Жабық және құрастырылған суару жүйесі

Насос станциялары арқылы су көздерінен су жер астындағы қысым трубопроводтарына жіберіліп, олардан гидранттар арқылы жер бетіне көтеріледі және «Фрегат», «Волжанка» және басқа да жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі, немесе суару трубопро-водтары арқылы танапқа таратылады.

Жабық жүйелер судың фильтрациялық шығынын болдырмау үшін, суару жүйесінің К.П.Д.-сін жоғарлату және суару жұмыс-тарымдағы еңбек өнімін арттыру үшін, сондай-ақ оларды авто-маттандыру және теледидар аркылы басқару үшін қолданылады.

Жабық жүйеге суды механизмдер аркылы жіберу су көздерін-дегі су'деңгейінің суарылатын жерден төмен болған жағдайда, не-месе суарылатын танаптың еңісі оларды судын, өздігімен ағызып суарғанда 0,002—0,003-тен кем болғанда және қысымы жеткілік-сіз жүйеден жаңбырлатып суарғанда еңістін, шамасынын. 0,010— 0,015-ке тең болған жағдайында колданылады. Басқа жағдайлар-да судың трубаларға өздігінен ағып, және одан әрі табиғи кысым арқылы өздігінен ағатын жабық жүйесін қолдану керек. Жабык жүйелерді 1 га жерде жасау үшін өте көп труба керек болады, оны кеміту үшін қысым трубопроводтар мен ашық каналдардан, неме-се лотоктардан қүралған қүрастырылған жүйені қолданады.

Жабық трубопроводтар мен ашық каналдарды үйлестіру жер-гілікті жер жағдайына және техника-экономикалық көрсеткіштер-ге байланысты болады. Тәжірибеде су бас сағадан шаруашылык-қа дейін трубалар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішінде ашык жүйе каналдары және трубопроводтар түрінде жасалатын жүйе-лер көбірек қолданылады. Немесе, бас сағадан су шаруашылық-Ка дейін ашық каналдар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішін-дегі жүйе жабық болады.

Суарудың жабык, жүйесі тұракты және жылжымалы болады, мысалы жаңбырлатып суару үшін қолданылатын жылжымалы суару жинақтары.

Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері. Жабық жүйенің жақсы жақтарына мыналар жатады: фильтрацияға және буланатын су щығынының болмағандығынан К.П.Д-ні 0,98—0,99 дейін жоғарылату; суды тиімді пайдалану; барлық жерді ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру үшін пайдалану; топырақ өңдей-тін машиналар мен жабдықтарды пайдалану жағдайының жақса-рылуы; жер бедерінің күрделі болған жағдайларында танаптарға су таратудың жеңілдеуі, сушылардың еңбек енімінің артуы; 1 га жердегі арық-атыз жүйесінің үзындығының кемуі және т. б. Оньщ үстіне табиғи қысымды жүйеде судың өздігінен ағуына, электр куатын алуға және суару техникасын автоматтандыруға болады. Жабық жүйелер суармалы жерлерде ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жұмыстарын рационалдауға мүмкіндік жасайды.

Жабық жүйенің елеулі кемшіліктеріне оларды салу үшін қү-рылыс материалдарының өте көп мөлшерде жұмсалынуы, әсіресе

204

асбестцементті, темір-бетонды және болаттан жасалатын трубалар

(геУгар жерге 80—85 м).

Ірубопроводтарды трассалаудың негіздері. Трубопроводтардың жерге орналасуын мына талаптарды еске ала отырып жобалайды:

—\ оларды салу және трубопроводтарды және трасса бойында-ғы қүрылыстарды пайдалану үшін жыл бойы жүмсалатын қаржы өте аз болуы керек;

• 
  трубопроводтардың темір және тас жолдармен, сай-салалар-
  мен және басқа да кедергілермен қыйылысуы мүмкіндігінше аз
  болуы керек;
  
• 
  трасса бойында топырағы шөгетін және трубопроводтардың
  еңіссіз орналастырылған жерлері болмауы керек;
  
• 
  төмендеген жерлерден судың ағып кетуін, ал жоғарылаған
  жерлерден ауаның шығуын қамтамасыз ету керек.
  
• 
  қырын көрінісі бойынша үлкен өзгерістер жасалмауы ке-
  рек, өйткені бұндай жағдайларда олардың табандарында және
  трубопроводтарда қысым көбейіп, оларды қабылдау үшін арнау-
  лы тірек жасау керек болады.
  

Қырын көрінісінде үлкен өзгерістер болған жағдайда, сол ез-геріс жерлерінде пар және ауа көбірек жиналудың салдарынан трубопроводтардын, су өткізу мүмкіншілігі азаяды және трубопро-водтардың жіктерімен олардың өздерінде бұзып кететін гидравли-калық соққылар пайда болады.

Жабық суару жүйесі елді сумен жабдықтау үшін қолданыла-тын болса, онда олар санитарлық нормаларға да сәйкес болуы ке-рек.

Трубопроводтардың жерге орналастырылуы белгіленген суару техникасының талаптарына сәйкес болуы керек. Жер бетінін, бе-деріне қарай трубопроводтарды жерге орналастырудың екі схема-сы бар:

Бірінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал го-ризонталдарға сүйір бұрыштанып трассаланады. Бірінші Дәреже-дегі тараткыштар оған еңістің ең үлкен мелшерімен орналасты-рылып, негізінде горизонтальдарға перпендикуляр, ал екінщі дә-режедегі таратқыш — трубопроводтар горизонтальдардың бойымен орналастырылады.

Екінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал ен. үлкен еңістікпен трассаланады. Бірінші кезектегі таратқыш — трубопроводтар олардан горизонтальдар бойымен бүрылып, ал екінші кезектегі таратқыштар немесе учаскелік таратқыштар — ең үлкен еңіспен трассаланады.

Ең үлкен еңістікпен жүргізілетін және жіберілетін суының мөлшері ете мол каналдар мен трубопроводтарда кіші ГЭС құры-лыстарын салуға болады. Учаскелік трубопроводтар тігінен бір-бі-ріне параллельді болып және таратқыш трубопроводтан тік бү-рышпен, немесе 90° жуық бүрышпен бүрылатын болып жобаланады. Екі учаскелік трубопроводтардэің қатар аралығы 1 км-ден кем болмайды, тек жер бетінің бедері өте күрделі болғанда 0,5 км шамасында болады. Гидранттардан суды жаңбырлатқыш маіхгина-ларға жіберу үшін қосымша жылжымалы трубопроводтар, н0месе арнаулы қосқыш жабдықтары қолданылады.

Учаскелік трубопроводтардың ұзындығы мен диаметрін олар-дың ұзақ уақыт бойы жұмыс істейііндей етіп белгілейді. Учаске-лік таратқыштардағы гидранттардық қатар аралықтарын жанбыр-латқьіш машиналардың сипаттамасына және суару технологиясы-на сәйкес белгілейді.

ЖҚбық суару жүйесі, негізінен тұйық және кейбір төтенше жағ-дайларда-айналмалы болады: жүйенің үлгісін таңдап алуды тех-ника-экономикалық есептермен дәлелдейді.

Суды жер бетіне шығару үшін трубопроводтарда гидранттар орналастырылады. Егістікті бороздалап суарғанда гидранттағы су қысымы 0,5—1,0 м шамасында болып, ал жаңбырлатып суар-ғанда жаңбырлатқыш машиналар саптамасында керекті қысымды қамтамасыз етуі керек.

Қысқа сақтар алдында трубалардан суды ағызып жіберу үшіи, жөндеу жүмыстарын және трубадағы тосаптарды шаю үшін тру-бопроводтың төмендеген жерлеріне құлақтар қойыЛады, және со-лар арқылы су қашыртқы каналдарға ағызылып жіберіледі.

Судың қысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде, табиғи еңіс судың ағуын және оның керекті қысыммен жер бетіне көте-рілуін қамтамасыз етуі керек.

Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері су-арылатын жердін. нақты (со_нт ) көлеміне және гидромодуль графи-гінің ең көп ординатына (ц) сәйкес анықталады: р = ц-а)_1іт. Судың бүл мөлшері трубопроводта бір мезгілде жұмыс жасайтын жаң-бырлатқыш машиналардың шашырататын суының мелшерімен үй-лестіріледі.

Учаскелік трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері он-дағы бір мезгілде жүмыс істейтін гидранттардың, немесе жаңбыр-латқыштардың шашырататын суларының қосындысына тең бола-ды. Үлкен кезектегі трубопроводтар аркылы жіберілетін судың мөлшері кіші кезектегі трубопроводтардың жіберетін суларының мелшерінің қосындысына тең.

Бұнда олардың Қ.П.Д.-сы 0,98—0,99-ке тең деп қабылданады'.

Су ағуының есептелген жылдамдығы. Өз кысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде трубалардың диаметрлері максималды жылдамдылыққа есептеледі. Дегенмен гидравликалық соққылар-дың болмауы үшін (мысалы ысырманы жапқанда), судың макси-малды жылдамдығы 2,5—3 м/с-тан көп болмағаны жен.

Судың ағуының минималды жылдамдығы оның тосаптану жыл-дамдығынан көп болып, тазартылған сулар үшін 0,7—0,8 м/с және құҚамында құм тосаптары бар сулар үшін—0,90—1,60 м/с бо-

ладң.

Суды механикалық әдіспен жібергенде жылдамдықтың ең қо-лайльХмөлшері 1 — 1,2 м/с болып, онда жүйені салу және оны пай-далану\үшін жүмсалатын қаржының мөлшері өте аз болады.

Труааның диаметрі мына формула арқылы анықталады:

бүнда: Рбр— трубаның есептелген қимасы арқылы жіберілетін судың брутто мөлшері, м³/с;

V— су жылдамдығының ен, қолайлы мөлшері, м/с;

1 және й—трубаның ұзындығы және диаметрі, м;

һ — су кысымының шығыны, м;

А, және £— труба үзындығы бойынша және жергілікті қарсы-лық коэффициенті.

Труба диаметрінің экономикалық жағынан ең қолайлы мөлше-рі шамамен график арқылы анықталады, ал дәлдеу мөлшері бір-неше диаметрлер үшін смета-финанс есептерімен құрылыстық (с) және пайдалану (з) құнын анықтау арқылы табылады.

Су қысымын есептеу. Суды өздігінен ағызып суарғанда гид-ранттың соңындағы калдық су қысымының мөлшері суды трубо-проводтарға, солқылдақ жеңге жіберу үшін қажет болатын қы-сымға тең болуы керек. Ал егістікті жаңбырлатып суарғанда ол саптамада қажет болған кысымды камтамасыз етуі керек.

Егерде нақтылы қысым мелшері (Нфак) керек болған қалдық қысымнан кем болса (Нп), онда жетіспейтін қысым (Нп-Нфап) насос станциялары арқылы жасалады. Ал нақтылы қалдық қысым қажет болатьш қысымға тең немесе одан артық болған жағдайда, насос станциясының керегі болмайды және жабық жүйе табиғи қысыммен жүмыс істейді.

Жабық жүйені суды өте мол сіңіретін және шөгіп қалатын то-пыракты, топографиялық жағдайлары ете күрделі жерлерде, ыза судың деңгейі биігірек және сумен тапшы жерлерде қолдану ете тиімді болады.

6.11. Суармалы жерлердегі жолдар және орман алқаптары

Суару жүйесінің шекарасында жолдардың төрт түрін жасай-ды:

— шаруашылықтарды аудан орталықтарымен, темір жол ста»-цияларымен, пристандармен және т. б. байланыстыратын шаруа-шылық аралық жолдар;

Орта Азия республикаларында, әдетте ағаштардың төменгі турлерін отырғызады: ақ пирамидальды терк, тұт, өрік, ақ ака-ция, шие, алмұрт, алма, грек жаңғағы; бұтаіардан — ырғай.

ЖЕР СУАРУ ЖӘНЕ СУЛАІДЫРУ ҮШІН ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН СУ КӨЗДЕРІ

7.1. Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көзде-рінің турлері

Жер суару және суландыру үшін өзінің тэбиғи жағдайындағы

және реттелген өзендер пайдаланылады; Вдтабандар және су
қоймаларына жергілікті жер бетінен ағьщ кеіетін су; шахталы құ-
дықтардан, скважиналардан көтерілетін жәке каптаждық қүры-
лыстарға жиналатын сулар пайдаланылады. '

Сондай-ақ суару үшін тұрмыстық, өндірістік және олардың араласқан сарқынды суларын, суару жүйесіцен ағып кететін су-ларды пайдалануға болады..

Су көздерінің алдына қойылатын талаптар_: олардың суы ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға жарайтындай болып, ал сулан-дырғанда —тұрмыстық және шаруашылық кажеттерді қамтама-сыз етуі керек; су көздеріндегі судың қоры барлық мезгілде және толығынан су қажеттігін қамтамасыз етуі керек; су кездері суа-рылатын жерлерге жақынырақ және судың өздігінен ағуын қам-тамасыз ету ушін суарылатын жерден жоғарырақ орналасуы ке-

Суару және суландыру жүйелерін жобалағанда есептелетін деңгейшщ, одан жұмсалатын судың мөлшерінің, ылайлығыныц ерекше жыл үшін су жинағыш келемін және су кездеріндегі су және минералдану сипаттамаларын, арнаның беріктігін сондай-ақ оның гидрогеологиясын және топографиясын білу керек Осы сипаттамаларды біле отырып мына керсеткіштерді анықтау-ға болады: су көзшен суаруға болатын жердің көлемін су көзі-шң режимш реттеудщ керектігін, су тазарту қажеттігін, бас саға және суарылатын жерлерге суды жіберу схемаліарын.

Су көздері суарылатын жерлерді барлық адаусымда сумен то-лығынан қамтамасыз етуі керек. Егерде кейбірі кездерде су көзде-ршен жіберілетін судың мөлшері суаруға қажетг судың мөлшерінен аз болса, онда су көздерінің режимі суару релкимдерімен келісті-ріледі. Ол мынадай жолдармен жасалады:

1) су көздерін реттеу арқылы; 2) ауыл шаіруашылық дақыл-дарын суару режимін су көздері режиміне бейіімдеу; бұндай жағ-дайда каналдардағы су шығынын кемітіп, жаліпы суаруға жұмса-латын судың мөлшерін кемітеді, аз нормаларміен суару және қа-шыртқы суды болдырмау, жабық жүйені және > суарудың жаңбыр-

210

лату еіісін қолдану, су пайдалану жоспарын орындау, суды көп жұмсаітын дақылдардың келемін азайту; 3) суару көздері режи-мін жае.суару жүйесі жұмысының режимін бір мезгілде өзгерту. Су сөзі режимін реттеу. Су қоймалары, немесе резервуарлар арқыл,і су көздерінен жұмсалатын судың мәлшерін уақыт ішінде қолдағ өзгертуді су көзінің режимін реттеу деп атайды. Су кой-маларіша, резервуарларға судын, жиналу ұзақтығына және олар-ды гшдалану жағдайына қарай су көздерін реттеудің тәуліктік, аптальқ, маусымдық (немесе жылдық), көпжылдық және аралас

түрлері болады.

Тәуліктік реттеу. Бұл әдіс жер асты суларын пайдаланғанда түнгі уақыттарда суды резервуарларға жіберіп, ал күндіз суару, немесе сумен жабдықтау үшін пайдаланады. Бұнда пайда-ланылітын сумөлшері (ц_р) резервуарға қүйылатын судың мөлше-рінен ц_н ) көп болады.

Ма/сымдық жэне жылдық реттеу ағып келетін суды жыл бойы қайта бөлу негізінде жасалады. Ол үшін өзен арнасында, немесе сайларда плотина құрылысы салынады және жасалған реттегіш су қоймасына ағып келетів су толығынан, немесе тасқын суының бірсыпыра белігі тоқтатылып, кейіннен ол суару ушін пайдаланы-

лады.

Ағатын суды маусымдық реттеу оның жыл бойы пайдаланыла-тын мөлшерінің жыл бойы жыйналатын судың есепті қамтамасыз етілген мөлшерінен аз болғанда қолданады.

Ал енді нақтылы пайдаланылатын судың мөлшері жыл бойы жиналатын судың, мөлшерінен көп болғанда көпжылдық реттеу ұйымдастырылыц, оны суы көп жылдары су қоймаларына жинап, суы аз жылдары суару және суландыру үшін пайдаланады.

Ағатын суды маусымдық реттегенде су қоймасының аумағы ағатын судың көпжылдық орта мөлшерінің 20—70 процентіне, ал көпжылдық реттеулерде—120—170 процентіне тен, болады. Жал-,, пы ағатын суды суару және суландыру үшін реттеуді электр энер-гиясың алу үшін жүргізілетін реттеулермен бірге жасаған өте ти-імді болады.

Су көзінің режимін реттеу толық, немесе орташа болады. То-лық ріеттегенде барлық суды су қоймасына жинап, одан судың ешқандай мөлшері ағызылмайды. Ал орташа реттегенде судың біраз (белігі су қоймасынан ағызылып жіберіледі.

Реттегіш су қоймасын өзен арнасына және өзен суы канал ар-қылы жеткізілетін жағдайда одан сырттау жерде салады. Су суару каналына су қоймасынан, немесе өзен мен су қоймасынан бір мезгілде жіберіледі, немесе суы су коймаларынан жеткізгіш канал/дар арқылы көбейтілетін әзендерден жіберіледі. Өзен арна-сына оэрналасқан су қоймаларына барлық өзен тосаптары қүйы-лады; ал өзеннен сырттау жерге орналасқан су қоймаларына су жеткіззетін каналдар арқылы өзен тосаптарының аздаған бөлігі ғана құйылатындығынан олар кемірек тослітанады. Реттеу су қоймаларын жазғытұрым ағатын сулармен >әне жанасып жатқан су жинағыштардың суымен де, жеткізгіш іаналдар арқылы да толтыруға болады.

7.2. Бас саға қүрылыстары

Бас саға құрылыстарының міндеттері жәіе оларға қойылатын талаптар. Бас саға құрылыстары өзендерден (немесе су қоймала-рынан) бас каналдарға суды жіберу үшін салынады. Әдетте бас саға құрылыстары көбінесе плотиналармеі, тұндырғыштармен, өзен реттеу құрылыстарымен, ГЭС және т. б. бірге салынады. Осы құрылыстардың комплексін бас саға құрьшістарының гидротех-никалық торапты, немесе бас гидроторапты деп атайды.

Суару жүйесінің бас саға құрылыстары геменгі талаптарды орындаулары керек:

• 
  су көздеріндегі су деңгейінің өзгерулеріне қарамастан бас
  каналға су пайдаланудың графигіне сәйкес және қажет болған
  мөлшерде жіберіп тұру;
  
• 
  каналдарға езен суымен бірге құмдақ және қиыршық тас-
  ты тосаптарды, қалқып жүрген заттарды, мұзды жібермеу және
  каналға суда жүзген заттардың өтуін кеміту;
  
• 
  тасқын және несер суларын кедергісіз өткізу;
  
• 
  керек болған жағдайда кеме жүргізу, балық аулау, энер-
  гетика, сал ағызу талаптарын орындау, құрылыс арқылы жібері-
  летін судың мәлшерін өлшеу;
  
• 
  каналға су жіберуді тоқтатпай-ақ жөндеу жүмыстарын жүр-
  гізуді қамтамасыз ету;
  
• 
  олар берік, көп жыл бойы қызмет атқаратындай, арзан,
  пайдалануға сенімді және конструкциялары қарапайым болуЬі
  керек.
  

Бас саға құрыльғстарының турі. Бас каналдарға өзендерден судың ездігінен қүйылғанында бас саға құрыліыстарынын, екі түрі болады: плотинасыз және плотиналы.

Плотинасыз бас сағаны өзендегі судың дещгейі бос канал ар-қылы тездетілген су мөлшерін жібергендегі дещгейінен 10—12 сан-тиметрге артығырақ болып, бас саға коэффициентінің мелшері 0,2 ден көп болмағанда (каналға жіберілетін 'судың өзеннен аға-тын судың мелшеріне қатынасы) және канал (салу үшін қолайлы жағдайлар болғанда қолданады. Сондай-ақ плютинасыз бас саға-лар езендегі су деңгейінің каналдағы су деңгейіінен бірсыпыра ке-мірек болғанында да қолданылады. Бүл жағдаійлар таудағы және тау бөктеріндегі өзендерде плотина құрылысыні салмай-ақ су дең-гейін қашылар және шпоралар арқылы реттеугге болатын жерлер-де қолданылады.

212

Плотиналы бас сағаны қолданғанда өзен арнасы плотинамен калқа;анып, ондағы су деңгейі көтеріледі және бас каналға су реттегіц арқылы өздігімен ағады. Плотиналы бас сағалар алатын судын, «өлшері 20% болғанда және су деңгейін көтеру керек бол-ғанда, ағатын суды реттеуге, суды өзеннің екі жағасынан алу ке-рек боіғанда, кеме жүргізу және электр қуатын алу керек болған жағдаіларда колданылады.

Плотинасыз бас сағалар тұндырғыштары бар және оларсыз

боладь.

Тұндырғышы жок плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады: шлюздглмеген бас саға — бас жағында ешқандай құрылыстары жоқ, аэнасы топырақта өтетін ашық канал;

— илюзделген бас саға — басында шлюз-реттегіші бар ашық

Канал;

— лпорлы, бас жағында шлюз-реттегіші бар бас саға.
Тұңдырғышы бар плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады:

• 
  аяқ жағында шлюз-реттегіші және ұзындығы 2—5 км тұн-
  дырғьшы бар бас саға;
  
• 
  5ас жағында шлюзі және ұзындығы 5 км тұндырғышы бар
  бас саға. Бұл түндырғыштың сонында шайатын тесіктері бар
  шлюз-реттегіш салынады;
  
• 
  ұзындығы 2,0—2,5 км және 3—4 тұндырғыштары бар көп
  басты бас сағалар. Бұл тұндырғыштардық соңында шайатын те-
  сіктері бар шлюз-реттегіш салынады.
  

Шлюзденбеген плотинасыз бас саға өзінің құрылысы жағынан карапайым болғанымен, оның мынадай кемшіліктері бар: канал-ға жіберілетін судын. және тосаптардың мөлшері реттелмейді жә-не олар толығынан өзен режиміне байланысты болады; канал ар-қылы жіберілетін судың мөлшері, өзенмен салыстырғанда аз болғандықтан оның бас жағы тезірек тосаптанып, олар арқылы жіберілетін судың мөлшері 50—70% кемиді; арнасы берік емес өзенде:рден тура тартылған каналдардын, бағыты өзгереді және олардьщ бас жағы бір маусым ішінде 100 м, кейде одан да көп шамаға төмен түсіп кетеді; бас сағаның коэффициентінің аз болуы (0,10—0,15-тен де кем); қазіргі уақытта плотинасыз бас сағаларды жобал.ағанда шлюз-реттегіштер жасауды ескереді.

Шліюзденген бас саға су көздерінен суды бас каналдарға жібе-руді ріеттейді. Шлюз-реттегіштердің босағасы өзендегі судың дең-гейініщ ең кем болған шамасында болған жағдайдың өзінде де каналғға су өздігінен ағатындай болып жасалады. Бас саға коэф-фициеінті 0,10—0,25-ке тең болады. Каналға сумен бірге ағып ке-тетін чтосаптарды кеміту үшін оған жіберілетін суды қалқаннын астынган алмай, шандорлар арқылы жібереді.

Плотиналы бас сағалар. Суару үшін қолданылатын төмен қы-сымдьи плотиналы бас сағалар тораптары өздерінің формаларьша,конструкцияларына және өзеннен су алатын бағытына қарай әр түрлі болады. Өзен учаскелерінде эрналасатын жеріне қарай олар таудағы, тау бөктеріндегі және жазықтықтағыларға бөлінеді.

Таудағы бас сағалар еңісі өте үлкен, тосаптары мен асылған заттары өте көп өзендерде жасалгды. Өзен арнасы су қабылдай-тын жантайған темір торлы галереясы бар, аса биік емес, үстінен су ағызылатын плотина арқылы жабылады. Ірі тосаптар темір торлардың устімен төменгі бьефке домалап, ал ұсақ тосаптар сумен бірге тордан төмен құлап, су қабылдайтын галереяға түсіп, одан әрі қарай шайылу тесіктері арқылы төменгі бьефке жібері-леді. Сөйтіп, алдын ала тосаптардан тазартылған су тұндырғыш-тарға түседі. Бұнда су ілінген тосаптардан тазартылып, одан әрі каналға ағызылады. Түндырғыштардан тосаптар қашыртқылары арқылы шайылып кетеді.

Тау беткейлеріндегі және жазықтық жерлердегі бас саға то-раптары төмендегідей болады: шайылатын калтасыз, шайылатын қалта-тұндырғышты, қалталардан суды қабаттап жіберетін тұн-дырғышты және төменгі шайғыштары бар бас сағалар. Плотина-лы бас сағалар олардың плотинасыз түріне қарағанда өте жақсы, өйткені бас каналға жіберілетін судың мөлшерін су пайдаланудын. графигіне сәйкес реттейді, каналдарға тосаптарды жібермейді су-ару және суландыру жұмыстарын ұйымдастыруға толығынан мүм-кіншілік туғызады. Плотиналы бас сағаны өзеннің түбі мен жаға-лары аз шайылатын және оның арнасы берік учаскелерінде жа-саған жөн.

7.3. Суару каналдарын тосаптанудан қорғау

Суармалы егіншілік жағдайында суару каналдарын тосапта-нудан қорғап қалудың ете үлкен маңызы бар. Каналдардың то-саптануы олар арқылы жіберілетін судың мөлшерін кемітеді және оларды тазалау үшін көп қаражат пен еңбек жұмсалады. Сондық-тан бас каналдарға тосаптар жібермеудің барлық шараларын қолдану керек. Ол үшін:

— бас сағаларды өзеннің шайылмайтын, иілген, шлюзге түпкі
тосаптардың аз түсетін жағасына орналастыру керек;

—_ бас сағалар мен каналдардың білігі каналға тосаптар аз түсетіндей болыл, өзен білігіне сүйір бүрышпен орналастырыла-ды;

• 
  суды каналға ағызар алдында, оларға түпкі тосаптарды жі-
  бермейтін биіктігі 0,5—0,8 метрлік босаға реттегіштер қойылады;
  
• 
  реттегіштердің алдында «Г» әрпіне ұқсаған, түпкі тосап-
  тарды қашыртқыларға бұрып жіберетін лотоктар қойылады;
  
• 
  реттегіштер алдында М. В. Потаповтың қалқандары, немесе
  жүмырланған шпорлар арқылы судың көлденең ағысын жасайды
  

және судың жоғарғы таза бөлігһ каналға жіберіп, ал оның төмен-гі лайлы белігін қашыртқыға жібереді;

• 
  су бас реттегішке ағызьиар алдында арнаулы қалталарда
  тазаланып, олардағы шөгінділерді гидравликалық шаю арқылы
  тазалап, қашыртқыларға жібереці;
  
• 
  суды бас каналдьщ бас жіғына жасалатын тұндырғыштарда
  тазалап, тосаптарды гидравликілық немесе механикалық әдіспен
  шығарып тастайды.
  

Қаналдарды тосаптанудан қорғау үшін оларды танаптарға ағызып жібере алатындай еңісіікпен жасау керек. Тосаптар ка-налдарда жасалатын тұндырғыіатарда шөгіндіріліп, олар қолмен, механикалық және гидравликалзіқ әдіспен тазартылады.

жүктеу/скачать 2.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: