тарау. УЛАНУДЫҢ АЛДЫН-АЛА БОЛДЫРМАУ ШАРАЛАРЫ. ОШАҚТЫҚ ЖӘНЕ МЕДИЦИНАЛЫҚ ТАСЫМАЛДАУ КЕЗІНДЕГІ КӨМЕК

Егерде химиялық қаруларды психохимиялық УЗ мен толтырылған болса, қолданған жағдайда 15-20 сек ішінде зақымдауы мүмкін. Бұл уақыттың ішінде қорғаныш заттарын киіп үлгеруге болады. Улану тек қана тыныс жолымен, әйтпесе ауыз арқылы, тамақпен түскенде болады.

Әскер ішінде көп шығын, тек қана қорғаныш заттарын мезгілінде қолданбағандықтан ғана болады. Әскер ішінде болатын шығын 10-15% болуы мүмкін.

Бүркеме уақытының көптігіне қарай санитарлық шығын 2-3 сағаттың ішінде болады, сондықтан ошақта көмек көрсетуге біршама уақыт болады, уланғандарды ошақтан әрі қарай тасымалдауға бірнеше рейспен жасауға болады және сол бөлімшенің көлігі жеткілікті болады.

Уландырмаудың ең негізгі алдын-ала шарасы, мезгілімен газқағар кию болып табылады. Зақымданған ошақта бірінші медициналық көмек, - бұл улануды әрі қарай жібермей тоқтату және уланғандарды тауып, олардың қозғалысын тоқтату болып табылады. Бұл шаралар газқағар кигізіп және жартылай санитарлық тазалауды жүргізу арқылы орындалады. Барлық уланғандар (психохимиялық улармен) ошақтан шығарылады. Медициналық тасымалдау кезінде BZ пен ДЛК мен уланғандарға , олардың жынданбауына, қарсы бұлшық етке 2 мл 0,2% трифтазин салады. Амназин қолдануға болмайды, өйткені ол ауруды асқындырып, ауырлатып жібереді.

ДЛК мен уланғандарға нақты антидот жоқ. Бірінші дәрігерлік және мамандандырылған көмек көрсету кезінде қайтадан трифтазин жіберу керек, егер оның (уланудың) психикалық қозуы қайтадан басталса, симптомтомдық емдеу қолдану керек, симптомдарына байланысты.

BZ пен уланғандардың ең негізгі симптомдары – орталық және шеттік М-холинорецепторлық блоққа байланысты болғандықтан, холинэстеразаға айналатын ингибиторлар қолдану керек, гемотоэнцефалдық барьерден өтетін. Мұндай дәрілерге жататын 1% галантамин гидробромид, мұны терінің астына немесе етке 1-3 мл жібереді, бір тәулікте 2-3 рет қайталауға болады. Тамырдың соғуы өте жиілеп кетсе, адреноблокаторларды қолданады. Жақсы нәтиже көрсететін дәрі анаприлин (индерал, пропраналол) мұны 0,1% - 2 мл салуға болады. Соматикалық көрсеткіштері бойынша валидол, валокардин, кофеин, кордиамин, эуфилин жіберуге болады. Организмге көп сүйық зат құю қажет: - глюкозаны, физиология сұйығын күре тамыры арқылы және көп сұйықтық ішкізу керек.

BZ пен ауыр және орташа уланғандарға 2 мл Буфаген жіберуге болады, қайталап үш ретке дейін, арасына 2-4 сағат салып, бұл нақты емдеу антидоты болып табылады. Жеңіл уланғандарға қолдануға қажеті жоқ.

-газқағар кигізу;

- жартылай санитарлық тазалау;

- басқалардан бөлектеу;

- зақымданған ауданнан шығу (шығару);

Бірінші дәрігерлік көмекке дейінгі көмек:

- жартылай санитарлық тазалау;

- психиқалық қозғалыс қозуы кезінде 1-2 мл 0,2 % етке трифтазин жіберу керек;

- симптоматикалық – жүрек-тамыр дәрілерін жіберу, көрсетуі бойынша

- басқалардан бөлектеу.

Бірінші дәрігерлік көмек:

- Буфаген жіберу 2 мл етке BZ пен уланғандарға;

- прапранол жіберу BZ пен уланғандарға (2 мл 0,1% б/е бұл нақты В адреноблоктар);

- жынданып қозуы басталса, қайтадан трифтазин жіберу;

ауыр уланған түрі болса галантамингидробромид жіберу (1-3 мл 1% тері астына және бұлшық етке);

- симптоматикалық – жүрек-тамыр, тыныс алу жолына қолданатын дәрілерді жіберу, көрсеткіш бойынша. Ыстығы өте үлкен болса, сулап орау керек.

- Барлық уланғандар ПМП –тан әрі қарай әкетуге жатады.

Мамандандырылған медициналық көмек:

- киімдерін ауыстырып, толық санитарлық тазалауды жүргізу керек;

- егер BZ уланса, қайтадан буфаген жіберу керек;

- егер BZ уланса, қайтадан прапранол жіберу керек;

- симптоматикалық дәрілер, симптомдары бойынша;

- көп көлемді сұйық заттар құю керек;

- кезек күттірмейтін дәрілер қолданылады, симптомдарына қарай.

Зақымданған ошақтан барлық уланғандарға газқағар кигізіліп шығарылады. ПМП немесе ЖмедБ-да киімдерін ауыстырады. Жеңіл уланғандар ЖмедБ – да тәулікке дейін болады. Ауыр және орташа уланғандар, әскердің тұрған ауданынан әрі қарай тасымалданады.

Қорытынды
Мамандардың айтуы бойынша психохимиялық УЗ негезгі немесе алдында жетістігі бар УЗ боп саналады. Бұларды қолдану арқылы өте көп адамдарды (әскерді) шептен шығаруға болады. Өз мезгілінде қолданған газқағар және басқа қорғаныс заттары бұл удан толығымен қорғайды.

№ 7 ДӘРІС

Тітіркендіргіш (стерниты) затпен кµз жасын (лакриматоры) шыѓарып уландыратын заттар, ертеректен белгілі болѓан. Ењ бірінші рет хлорацетофенон 1978 ж. алынѓан (СиЭс) деген цифрмен. АҚШ армиясы Вьетнамда оны қолданды. Адамситті 1915 ж. Германияда Виланд деген оқымысты тапқан, онымен қатар 1918 ж. Адамс деген оқымысты тапқан. СS 1928 ж. Картон мен Скоттан деген оқымыстылар синтездеп тапқан, Англияда химиялық қорѓау орталыѓында Портн Даунда. - Англия б±л затты АҚШ-қа қойѓан, олар м±ны Вьетнамда кењ қолданѓан. Стернит деген атты олар оныњ µзіне тењ екі симптомдары арқылы алѓан. Кеуде с‰йектіњ астындаѓы ауруы арқылы және тоқталмайтын т‰шкіру арқылы деген атты Лакрима (кµз жасы) дегеннен шыққан. Тітіркендіргіш қасиетімен кµп органикалық заттар, органикалық емес қосылыстар сипатталады. Бірақ бірінші д‰ние ж‰зілік соѓыста, мышьяктыњ органикалық қосылыстары кењ қолданѓан. Кµз жасын шығарып, уландыратын заттарға кµп химиялық қосылыстар жатады, әртүрлі кластардан. Бірінші дүние жүзілік соғыста оныњ 25 түрі қолданѓан. Әсіресе, мышьяк қосылыстарын синтездеуге Германияда кµп ж±мыс жасалып, бірінші дүние ж‰зілік соѓыста б±л қосылыстар қолданылѓан. Бірінші дүние жүзілік соѓыста 6000 т лакриматорлар қолданылѓан. Олардыњ кейбіреулері Америка, Австралия Әскерлер күштерімен оњтүстік Вьетнамда қолданған, Португалия Әскерлері, Анголада қолданды. Лакиматорлар - демонстрацияны таратуѓа полициялардыњ қаруы есебінде қолданылѓан. 1964-74 ж. аралыѓында оњтүстік Вьетнамда 7000 тонна УЗ қолданылѓан. Б±л заттардыњ бірнеше топқа бµлу сипаттамалары бар. Ақырѓы кезде тітіркентіргіш заттарды мынадай топтарға бµлуге ±сыныс жасалѓан:

1. Лакриматорлар - хлорацетофенон бромбензилциамид. Хлорпикрин.

2. Стириниттер адамсит, газды хлор CS CH.

3. Аралас әсерлі CS CR "Mейс" деген зат.

1 тарау. ЛАКРИМАТОРЛАРДЫҚ СТЕРИНИТТЕРДІЊ ХИМИЯЛЫҚ, ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ (ХЛОРАЦЕТОФЕНОН, АДАМСИТ)

Адамсит - кристалдық зат, қайнау температурасы 410⁰С (жартылай б±зылады). Суда ериді. Органикалық с±йықтықтарда жақсы ериді. Сулы спирт с±йықтыѓымен, сілтілермен - хлорлы известь пен сутекті перекисьпен залалсыздандырады.

Хлорацетофенон CH₆OCH₅CL₂ кристалдық зат, қайнау Т 245⁰ С. Б±л ауадан 5,3 есе ауыр. Суда жаман ериді, органикалық с±йықтықтарда жақсы ериді. Химиялық т±рақты, суда гидролизі баяу жүреді. Сулы спирт қосындысымен, сілтілермен (дегазацияланады) залалдансыздырады.

CS заты - динитрил ортобензольмолон қышқылы. Кристальдық зат, қайнау температурасы 310-315⁰С, жартылай б±зылады, суда нашар ериді, органикалық с±йықтықтарда жақсы ериді. CS кейде б±рыш газы деп атайды, µтпелі алѓашқы кезеңі капсиацин болып табылады (қызыл б±рыш). Сақтаған кезде, µте ‰лкен т±рақтылыѓын, және суда жаман еруіне байланысты, оларѓа силикогел қосу арқылы, күшін бірнеше жұмаға ±зартуѓа болады. Осылай CS алынѓан. Ол 5% CS-тің силикогельдік қосылысы (бір ж±маға дейін күші ±зартылады).

CS - микрокапсул силикогель мен кремнийдіњ қосылысы (айлап күші сақталады).

CR (Cu Ap) заты.

Химиялық қ±рамы бойынша ол дибенз (В,F) - 1.4 оксозепин болып табылады.

CR - сары ±нтақ, молекулалық салмаѓы 195,25; қату Т – 72⁰С. Суда және органикалық с±йықтықтарда жақсы ериді (полиэтиленгликолде, этанолда, пропиленгликолда). Бензодиозепиндер сулы с±йықтықтарда ѓана емес, сонымен қатар оѓан т±з қышқылын немесе 20⁰С, едкий Nа қосып қайнатқанда да т±рақты болады. СR-CS қараѓанда сулы сұйықтыѓы µзініњ тітіркендіргіш қасиетін кµпке дейін сақтайды.

Химиялық қ±рамы жақынан лакриматорлар мен стериниттер сутекті, мышьяктыњ туындылары болып табылады. Сондықтан да оларды арсиндер деп - те атайды.

Тітіркендіргіш арсиндардыњ биологиялық белсенділігі, мышьяк пен сутекті мышьяктан әлденеше артық. Б±л улы заттар ауауда ±зақ уақыт сақталады және µзініњ улылыѓын жоѓалтпайды. Сондықтан да адамдар м±ндай ауада ±зақ уақыт газқағарда болуы керек, ол оларды µте шаршатады.

Мейс деген зат - ±сынылѓан аэрозольді зат, формуласы әр түрлі химиялық заттардан (ерітінділерден) т±рады. Мейстіњ ерітінділері - химиялық заттардыњ теріден µтуіне кµмектесіп, оныњ тікелей нерв жүйесіне әсер етеді, кµзді жасауратып, µте кµп жас шығарады, күйдіреді, бас айналдырады, лоқсытып қ±стырады, бей жайлық жасайды, кµзді зақымдап және паралич болѓандай болады, ол 30 мин-ке дейін созылады.

1. Соғыста қолдану тәсілі

1917 ж. Германияда дифенилхлорарсенді кµк крестпен белгіленген снарядтарда қолданған. Осыдан бастап улы түтіндер қолданудыњ дәуірі басталды. Ол кездегі газқағардан - олар µтіп кетіп, адамдардыњ сыртқы тыныс жолдарын тітіркендірді. Олар газқағарларын шешіп тастауѓа тура келген. Олардыњ зақымдандыру әсерін күшейту үшін фосген мен дифосгенді қосып араластырып қолданѓан. Б±л топтаѓы улы заттардыњ бәрі аэрозоль түрінде қолданылады. Демонстрацияларды тарату үшін таза түрінде немесе с±йықтық түрінде және түтін түрінде, CR-ді полицеилер қолданады.

Тітіркендіргіш улы заттар, аэрозоль бµлшектері, шырышты қабықта еріп онда үлкен концентрациялы арсинніњ кµп ошаѓыныњ пайда болуына әкеп соѓады, олар үштілік және ауаспалы нервтерді тітіркендіреді. Солардыњ салдарынан рефлекторлық ауырсыну, қозѓалыс және шырыш сүйғы бµлу сияқты қ±былыстар болады. Үштілік және ауаспалы нерв инервациялайтын органдары, (жақ сүйек пен мањдай кењістіктерінде ауырсыну пайда болады, тынысы мен жүрек соғуы б±зылады, қан тамырлары тарылып, қан қысымы жоғарылайды). Тµменгі және жоғарғы тыныс жолдарынын, нерв жолдарыныњ бір мезгілде қозуыныњ салдарынан, қарама-қарсы рефлекстер пайда болады. Жоѓарѓы тыныс жолдарынын, нервісініњ қозуынан тыныс алуы ақырындайды, тµменгі тыныс алу жолдарыныњ нервтері қозуынан, тыныс алуы жылдамдайды. Б±л уақытта адамѓа ауа жетіспегендей болып, (т±ншыѓып) дем алысы б±зылады, тынысы тарылады. Тітіркендіргіш улы заттарыныњ әсерінен шырышты қабықтар ісініп қызарады. Соныњ салдарына, нерв жүйелері қысымѓа ±шырап, қосымша тітіркендіреді. Кµз зақымданѓанныњ негізінде, коньюктива мен м‰йізді қабықтыњ тітіркенгендігі жатады. Кµзді жасаурататын улы заттар, коньюктиваныњ шырышты қабықтарымен роговицада жабысып, ондаѓы үштілік нервтердіњ түптерін тітіркендіріп, онањ соњ бет нервісініњ жүйесі арқылы симпатикалық және парасимпатикалық нерв жүйелері арқылы, қабақ еттеріне, кµз безіне және түкірік безіне қозу тудырады. Соныњ салдарынан, екі бірдей қорѓану рефлексі пайда болады: қабақ қысымы және кµздіњ жасы тоқтамай аѓу пайда болып, кµздіњ µте ауыр жарақаттануынан сақтайды. Тыныс жолдарыныњ жарақаттану қ±былысы мен патогенезі осы сияқты. Сонымен барлық қ±былыстыњ, бірдей екендігі, қай органныњ шырышты қабыѓын тітіркендіргенде, бірдей жауап алатындыѓында, жауап қайтаратын парасимпатикалық нерв жүйелерімен (кµз, ауыз бен м±рынныњ шыршыт қабықтарында тегініњ холинорецепторларында) және қан тамырлары мен бездерге, теріге, бет тіндеріне кетіп симпатикалық нерв жүйелерініњ қатысымен болатындыѓы. Адамситтіњ тітіркендіргіш кµлемі 0,00038 мг/л, кµтермейтін 0,005 мг/л, µлтіретін 3 мг/л 10 минут ішінде әкеледі.

Дифениларсинніњ тітіркендіргіш кµлемі 0,0001 мг/л, кµтермейтін 0,00025 мг/л, µлтіретін 1мг/л 10 мин ішінде.

Хлорацетофенонныњ тітіркендіргіш кµлемі 0,003 мг/л 10 минут ішінде µкпені қабындырып µлімге әкеледі. 0,1 мг/л теріні ісіндіріп қабындырады. Бромбензилцианидтіњ тітіркендіргіш кµлемі 0,0015 мг/л, кµтерілмейтін - 0,0008 мг/л, ол 0,35 мг/л кµлемінде 19 мин ішінде µкпені қабындырып µлімге әкеледі. CS - саптан шығаратын кµлемі 0,001-0,005 мг/л аэрозоль түрінде қолданылады. CR улылығы CS-ке қараѓанда кµп тµмен.

Бір журналист CS әсерін тексеруге қатысқан. Ол былай деп баяндайды: «Б±л газды бірден дем алѓан кезде, сіз мынадай жаѓдайды сезінесіз. ¦шып келе жатқан зат, басыњыздан ±рѓан сияқты. Ауа жетіспей дем ала алмай қаласыз. Бірнеше минуттыњ ішінде, су астына кетіп бара жатқандай боласыз. Тыныс жолы арқылы CS әсер етсе, кµзініздіњ шыршыт қабыѓы ісініп, кµзіњіз ауырады. Кµз жасыњыз кµп мµлшерде шыѓады, және блеофораспазм болады. Тањауыњыз тітіркеніп, су аѓа бастайды, тамағыњыз қыжылдатып, µзіњізді жаман сезінесіз. Жµтеліњіз күшейеді. Егер УЗ әрі қарай әсер ете берсе, кеуде сүйегініздіњ астында ауырсыну пайда болып, тынысыњыз тарылып, дем алуыњыз қиындайды, кеудењіз қысып ауырады.»

Дем алысыныњ ритмі б±зылып, қорқыныш пайда болып, зақымданѓан жерден шыѓуѓа тырысады. Әсер етуі жоѓалѓаннан кейін 10 минуттан соњ, тек қана ептеген кµзініњ қызарғаны мен жасаураѓаны ѓана қалып, жаѓдайы жақсарады. Сонымен, жењіл түрімен уланѓанда, жоѓары тыныс жолдары тітіркеніп, клиникалық кµріністері - орташа ауырсыну мен көмей жµткіруі, тамақ қыжылдарымен шектеледі.

Орташа түрімен уланѓандарда - орта дем алыс жолдары зардапталады, тµс сүйектіњ асты ауырып, мањдай кењістігінде, жоѓары жақ кењістігінде, ауырсыну пайда болады, түшкіруі тоқталмайды, танаудан кілегейлі с±йық аѓып, түкірікті кµбейтеді, кµзі тітіркенеді.

Ауыр түрімен улану - тек қана улы заттар кµп уақыт болуына және кµп кµлемде әсер етсе болады. Б±л түрінде, жоѓарыда айтылѓан симптомдардан басқа уланудыњ жалпылай симптомдары болады. Еттері ауырып, босањсиды, сезімталдыѓы б±зылады. Ауыр түрі 1-2 аптаныњ ішінде жазылады.

Тітіркендіргіш улы заттармен, зақымданѓандардыњ кµњіл-күйлері т±рақты болмайды, кµњілдері ауырѓан жерлеріне ауысады, басқа сырттан жасаѓан тітіркендірулерге, реакциялары тµмендейді. Ауыр уланѓандарда кейде, депрессия мен ступор болуы мүмкін.

Егер улы заттыњ, үлкен кµлемі терлеген теріге әсер етсе, терініњ зақымдануы мүмкін. Адамда б±л уақытта, терісі күйген сияқты сезінеді және ине с±ққан сияқты болуы мүмкін, тері қызарып ісінеді. М±ндай жаѓдай тез кетеді. Егер улы зат, ішек қарынѓа түссе, жүрегі айнып, кей кезде тоқтамайтын қ±сыққа айналады, іші ауырып, дәретке отырѓысы келгендей болады. М±нымен қатар әлсіздік пайда болады, басы айналып ауырады, тамаѓы қыжылдап, тамақты ж±тқанда ауырады, ауызынан сілекей аѓып дауысы қарлыѓады. М±ндай жаѓдайлар бірнеше күндерден кейін µтеді.

Зақымданѓан ауадан шыққан соњ, ауру симптомдары ешқандай ем қолданбай-ақ тез µтеді. Егер кµзге, удыњ ±нтаѓы немесе тамшысы түсіп кетсе, кµздіњ роговицасы б±лдырланып, кµз кµруі нашарлап, кератит болады.

Кµз басқа да улы заттармен зақымданатын болѓандықтан, кµзді жасауратып зақымдайтын УЗ-мен зақымданѓанда мынадай диагностикалық айырмашылыѓын білу керек.

1. Б±л улы заттыњ әсері тез білінеді (бірнеше секундтан кейін).

2. Кµздіњ ауырѓаны µте ауыр болады, ол кµзге кµрінетін объективтік симптомдарымен пара-пар келмейді.

3. Б±л удыњ әсері аз ѓана уақытқа созылады және олардыњ кµріну симптомдары қайтымды болады.

Газқағар кигізу.

- Егер тыныс жолдары тітіркеніп ауырсынатын болса, шлем масканыњ астына 1-2 амп. түтінге қарсы қолданатын қоспаны немесе фицилин салу керек. Түтінге қарсы қолданатын қоспаныњ қ±рамы: спирт ректификатпен, хлороформ 40 мл., серный эфир – 20 мл, нашатыр спирт-5 мл тамшы. Б±л қоспа ампулада 1 мл шығарылады (мақта матаға оралып).

- Ошақтан шыққан соњ кµзді жуып, ауыз бен кµмейді шайып, егер керек болѓан жаѓдайда қ±сық шақырып қ±стырады - ішек қарынды тазарту үшін, қабақ астына - ГЛП-пленкасын салады, дикаин немесе сульфодиметоксиннен т±ратын майды, киім-кешекті ИДПС пен тазалайды - денеге «У» сорылмас үшін.

ПМП немесе БМП тек ауруы жойылмаған жаѓдайда ѓана жіберіледі.

2. Дәрігерлік кµмекке дейінгі кµмек.

Ошақтан тыс жерде.

- Газқағарын шешу керек;

- егер тыныс жолдары тітіркенсе, түтінге қарсы қоспаны береді (1-2 амп. немесе фицилин);

- егер қатты тітіркеніп, ауырсынатын болса, теріге 1 мл. промедол жіберіледі;

- көзді, ауызды, теріні, қолды 2% бикарбонат Nа-мен жуу керек;

- егер тері зақымданса к‰йікке қарсы салатын тањѓышты салу керек;

- егер ішке түсті деп ойласақ, қ±сық шақырып, ішті жуу керек.

- киімін ауыстыру керек ( мүмкіншілігіне қарай);

- тыныс жолдары µте ауыр тітіркеніп, және кµзі, ауыра беретін болса, тері астына 1 мл 2% промедол немесе амнопон жіберу керек, түтінге қарсы қоспамен немесе фициллинмен дем алдыру керек 1 мл. ампуладаѓы;

- кµп сумен ауызды, кµзді, бетті, қолды 2% бикарбонат с±йықтыѓымен жуу керек;

- кµзі ауырѓан болса, кµзіне 1-2 тамшы 2% новокаин, немесе 0,5% дикаин с±йықтыѓын тамызады. Онымен қоса 0,1% атропин с±йықтыѓын да тамызады, қабақ астына синтомицин майын салады;

- егер керек болѓан жаѓдайда, жүрек қан тамыр дәрілерін, тыныс алу аналептиктерін және оттегі беріледі: 2 мл 50% аналгин с±йықтыѓын етке салады (в/м);

- егер тері зақымданѓан болса, оны 5% перманганат калий с±йықтыѓымен, немесе 2% хлорамин с±йықтыѓымен тазалайды. Онан кейін күікке қарсы қолданатын тањѓышты орайды;

- егер ішке түскен болса, зондпен 0,02% перманганат калий с±йықтыѓымен жуады, артынан күйдірілген магнезия беру керек 5,0-10,0 мг. Ол бір саѓаттыњ ішінде, 2 саѓатттан соњ 10-2,0 мг қайталап беру керек (8 ретке дейі: бір күн ішінде);

- антибиотиктер беріледі:

- ПМП-нен әрі қарай тек қана конъктивит пен кератиттіњ ауыр түрі және уланудыњ жалпы түрлерініњ белгілері болса ѓана жіберіледі:

Мамандандырылған дәрігерлік кµмек (ЖМЕДБ, ЖМО):

- Санитарлық толық тазалау өткізіп, киім-кешегін міндетті түрде ауыстырады;

- алѓашқы дәрігерлік кµмекке кіретін шараларды, симптоматикалық патогенездік емдерді қолданады.

- егер дерматит болса, гормондық майларды қолданып қышымаѓа қарсы гистаминдік дәрілерді ішке береді.

Тітіркендіргіш және көзді жасауратып әсер ететін заттарды ±зақ уақыт қолданатын болса, онда әскери адамдар ±зақ уақыт газқағар киіп жүруіне тура келеді. Олар µте шаршап кµњіл-күйлері б±зылады. Әскери адамдар мен медициналық бµлімніњ қызметкерлері б±л улы заттардыњ зақымдау қасиетін жақсы толық білулері қажет. Онымен қоса одан қорѓану әдістерінінде.

Әскердің соѓыс қарулы к‰штерінде әрт‰рлі техника қолданѓандықтан, оѓан қатысты адамдардыњ, жұмыс істеуін қиындатады. Бұл жағдайлар оѓан қатысты адамдарды, адамѓа зақым әкелетін қасиеті бар заттармен ж±мыс істеуіне әкеп соқтырады. Сондықтан дәрігерлік ж±мыстыњ ењ бірінші мақсаты, зымырандық отындар мен техникалық заттардыњ адам организміне әсерін болдырмау, оларѓа мезгілінде кµмек кµрсету болып табылады.

Мысалы: зымыран отынына фтордыњ қоспалары, гидразин туындылары, сутегілер жатады.

М±нымен қатар техникалық улы заттарда пайдаланады, оларѓа метил спирті, этиленгликоль, дихлорэтан, трихлорэтилен, тµртхлорлық кµміртегі, этилденген бензиндер және мышьяк қосылыстары мен ауыр металл т±здары жатады. Мынадай жаѓдайлар уландыруѓа әкеп соқтыруы м‰мкін:

- химиялық және басқа ж±мыс орындарында, трубопровод пен улы заттарды сақтайтын ыдыстардыњ жарылуынан:

- химиялық улы заттарды сақтау ережесімен тасымалдау ережесін б±зѓан кезде, б±л заттардыњ қасиетін білмейтін адамдардыњ ж±мыс істеп жүргенде зақымдануы болады:

Б±л дәрісте осындай затпен зақымдалған аурулар бейбітшілік жаѓдайда бірлі жарым болса, соѓыс кезінде жаппай сипаттама алып, басқа УЗ қатарына жақындатады. Мысалы кµміртегі сақталатын қойма жарылса жаппай зақымдану болуы м‰мкін.
1 тарау. ЗЫМЫРАНДЫҚ ОТЫН ҚОСПАЛАРЫНЫЊ, АЗОТ ҚЫШҚЫЛЫНЫЊ,

ГИДРАЗИНЫЊ ТОКСИКОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Зымырандық отындар: екі топқа бµлінеді, қатты және с±йық отын болып. Осыныњ негізінде екі т‰рлі зымырандық қозғаушылар бµледі. Қатты отынѓа негізделген (ҚОНД) және с±йық отынѓа негізделген (СОНД). Барлық отындар қолдану тәсіліне байланысты бір және екі қоспалы болып бµлінеді.

СОНД-дерде тек қана екі қоспалы отын қолданылады. Оныњ ішінде жанѓыш және тотықтырѓыш заттар екі бөлек бакта болады. Осыдан олар жану камерасына жіберіледі. Олардыњ химиялық реакциясыныњ салдарынан қозғаушылардың сопласынан тарту к‰ші пайда болады. Екі қоспалы отын - 75-80% тотықтырѓыш және 15-25% жанѓыш заттан құрастырылады.

Тотықтырѓыш ретінде қолданатын заттар: с±йық оттегі, озон, µте к‰шті сутекті перекись, сутегі асқын тотыѓы- азот қышқылы, тµрт тотыққан азот, с±йықтықтар және оныњ қосылыстары жатады.

Жанѓыш зат ретінде қолданылатын химиялық қосылыстар µте кµп: әрт‰рлі спирттер, әрт‰рлі көмір сутегі, керосинніњ арнаулы т‰рлері, гидразин және оныњ туындылары, бороводородтар т.б.

Осы заманда зымырандық отындар µте улы заттар болып табылады. Кµп зымырандық отындардыњ ішінен азот қышқылы мен оныњ тотықтарын және гидразинді осы дәрісте талдаймыз

1) Азот қышқылы мен оныњ туындылары:

Физикалық-химиялық қасиеті мен улылыѓы. Азот қышқылы (HNO) сары т‰сті с±йықтық, қайнау Т⁰+860С, қату температурасы - 41,2⁰ С. Азот қышқылы әрт‰рлі жаѓдайдыњ арқасында б±зылып, екі тотықты азотқа (NO) және тотыққан азотқа (NO) бөлінеді. Азот қышқылы және оныњ тотықтары µте улы заттар болып табылады.

Ауада 0,2-0,3 мл/л екі тотықты азот адамдарѓа µте қауіпті болып табылады, ол 0,4-0,5 мг/л тез µлімге әкеп соѓады. Азот қышқылыныњ буы 25% дейінгі екі азотты тотыққа қарағанда улылыѓы к‰шті.

Азот тотықтарыныњ ауада рұқсат етілетін ең аз кµлемі -5 мг/л дейін. Адам организміне азот қышқылы барлық жолмен т‰седі: тыныс жолы арқылы, ауыз және тері арқылы.

Азот қышқылы мен және оныњ тотықтарымен улану - тері және жалпылай сорылу арқылы да болады. Біріншісі екі тотықты азот пен тµрт тотықты азоттан болса, екіншісі (жалпылай сорылуы) азот тотыѓыныњ әсерінен болады. Кµріністердіњ ењ негізгісі өкпеніњ ісінуі болып табылады. Т±ншықтыратын улы заттар әсер еткендей, µкпеніњ µткізгіштік қассиетініњ б±зылуы салдарынан гемато-альвеолярлық барьерлердіњ деструкциясынан, су, т±з айналымыныњ және нерв пен эндокриндік б±зылуынан табылады.

Азот тотықтары тыныс жолдарына т‰сіп ондаѓы сулардыњ әсерінен азот қышқылы мен азотисті қышқылѓа айналады. Б±л қышқылдар тіндердің сілтілерімен қ±былысқа т‰сіп нитрат пен нитритке айналады. Қанѓа сіњіп бас миыныњ ж±мысын тоқтатады, қан қысымын тµмендетеді және метгемоглобиндерді құрастырады. Б±дан да басқа кµріністер болуы м‰мкін: қан ұюы, миокардиодистрофия, токсикалық гепатит.