Та қы рып бой ын ша пы сық тау сұ рақ та ры

8
Екін ші дү ниежү зі лік со ғыс тан кейін адам дар мен ха лық тар 
ара сын да бір-бі рі мен ақ па рат тық ал ма су қа ты на сы күрт кө бей ді. 
Бұл құ бы лыс дү ние жү зін де ау дар ма ісі қыз ме ті нің қол да ны лу ая-
сын ке ңейт ті.
Ау дар ма ісі нің жа ңа түр ле рі пай да бол ды: синх рон ды ау дар ма, 
ки но фильм дер ді ды быс тау, ра ди оха бар, те ле ха бар ла ма ау дар ма-
ла ры. Көп мөл шер де ауда рыл ған кі тап тар дан бас қа, ауыз ша жə не 
жаз ба ша ауда рыл ған ма те ри ал дар жиын ты ғы əр түр лі ұйым дар мен 
ме ке ме лер де қол да ны ла бас та ды. Ау дар ма ісі мен тек кə сі би ау дар ма-
шы лар ға на айна лыс па ды, бұл іс пен бас қа да ма ман дық иеле рі, ше-
тел тіл де рін бі ле тін ин же нер, кі тап ха на шы лар, ел ші лер, хат шы лар 
(ре фе ре нт тер), мұ ға лім дер, ақ па рат тық ор та лық ма ман да ры да айна-
лы са бас та ды. Осы дан кейін ау дар ма шы лар ды даяр лап шы ға ру дың 
қа жет ті лі гі ту ды. Ен ді гі жер де кə сі би ау дар ма шы ны бұ рын ғы дай 
«же ке леп оқы ту» деп ата ла тын əдіс те ме сі бой ын ша даяр лау қа жет-
тілі гі бол май қал ды. Бұ ры ны рақ атал ған əдіс бой ын ша бір тə жі ри-
бе лі ма ман бір не ше оқу шы ны даяр лай алу шы еді, осы лай ша оны 
ау дар ма шы ше бер лі гі нің қыр-сы ры мен та ныс ты ра тын. Дү ние жү зі-
нің бар лық ел де рін де ау дар ма ісі, ау дар ма шы лар мек теп те рі ашы ла 
бас та ды. Уни вер си тет тер де ар найы фа куль теттер, та ғы да бас қа оқу 
орын да ры пай да бол ды. Ен ді осы ған сай оқу жос па ры мен бағ дар-
ла ма лар жа саудың қа жет тілі гі туын да ды. Ау дар ма шы лық қыз мет тің 
бұ рын-сон ды бол ма ған аясы ның ке ңеюі жə не кə сі би ау дар ма шы ма-
ман дар ды даяр лау ау дар ма құ бы лы сы на (фе но ме ні не) жа ңа ша көз-
қа рас пен қа рауды, оны жан-жақ ты оқып үйре ну ді қа жет ет ті. Линг-
вис тер дің ау дар ма мə се ле сі не ден қоюын да үл кен рөл ат қар ған жайт
ау дар ма қыз ме ті нің са па сы жа ғы нан өз ге руі бо ла тын. Əлі де бол са 
əлем бой ын ша ең көп ауда рыл ған көр кем əде би шы ғар ма лар бол са 
да, бі рін ші орын ға сан жа ғы нан да, са па жа ғы нан да көр кем-əде би 
емес ақ па рат тық ау дар ма лар шық ты. Олар ға ғы лы ми-тех ни ка лық, 
қо ғам дық-саяси, эко но ми ка лық, заң ісі не бай ла ныс ты ау дар ма лар ды 
жат қы зу ға бо ла ды. Ау дар ма шы лық тың ең не гіз гі мə се ле сі көр кем 
шы ғар ма лар ды түп нұс қа ның əде би-эс те ти ка лық бол мы сын жə не ав-
тор дың өзі не ға на тəн ерек ше лі гін сақ тап ауда ру бол са, ақ па рат тық 
ау дар ма да линг вис ти ка жа ғы нан қиын дық тар кез дес ті. Бұл жер де 
ауда рыл ған мə тін дер жиі ано ним ді түр де ауда рыл ды, жал пы стан-
дарт тық тіл де жа зыл ды, же ке ав тор лық ерек ше лік те рі ес ке ріл ме ді, 
ау дар ма мə се ле ле рі екі тіл дің бір лі гін де гі ерек ше лік те рі мен ма-
ңыз ды лы ғы жа ғы нан анық тал ды.

9
ХХ ға сыр дың ІІ жар ты сын да линг вис ти ка өзі нің ғы лы ми 
ба ғы тын түп та мы ры мен өз ге рт ті. Фор маль ды тіл құ ры лы мын 
(ст рук ту ра сын) оқып үйре ну де үл кен же тіс тік ке жет кен линг-
вис тер өз де рі нің зерт теу объек ті ле рі нің ая сын едəуір ке ңіт ті, 
бұ ған мак ро ли нг вис ти ка ның бі раз мə се ле ле рін қос ты, бұл рет-
те бір сы пы ра сұ рақ тар қа рал ды, тіл дің қо ғам мен бай ла ны сы, 
ой лау мен əре кет, линг вис ти ка лық жə не экс тра ли нг вис ти ка лық 
ас пек ті лер ұйым дас ты ру тə сіл де рі мен адам зат тың қо ғам ға ақ-
па рат ты бе ру, т.б. Тіл ту ра лы ғы лым да ма ңыз ды орын ал ған мə-
тін мен ауызе кі сөй ле су құ ры лы мы ның маз мұ нын зерт теу жұ-
мы сы бол ды. Бір сы пы ра жа ңа линг вис ти ка лық пəн дер тіз бе гі 
бой кө тер ді. Атап айт қан да, пси хо ли нг вис ти ка, со ци олинг вис-
ти ка, раг ма ли нг вис ти ка, мə тін линг вис ти ка сы, сөй леу əре ке ті-
нің (ак ті сі нің) теориясы, ког ни тив ті линг вис ти ка, т.б. Тіл ші лер-
дің қа рас ты ра тын зерт теу əдіс те рін де тіл дік бір лік тің кө ме гі мен 
ақ па рат ал ма су дың қа лай іс ке аса тын ды ғы, сөй леу əре ке ті нің 
дəл ді гі, түр лі жағ дайда ғы қа рым-қа ты нас дəл ді гі қа рас ты рыл-
ған. Мұн дай линг вис ти ка лық жол мен ау дар ма ісін оқып үйре ну 
мүм кін дік те рі нің едəуір өз гер ге нін көр сет ті.
Ау дар ма ісін оқып үйре ну де тіл ші лер тек линг вис ти ка 
теориясы ның қо мақ ты үлес қо са ты нын бі ліп қа на қой ма ды, ке-
рі сін ше ау дар ма ның да линг вис ти ка ға сон ша лық ты үлес қо са-
ты нын анық та ды. Ау дар ма лар тіл ту ра лы өте құн ды ақ па рат кө-
зі бол ды, тіл ау дар ма ісін де ма ңыз ды рөл ат қар ды. Қа зір гі таң да 
ау дар ма шы лық іс-əре кет өте көп мөл шер де жү зе ге асып жа тыр, 
сон дық тан екі тіл де гі мə тін дер мен сөй леу де ауызе кі не ме се ком-
му ни ка тив ті те ңес ті ру лер өзін дік линг вис ти ка лық тə жі ри бе жү-
зін де жү зе ге аса ды. Бұл жер де тіл дік бір лік ті қол да ну да екі тіл-
дің ұқ сас ты ғы мен өз ге ше лік те рі ес ке рі ле ді, осы ған бай ла ныс ты 
тіл дің өзі не тəн құ ры лы мы мен сол тіл дің ауыз екі сөй ле су де іс ке 
асуын да ғы ерек ше лік тер бай қа ла ды, бұ ры ны рақ бұл өз ге ріс тер 
тіл ді зерт теу əді сін де на зар дан тыс қа лып қоя тын. Ау дар ма ның 
линг вис ти ка лық теориясы ның да му ына қо сал қы күш бол ған нəр-
се ма ши на лар ар қы лы ау дар ма жа сау жүйе сін құ ру бол ды. Тез 
ара да ба сып шы ға ра тын элект рон ды-есеп те гіш ма ши на лар дың 
пай да бо луы үл кен се нім ұя лат ты. Бар лық ау дар ма ны тез жə не 
ар зан ба ға ға ауда рып бе ре тін ком пью тер лер ау дар ма шы ның ор-
нын бас ты. Ком пью тер лер шифр ле ніп қой ған, яғ ни жа сы рыл ған 
ха бар ла ма лар ды ауда ру да нə ти же лі қол да ныл ды, тіл дің кө ме гі-

10
мен шифр лен ген түп нұс қа да ауда рыл ды. Ма ши на мен ауда рыл-
ған ал ғаш қы ау дар ма лар айт ар лық тай нə ти же бер ме ді, бі рақ жа ңа 
дəуір ком пью тер ле рі үл кен кө лем де ес ке сақ тау қа бі ле ті мен бұл 
жұ мыс ты еш қиын дық сыз ат қа ра ды де ген се нім бол ды. Алай да 
уа қыт өте ке ле ма ши на мен ауда рыл ған ау дар ма лар дың не гіз-
гі мə се ле ле рі оның ес те сақ тау қа бі ле ті мен бай ла ныс ты емес 
екен ді гі анық тал ды. Бұл қиын дық ма ши на лар ға ау дар ма ке зін-
де кез де се тін қиын дық тар ды адам сияқ ты же ңіп шы ға тын прог-
рам ма ның ен гі зіл ме ге ні нен бол ды. Осы жер де адам ау дар ма ны 
қа лай сəт ті жа сай ды де ген сұ рақ ту ды, бұ ған еш кім жауап бе ре 
ал ма ды, өйт ке ні ау дар ма ке зін де гі адам қа бі ле ті нің ерек ше лі гі
түп кі лік ті зерт тел ме ген еді. Сон дық тан ма ши на ның кө ме гі мен 
пай да ла на тын көп те ген линг вис тер ен ді өз де рі нің на за рын ау-
дар ма ны ауда ра тын адам дар дың қа бі ле тін зерт теу ге ау дар ды, 
осы жер ден ма ши на мен ауда ру да кез де се тін қиын дық тар ды же-
ңе тін амал дар із де ді.
Бү гін гі таң да ғы жа ңа бағ дар ла ма лы ма ши на лар кез кел-
ген мə тін де адам сияқ ты өте са па лы жə не маз мұн ды ауда ра ал-
май ды. Оның үс ті не ма ши на мен ауда ру тек үш жағ дайда ға на 
жү зе ге аса ды. Бі рін ші ден, бағ дар ла ма тек өте қыс қа мə тін ді 
ауда ру ға жа са ла ды, стан дарт ты фор ма да, оның өзі лек си ка лық 
жə не грам ма ти ка лық құ ра мы шек тел ген мə тін дер. Екін ші ден, 
ма ши на үл кен кө лем ді мə тін дер ді са па сыз ауда рып бе ре ді, со-
дан кейін бұл мə тін дер дің көр кем дік ерек ше лік те рін сақ тап қа-
лу үшін жə не са па лы да нақ ты ау дар ма бе ру үшін ау дар ма шы ға 
қайтадан жұ мыс іс теуге ту ра ке ле ді. Үшін ші ден, бұл жұ мыс-
қа ре дак тор қо сы ла ды, ол мə тін ді ау дар ма ға дай ын дай ды, ма-
ши на ға қиын дық кел ті ре тін жер ле рін өң дей ді не ме се ма ши на 
ау дар ған ау дар ма ның қа те сін жөн дейді, нақ ты емес жер ле рін 
тү зе те ді. Сөйт іп, ре дак тор-ау дар ма шы ауда ру үшін ойла на ды, 
тол ға на ды. Суб ъек тив ті фак тор да ма ңыз ды рөл ат қар ды. Ау-
дар ма мен айна лы са тын фа куль теттер уни вер си тет пен инс-
ти тут тар да ашыл ды, бо ла шақ ау дар ма шы лар ды дай ын даумен 
шет тіл де рі фа куль те ті нің оқы ту шы ла ры ат са лыс ты, фи ло лог-
тар мен линг вис тер де қа лыс қал ған жоқ. Өйт ке ні олар, ең ал-
ды мен, ау дар ма шы лық қыз мет тің теория лық ба сым ды лы ғын 
ой лау ке рек еке нін тү сін ді жə не осы жағ дайды өз де рі нің ғы лы-
ми əдіс-тə сіл де рі мен ше шу ге ты рыс ты.

11

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: