ПОӘК 042-18 23/03-2014 №2 басылым 11. 09. 2014

Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің қызметін мемлекеттік реттеуде көптеген мәселелер иерархияның барлық деңгейіндегі үкімет органдарының назарында қашанда болып келді және бола береді де.

Қазіргі кезде бұл процесс Қазақстан Республикасының 01.07.2003 жылғы Азаматтық Кодексімен, 31.03.1998 жылғы «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы», 21.01.1997 жылғы «Банкроттық туралы», 13.05.2003 жылғы «Акционерлік қоғамдар туралы», 24.06.2002 жылғы «Кешенді кәсіпкерлік лицензиялар (фрайчайзинг) туралы», 03.07.2002 жылғы «Инновациалық қызметі туралы», 08.01.2003 жылғы «Инвестициялар туралы», 05.07.2000 жылғы «Қаржылық лизинг туралы», 01.06.2002 жылғы «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңдарымен, «2013–2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы», 31.01.2006 жылғы «Жеке кәсіпкерлік» Заңымен, Қазақстан Республикасында 2013 – 2020 жылдары шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы», Қазақстан Республикасының 20.06.2003 жылғы Жер Кодексі және т.б. құжаттармен реттеледі.

Бұл заңдылық құжаттарда, актілерде мемлекеттің Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісіне мемлекеттің экономикалық жағынан әсер, ықпал етуінің құқықтық негіздері көрсетілген. Негізгі мәселелер болып мына мәселелер көзделген:

• 
  агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыру мен дамыту;
  
• 
  Қазақстан Республикасының азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
  

• 
  жұртшылықты азық – түлікпен қамтуды жақсарту;
  
• 
  ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салалары арасындағы экономикалық паритетті қолдау;
  

• 
  ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп қызметкерлерінің табыс деңгейлерін жақындату;
  
• 
  агроөнеркәсіп өндірісі сферасындағы отандық тауар өндірушілерді қорғау.
  

• 
  ауыл шаруашылығы өндірісінің, шикізат пен азық – түлік нарығын құрып, қалыптастыру және жұмыс істеу;
  
• 
  қаржыландыру, несие беру, қауіпсіздендіру, салықты жеңілдетіп салу;
  
• 
  агроөнеркәсіп өндірісі сферасында ғылымды дамыту және ғылыми қызметті жүзеге асыру;
  
• 
  ауылдың әлеуметтік сферасын дамыту табылады.
  

Заңда әртүрлі бюджеттердің қаражаттарын пайдаланудың бағыттары айқындалған, атап айтқанда:

• 
  мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес жаңа техникалар мен қондырғыларды, сортты тұқымдар мен асыл тұқымды мал алуды қоса алғандағы инвестиционндық қызметті қолдау;
  
• 
  топырақтың құнарлылығын арттыру, мемлиоративтік шараларды жүзеге асыру, мемлекеттік мелиоративтік жүйені аяқтап, ұстау, зиянкестермен, аурулармен және арам шөптермен күрес жұмыстарын жүргізу, малдың қауіпті жұқпалы ауруларын жою;
  
• 
  агроөнеркәсіп өңдірісі сферасына несие беру және оны қауіпсіздендіру;
  

• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттар мен азық – түліктер нарықтарын дамыту мен қолдау;
  
• 
  агроөнеркәсіп өндірісі салаларында мамандар даярлауды ұйымдастыру;
  

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттар мен азық – түліктердің нарықтарын тұрақтандыру үшін мемлекет сатып алудың және тауарларды реттеудің интервенцияларын жүзеге асырады.

- көп сатылы экономиканың, меншіктің әртүрлі формаларының және ауыл шаруашылық кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық формаларының дамуынан;

- ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді, сақтауды және өткеруді дамытудан;

- қорларды монополизациялау және делдалдық ұйымдардың бағаны көтерулеріне жол бермеуден;

- Қазақстан аумағында тауарлық нарықтардың жылжуына тосқауыл болатын кедергілерді жою (көлік қызметін бағалаудың мемлекеттік саясатына үйлестіру арқылы);

- ұқсас тауарлар Қазақстанның территориясында өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдеріндей өнімдерді әкелмеуге кедендік шектеулер қойып, отандық тауарларды өндіруге мемлекет тарапынан протекционистік саясатты жүргізу.

Нарықты жетілдірілген және жетілдірілмеген бәсекелер деп бөлуге болады.

Осындай жағдайда сұраным мен ұсыным Адам Смит ашқан «нарықтың көрінбес қолы» арқылы реттеледі. Бұл ұғым – деп жазуы ол, - үнемі жетілдіру тенденциясын және нарықтық әрекеттерге қарамастан экономикалық процестердің тиімділігін көтеруді қажет етеді, әрі ол нарықтағы әрекеттерге тәуелді болмайды, талғамға қарай жақсара түседі. Нарықтық қатынастарды жетілдіру үшін коммерсиялық әрекеттерге қатысушылар өздерін табиғи түрде көрсетіп өз мүдделері үшін әрекет жасаулары керек, сонда ол жақсара түседі (бұл арада мемлекеттік мүдде де, басқа қатысушылардың мүдделері де ескерілмейді). Сатып алушы өзінің ұту жағын ойлайды және қасиеті жағынан ең төменгі бағамен алса да өзін қанағаттандыра алатын жағын ойлайды. Сатушы болса өз тауарының қасиетін сақтай отырып неғұрлым жоғары бағамен сатуға тырысып көбірек пайда табуды ойлайды. Сатылатын өнімдердің сапасы бір жағынан алушыны қанағаттандыруы керек, екінші жағынан сақтауға да аз шығын жұмсалуы қажет. Мұндай жағдайларда экономикалық заңдар толықтай жұмыс істеп нарықтық тепе-теңдік сатып алушы, сатушы, мемлекет және басқалар үшін де барынша қолайлы болғаны дұрыс.

Агроөнеркәсіп кешені жағдайында ішкісалалық бәсекенің етер әсері шектеулі ғана, неге десеңіз:

- біріншіден, дифференциалдық рентаның барлығынан, ол өз әрекеттерін жүзеге асыратын өндірушілерді біркелкі жағдайда қалдырмайды;

- екіншіден, ішкісалалық бәсекенің әсерінен ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеумен тежеледі - әдетте мемлекет рентабельділіктері төмен шаруашылықтарды қолдайды да қолайлы табиғи–климаттық және әлеуметтік – экономикалық жағдайда жұмыс істеп келген ұйымдардың артық табыстарын алып қояды. Бұл дифференциалды рентаның бір бөлігін қайта бөлу қажеттілігінен, сондай-ақ елдің азық-түліктік қажеттіліктерін қамтамасыз етуден туындайды.

Сөйтіп, ұсыным деңгейі көп ретте сатушыларға байланысты емес факторларға қарай қалыптасады. Алайда, жағдайлары бірдей бола тұрып жоғары табыс пен пайда басқаруды неғұрлым ұтымды ұйымдастырған, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін тиімді пайдалана білгендер алдымен жетеді.

Салааралық бәсекенің мәнісі мынада: әлуетті инвестор барынша мол өнім алатын неғұрлым төменгі қаржылық тәуекелділік іске капиталын салуға ынталы болады. Бұл тұрғыдан алғанда ауыл шаруашылығы өндірісі ежелден қаржы жұмсауға тартымды сала болып табылмай келеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің табыстылығы көп ретте табиғи-климаттық жағдайларға байланысты, алынар өнімнің мөлшерін алдын-ала дәл анықтау мүмкін емес. Бұл дегеніңіз нарықтың бұл сегментінде кәсіпкерлік әрекетке бару елеулі тәуекелдік жасау деген сөз.

Ауылдық тауарөндірушілерден қолда бар капиталдар мен жаңа инвестицияларды тартуды барынша ойластырып жүзеге асыру талап етіледі.

Дифференциацияның екінші жағы мынада, тауарлардың параметрлері уақыт өте келе өзгеріп отырады. Бұл ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу қажеттілігінен, белгілі бір маркетингтік саясатты жүргізуден, өңдеу мен қайта өңдеудің технологиясының өзгеруінен болады. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің параметрлері аз өзгертілетіндігі белгілі. Десеке те, кейбір сипаттары қалайда өзгеріп тұрады. Мысалы, сүттің стандартты майлылығы бөлшек саудада 2-ден 10 пайызға дейін өзгертіледі, ал бұдан 20 жыл бұрын ол бірегей 3,2 пайыз болған еді. Сол уақыттың өзінде майлылығы 6 пайыз болатын сүт дегеніңіз болмады, ал сол жылдары нарықтың төрттен бірін осы өнім алатын еді.

Өнімдік дифференциациясының жағымсыз әсерін азайту үшін бағалауға жатпайтын бәсекелестік қолданылады, - мысалы, бұқаралық ақпарат құралдарында кейбір өнімдерге негізгі өнімдерден өзгешеліктері туралы сипаттамалар беріп жатады.

Бағаланбайтын бәсекелестіктің кейбір түріне сауда маркаларын жарнамалау да жатады. Бұған, мысал ретінде импорттық шоколадтың тауарлық қасиеттерін дәріптеуді жатқызуға болады. Осындай жарнаманың салдарынан Ресейде нарық сегментінің елеулі бөлігін алған болатын. Тек бірнеше жылдан кейін барып Ресейдің нарығында отандық шоколадтар өз орнын тапты.

Қазақстанның агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтік қатынастардың өзіндік ерекшеліктері мыналарда - ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығы әзір аз дамыған, тепе-теңдігі онша емес, әрі жетімсіз. Бұл нарықта тауарлардың сапасы жоғары емес, өнімдердің өзіндік құндарының жоғарылығынан баға дейгейлері жоғары, бәсекелестік те нашар дамыған.

Маркетингті басқаруды үйрену керек, яғни белгілі мақсаттарға жету үшін талдау, жоспарлау және бақылау арқылы бағдарлы әсер ете отырып, пайда табуға, өткізу көлемін өсіруге, нарықтың үлесін ұлғайтуға және т.б. жетісу керек. Кәсіпорынның, нарықтың, тұтынушылардың ішкі орталарында басқаруды үйреніп, тауарлар мен қызмет көрсетудің, өткізудің, тауарлар қозғалысын бағаларды, жарнамалауды дұрыстаған абзал.

Маркетингтің стратегиясы кәсіпорынның мүмкіндігін нарықтың жағдайына сай етіп үйлестіру болып табылады. Осыған орай кәсіпорындарда мына жағдайларға талдау жасалуы керек:

• 
  нарыққа енудің стратегиясы;
  
• 
  кәсіпорынның өсу стратегиясы;
  
• 
  өнімдерді бөліп таратудың арналары;
  
• 
  коммуникациялар.
  

• 
  жаңа нарыққа ену;
  
• 
  бұрыңғы нарыққа жаңа тауарлар енгізу;
  
• 
  нарықтың жаңа сегментіне нарықтық жаңа тауарлармен ену.
  

Кез келген кәсіпорын маркетингтің стратегиясын айқындаған кезде бөліп беретін арналардың ерекшеліктерін талдаулары керек. Бөліп беру арналары дегеніміз нақты тауарды немесе қызмет көрсетуді меншік иесі дәрежесінде өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізуді міндеттеріне алатын кәсіпорындарға немесе жеке тұлғаларға саяды. Бөліп беру арналарының мүшелері (өндірушілер, делдалдар) мынандай функцияларды орындайды:

а) жоспар жасауға және айырбасты жеңілдетуге қажетті ақпаратты жинаумен шұғылданатын зерттеу жұмыстары;

б) тауарлардың коммуникациялары туралы заттандырылған деректерді жинау және таратумен де айналыса отырып өткеруді ынталандырумен шұғылданатын жұмыстар;

в) әлеуетті сатып алушылармен байланыс орнатып, реттейтін жұмыстарды орындау;

г) сатып алушының талабына орай тауарды ыңғайлы етіп үйлестіріп беру. Бұл тауарды өндіру, сорттау, монтаждау және буып-түйу секілді әрекеттер жатады;

д) бағасына келісуге ұмтылыс жасау сияқты келіссөздер жүргізу, одан кейін алушыға өткеріп беру, оның меншігіне, иелігіне көшіру сияқты әрекеттер жүргізу;

е) тауарларды тасымалдау мен қоймаға сақтауды қоса алғанда тауар қозғалысын ұйымдастыру;

ж) арналарды іске қосуды қоса алғанда шығындарды жабу жолдары мен жабдықтарды пайдалануды қаржыландыру;

з) арналардың істеуін қоса алғандағы өзіне жауапкершілікті тәуекелділікпен алу.

Бұдан соң аталған барлық функцияларды орындайтын құрылымдық бөлімшелер немесе лауазымды тұлғалар анықталады.

Маркетингтік коммуникациялар жүйесіне әдетте мына элементтер кіреді:

• 
  жарнама;
  
• 
  өткізуді ынталандыру;
  
• 
  тікелей маркетинг;
  
• 
  паблик рилейшнз;
  
• 
  маркетинг қызметі қабылдайтын шешімдер.
  

Жарнаманы тарату құралдары ретінде мыналар пайдаланылады:

• 
  баспасөз (газеттер, журналдар, кітаптар, анықтамалар);
  
• 
  басылымдылық жарнама (листовкалар, плакаттар, каталогтар, ашық хаттар, даңғылдар, визиттік карточкалар және т.б.);
  
• 
  сыртқы жарнама (ірі көлемді плакаттар, қозғалмайтын, жүріп тұратын немесе бағдарлаушы жазулары бар электрлендірілген және жарықтандырылған паннолар, кеңістіктердегі конструкциялар және т.б.);
  
• 
  көліктегі жарнамалар (көлік құралдарының ішінде және сыртында, аялдамаларда, жол және автокөлік саяжайларында, әуе және теңіз порттарында жазылатындар);
  
• 
  экрандағы жарнамалар (кино және тележарнама, слайдтар);
  
• 
  радиожарнама.
  

Ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұранымның икемділігі болмауынан соңғы он жылда мемлекеттің импортты ынталандырудағы қате саясаты ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының сатып алушыларға бағытталған белсенді ынталандыру шараларын қолдануға мәжбүр етті. Соның өзінде негізгі міндет нарыққа жаңа тауарларды шығару емес, бұрын ие болған ұстанымдарды қайтарып алуға сайды.

Өткізуді ынталандыру мына жағдайда неғұрлым тиімді болады:

• 
  нарықта тұтыну қасиеттері ұқсас біркелкі бәсекелес тауарлар көп болса;
  
• 
  тауарлар жетілген сатыға жеткен кезде кәсіпорынның нарықтағы алатын орнын қорғау керек;
  
• 
  тауар нарыққа алғаш рет шығарылғанда;
  
• 
  тауарлар өзіне-өзі қызмет ету әдісімен сатылады.
  

Тура маркетингке әдетте мыналарды жатқызады:

• 
  тікелей жарнаманы (жарнамалық материалдарды қолдан табыстау және поштамен тікелей жіберу). Бұл құралдарға клиенттердің өзара жеке қарым-қатынас, көпшілік алдына шығу, ұсынымдарды пайдалану, тікелей сату (тауарларды сатып алушы егер ол тауар үйде пайдаланылатын болса, немесе кәсіпорыннан егер ол тауарлар өндірістік мақсаттағы болса) жатады;
  
• 
  телемаркетинг (көзін жеткізу, сату, әрекет жасау немесе ол туралы келісу және тіпті видеотекстің, телефакстің, компьютердің, телефонның көмегімен алып-сату өткеннен кейін де қызмет көрсету).
  

• 
  кәсіпорын үлкен болмаса және жұмыста толық маркетингтік коммуникация кешені бойынша жүргізу шектеулі болса;
  
• 
  сатып алушылар бір аумаққа шоғырланса;
  
• 
  тауарды іс жүзінде көрсету қажет;
  
• 
  өнім бірлігінің құны жоғары болса;
  
• 
  тауарды басқадай жолдармен өткізу мүмкін болмаса;
  
• 
  тауар белгілі бір уақыт аралығында алынатын болса;
  
• 
  тауар тапсырыс берушінің талабы бойынша жекеленіп дайындалатын болса;
  
• 
  тауар ескісін өткізген кезде тиісті қосымша төлем арқылы жаңа тауарларға айырбасталатын болса.
  

• 
  насихаттау, баспасөздің үн қосуы (бұл орайда тікелей жарнамалау қолданылмайды, басқадай жолдар мен әдістер пайдаланылады);
  
• 
  жариялау үшін төлейтін орынға емес және уақытқа да қатыссыз ақпарат беруде редакциялық мақалалар пайдаланылады;
  
• 
  кәсіпорын басшыларымен сұхбат ұйымдастыру (сұхбатты ұтымды ұйымдастыру, оны бұқаралық ақпараттарды неғұрлым қолайлы уақытта электронды құралдармен тарату жарнама компаниясы көп айлар бойы, қымбат түсетін жарнама беруден әлдеқайда тиімді болады деп есептелінеді). Бірінші ауыздан материалдарды берудің пайдасы өте үлкен;
  
• 
  ашық есік күндерін, баспасөз конференцияларын өткізу;
  
• 
  фирмалық әдебиеттер шығару;
  
• 
  кәсіпорынның жылдық есептерін жариялау;
  
• 
  лоббизм (дамыған елдерде тауар өндірушілердің кейбір топтарының мүдделерін қорғау практикаға баяғыда енген). Қазіргі кездегі тәжірибеде лоббизмнің мемлекеттік құрылысы әртүрлі салалардың қаражаттарын бағдарлайтын тұста және салық заңдылықтарын жасап бекіткен кезде, ішінара салықтық жеңілдіктер жасаған кезде қолданылады;
  
• 
  насихаттау;
  
• 
  демеушілік жасау: кәсіпорынның жеке тұлғаларға және спорт, мәдениет, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау және т.б. ұйымдарға көздеген мақсатқа жету және имиджін бекіту, кәсіпорынның мүддесін шешу үшін қаражат бөлу;
  
• 
  көрмелерге және жәрмеңкелерге қатысу, фирмалық стильді жасау және қолдау.
  

• 
  ашық, клиенттерге деректер беріліп тұрады;
  
• 
  жабық, мұны маркетинг қызметі қабылдайды, алайда біраз уақытқа дейін клиенттерге жеткізілмейді, ал хабардар ету фактінің аяқталғандығы болып табылады.
  

Маркетингтік қызмет өткізу арналарын бағалауды және талдауды, сондай-ақ, әр арна бойынша өткізілетін өнім көлемін анықтауды қажет етеді. Өнім өткерудің мүмкіндігін бағалауда өнім (қызмет) жайында, оның өмірлік циклы, зерттеу және бұрыңғы өнімді жетілдіру және (немесе) жаңа өнімді жасау енгізу жатады.

Өнімнің өмірлік циклының тұжырымдамасын кез келген өнімді ерте ме, кеш пе бұрыңғыдағыдан неғұрлым жетілдірілген өнімнің ығыстырып шығаратындығына қарай анықтайды. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қатысты алғанда өмірлік цикл деген ұғым шектеулі тауарларға ғана қатысты, оларға сұраным тұрақты емес (мысалы йогуртты алайық, соңғы кезде оған сұраным төмендеп барады).

Енді кезеңдерден тұратын өнімнің өмірлік циклы келесі кезеңдерден тұрады:

• 
  
  жүктеу/скачать 1.16 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: