгылары, омтылыш-хыяллары, сөенеч-тойгылары белән бик җайлы үрелеп, матур, би-зәкле картина, гасыр башындагы шәхес һәм халык тормышы картинасын барлыкка китерәләр. Бу тарихи күренешләр бик күп әсәрләрдә, шул исәптән М. Гафури әсәрләрендә дә киң яктыртылды. М. Гафуриның иҗатында тема күбрәк дөнья революциясе, совет кешесе, аның рухи дөньясы, омтылышлары шул чордагы тарихи җирлектә ачылды. Шундый темалардан түбәндәгеләрне атарга була: 1905-1907 нче ел күтәрелешләре, реакция, I империалистик сугыш , октябрь революциясе, хатын-кыз азатлыгы.

Бу темаларны сурәтләгәндә язучы шәхес язмышы белән иҗтимагый хәлләр-не, шәхес тормышы белән масса хәрәкәтен игътибар үзәгендә тота. М. Гафури әдәбиятка Беренче рус революциясе алдыннан килде. Утыз елдан артыкка сузылган иҗатында ул зур әдәби мирас калдырды. Аның бик күп шигырь һәм поэмалары, мәсәл һәм нәсерләре, хикәя һәм повестьлары, пьеса һәм либрет- толары, күп санлы мәкаләләре бар. Гафури иҗатында татар һәм башкорт хал -кының мәгърифәт өчен, сыйнфый азатлык өчен алып барган көрәшләре тулы чагыла.

1905-1907 нче еллар иҗатына кеше эксплуатацияләүгә корылган җәмгыять- нең асылын, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрне, төрле сыйныф вәкилләренең характер һәм рухи сыйфатларын “Алтын приискасында”, ” Ялчы”, “Көтүчеләр”, “ Чит илдә” кебек әсәрләрендә күрергә була.

Аерым алганда, капиталистик җәмгыятьтә җир-сулар, урман-болыннар, завод-фабрикалар, аерым хуҗалар кулында булуын,ярлылар шул хуҗаларга ялланып эшләүләрен, теләсә нинди авыр шартларда, теләсә нинди авыр эш башкарырга мәҗбүр булуларын язучы ачык чагылдыра. Чөнки язучы үзе дә шул җәмгыятьтә туып үскән бит!

М. Гафури әсәрләре гади халыкка теләктәшлек белән сугарылган. Патша Россиясендә хезмәт кешеләренең авыр тормышы һәм хуҗаларның кешелексез- лекләре 1905-1907 нче елларда язылган әсәрләренең төп темасы. Мәсәлән, “ Шагыйрьнең алтын приискасында” әсәрендә революциягә кадәрге тормыш күренешләре һәм хезмәткә мәхәббәт, белем алу, үзара ярдәмләшү һәм эшсезлек темалары алына.

1905 нче елларда татар театры , күп санлы газета-журналлар чыга башлау, мәктәп-мәдрәсәләрдә рус телен өйрәнү һәм башка уңай яклар барлыкка килә. Әдәбиятта исә халык образы, азатлык өчен көрәш темаларын күтәргән язучылар арасында М. Гафури да бар . Бу темага аның “Беренче Дума ачылды”, “1906 елдан 1907 елга васыять ”, “ Бай кеше”, “ Мал өчен ”, “ Базарга чыктым”, “1906 елга 1907 елның җавабы” дигән шигырьләрен атарга була. Шагыйрь фикеренчә, патша бәреп төшерелергә, ярлылык , искелекләр бетерелергә, халыкка тулы азатлык бирелергә тиеш.

Беренче рус революциясе җиңелгәч, илдә реакция еллары башлана. М. Гафури үзенең халык улы икәнен һичкайчан онытмый, иҗаты белән гади халык интересларын яклавын дәвам итә.

Авырлык, ярлылык кай җирдә булса, мин дә шул якта.

Булырмын вөҗданымның зур теләген биргән шул чакта ,-- дип яза ул.

Реакция елларындагы язылган шигырь һәм мәсәлләрдән : “ Үгез белән бүре”, “ Сарыкны кем ашаган?”, “Җанварларга килгән үләт”, “ Ялчы бабай”, “Сатлыклар”, “Үзем һәм халкым”, “Мин кайда?”, “Хәят юлында”. Шушы кешелексез шартларда да язучы яхшы сыйфатларын саклаган, намуслы, эчкерсез кеше образларын табарга омтылган.

1914 нче елны башланган империалистик сугыш Россия халыкларын коточкыч авыр хәлгә куя. Сыйнфый һәм милли изелү янына сугыш михнәте өстәлә. Гафури башта сугышны явызлыкларга чик кую дип аңласа (“Кыямәт”), соңыннан ул байларның һаман да рәхәттә яшәвен, ә кан һәм күз яше гади халык өлешенә төшүен күрә (“ Ишет, тәңрем”.). Язучы бу фикерне “ Солдат хатыны Хәмидә” исемле хикәясендә, “Ела!”, “ Сугышта хәбәрсез югалган туганга” шигырьләрендә дә уздыра. Аннан ул коточкыч гаделсезлекләргә юл куйган көчкә селтәнә һәм “Юктырсың ла, алла ...” дигән шигырен яза.

М. Гафури сугышны кабызган сәбәпләрне сыйнфый тигезсезлектән таба. Мәсәлән, “ Ул кем?” шигырендә сугышның сәбәбен эзләргә чакыру ярылып ята.

Син шулай коллыкта йөрсәң, дөнья киң булмас сиңа,

Барча эшләрдән элек баш бул, туган, үз иркеңә...

1917 нче елгы революция тудырган яңа кеше образын чагылдыруга М. Гафури җиң сызганып тотына. Ул бу тарихи вакыйганың төп максатын яңаны төзүдә, моны башкарып чыгарлык көчне ул эшчеләр һәм крестьяннар дуслыгында күрә.

Бир син миңа утлар тирәсенә

Эшләп, кызарып янган кулыңны,--

Бир син миңа кырда сабан сөреп,

Туфракланып каткан кулыңны ...

“ Бир кулыңны!..

Революцияне әдип яшәп килгән гаделсезлекләр өчен байлардан “ хи- сап алу көне” дип бәяли. Бу аның “Хисап көне”, “ Ант”, “ Татар егетенә”, “ Эшче поэмасы”, “ Урак һәм чүкеч”, “Кызыл байрак”, “Азатлык сугышын яклап”, “ Яңа тормыш турында” мәкаләләрендә ачык күренә.

“ Аждаһа” шигырендә язучы революция дошманнарына каршы көрәшкә чакыра торган лирик образ иҗат итә.

М. Гафури татар культурасы үсешенә, әдәбиятка, киләчәккә өмет баглап, күп кенә яңа темалар, чорга хас образлар алып килде. Ул каләм-коралы белән халык азатлыгы өчен актив көрәш алып барды, әдәбиятта яңа традицияләргә нигез салучы вәкилләрнең берсе булды.

М. Гафури соңгы көннәренә кадәр актив иҗат итте. Ил һәм халык тормышының барлык тармаклары да Гафури иҗатында чагылыш тапты. Ул үз Ватанының ялкынлы патриоты булды.