-а (-е) журнағы — кене косымшаның бірі. Әуел баста есім сөзді етістікке айналдыратын өнімді қосывд-ша болғанымен, бірте-бірте самарқауланып, тек бүрынғы кезде жалғанған сөздерінің аясында ғана калып қой-ған. Мысалы: ат-а, ас-а, дем-е, жас-а, жи(ы)н-а, күй(і) с-е, от-а, ор(ы)н-а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, ньщ-а, тіс-е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыр-а, сылдыр-а, тең-е т. т. Осылардың ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа (нықта, нығызда), түзе (түзу, түзік) дегендердің гүпкі есім негіздерінің мағыналары бірте-бірте көмескіленіп, кейбі-реулерінікі тіпті үмытылып, байырғы етістіктердің си-патына көшіп бара жатқаны байкалады.
-ай (-ей, й) жұрнағы да -а (-е) қосымшасы іспет-тес. Бүл жүрнақ арқылы жасалған ет-ей, күш-ей, мүң-ай, көр(і) к-ей, қүт-ай, от-ай, тар-ай, кең-ей, қара-й, ңарт-ай, мол-ай, көб-ей, зор-ай ... тәрізді етістіктермен қатар, оньщ көне екендігіне айғақ боларлық үл(ы)ғ-ай (үлғай), үлк-ей, (үлкей), ссір(ы)ғ-ай ( сарғай), үз-ьін, үз-ақ, (үзар) сияқты байырғыланып кеткен етістіктер де бар.
-қар (-ғар, -кер, -гер) қосымшасы да — аса көне, өнімсізге айналған жүрнақ. Бүған: бас-қар, ес-кер, сщj ғар, оң-ғар, су-ғар (су-ар), ат-ңар, тең-гер сияқты етіс-тіктер куә. Қазіргі тіліміздегі теңгер және тең-е (теңел, теңет, теңгеріл, теңгерт, теңес...) тәрізді жарыспа етістіктерді, сондай-ак, ct-ңыр, ңа-ңыр, жаз-ғыр, ыс-қыр, пыс-қыр, түш-кір, тү-кір, ке-кір... дегендердегі түбірлер-ді алсақ, бүл косымшаның көнелігін де, өнімсіздігін де айқыидай түседі.
-ар (-ер, -р) жүрнағы да — көне, мардымсыз ко-сымша. Оған: жаңа-р, таза-р, ңысңа-р, ескі-р, өзге-р, жас-ар, жақс-ар, жалт-ар, бүлт-ар, ңалт-ар... снякты үй-реншікті сөздермен бірге, қосымшаның көнелігіне айғак боларлық: үз-ар (ұз-ын, үз-ақ), қыз-ар (қыз-ыл, қыз-ғылт), бақ-ыр (бақ-бақ етеді), иіақ-ыр (илақ-шақ етеді)
секілді сөздер де бар.
Достарыңызбен бөлісу: |
