Байболова Л. К., Абжанова Ш. А., Жаксылыкова Г. Н., Бердығалиұлы С
жүктеу/скачать 1.98 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көмірсулар. Бауырда басқа органдарға қарағанда гликоген түрінде
көмірсулар көп кездеседі. Жануардың күйіне қарай олардың мөлшері ағза массасына 4-тен 17% дейін құрай алады. Бауырда біршама мөлшерде глюкоза да (шамамен 100 мг%) бар, оның тотықтың ыдырауының әр түрлі өнімдері мен инозит, бірқатар мукополисахаридтер, соның ішінде гепарин шығарылады және болады. Гепариннің негізгі қызметі – қанның ұюын алдын алу. Бауырда азотты экстрактивті заттардың (аралық немесе ақырғы алмасу өнімдері) біршама мөлшері бар: креатинин, холин, пуринді негіздер, амин қышқылдары, АТФ мен оның өзгерген өнімдері, несепнәр, таурин, қосарлы эфирлікүкіртті, эфирглюкоронды қышқылдар мен т.б. Бауырда барлық дәрумендер дерлік табылған, бұл көбіне оның жасушаларының ерекше функцияларды орынддаумен байланысты. Бауырдағы А дәруменінің (ретинол) мөлшері шамамен 30мг% қүрайды, бұл бұлшықеттерге (0,02 мг%) қарағанда бірнеше есе көп және α-токоферол жайында да осыны айтуға болады. Суда еритін дәрумендерден бауырда көп мөлшерде В 2 (рибофлавин), В 1 (тиамин), РР (ниацин), В 6 (пиридоксин), К, биотин, холин, пантотенқышқылы бар. Жануарлар ағзасы үшін қан аздыққа қарсы В 12 (кобаламин) дәрумені маңызды – жалғыз металл органикалық дәрумен (4,5% кобальт). Ірі қара малдың бауырында (ағзаның құрғақ массасына %): кальций - 8,1, күкірт - 17,70, фосфор - 17,70, железо - 26,0 дейін анықталған. Бауырдан темірі бар пигмент гемосидерин алынды, ол тінде жоса түсті пішіні дұрыс емес түйірлер түрінде жиналады. Гемосидерин құрамына 55% темір, 12-15% сутегі, 26% оттегі, 1% аз көміртегі, 0,1% аз азот кіреді, яғни пигмент темірдің органикалық емес қосылыстарына жатады. Бауырда 3,9-6,0мг% мырыш, кобальт, сондай-ақ аз мөлшерде (0,00004мг%) жез, 26-38мг% марганец пен басқа заттар бар. Өт. Бауыр ерекше секрет – өтті (4.1 кесте)бөліп шығарады. Оны бауыр жасушалары өндіріп, өттік каналдар бойынша өт қабына келіп, одан ас қорыту кезінде ішекке құйылады. Өт қабында жиналатын өтқаптық өт бауыр тініндегі бауыр өтінен ерекшеленеді. Ол сары немесе сары-қоңыр түсті қою ащы сұйықтық болып келеді; оның рН 7,5 құрайды, өттің құрғақ қалдығының шамасы 14-16%. Өт түзілу үздіксіз жүреді, бірақ бұл процесстің қарқындылығы тәулік бойына күрт құбылып тұрады. Ас қорытудан тыс бауыр өті өт қабына өтіп, онда су мен электролиттердің сіңірілуінің нәтижесінде қоюланады. Бауыр өтінің тығыздығы 1010 кг/м 3 , а өтқаптық өттікі - 1040 кг/м 3 . Өтқаптық өттегі негізгі компоненттердің концентрациясы бауыр өтіне қарағанда 5-10 есе жоғары. 47 Кесте 4.1 – Өттің химиялық құрамы Заттар Мөлшері, % Заттар Мөлшері, % Су 84 Лецитин 0,14 Өттік қышқылдар: Холестерол 0,87 таурохолий 1,94 Бейтарап майлар 0,65 гликохолий 6,8 Муциндер мен пигменттер 4,4 Майлы қышқылдар 1,06 Минералды заттар 0,54 Өт қабында патологиялық өзгерістер нәтижесінде өт тастары пайда болады. Химиялық құрамы жағынан олар әр түрлі болып келеді. Ірі қара малда пішіні дұрыс емес, массасы 10 г дейін, қою қоңыр түсті, судан ауырырақ, нәзік пигментті тастар жиі кездеседі, олардың құрамына биливердин, фосфор қышқылы мен сілтітопырақты тұздар кіреді. Негізінен холестеролдан тұратын судан жеңілірек ақ немесе ашық сары тастар сирек кездеседі. Кейде әктастар - фосфат қосылған көмірқышқылды кальций немесе магнийден тұратын қоңыр немесе сары тұсті майда домалақ тастар кездеседі. Басқа минералды заттардан өтте негізінен әр түрлі карбонаттар мен бикарбонаттар болады. Өт тастары фармакология мен техникада қолданыла алады. Бауыр жануарлар ағзасында маңызды рөл атқарады. Оның атқаратын ең маңызды функциялары келесілер: Бауыр қанды өткізіп-тоқтатып, қан айналымды реттеуге қатысады, сәйкесінше қан тамырына келетін қан көлемін реттейді. Бауырға қан жолымен бірге ішектен тағамдық заттардың гидролитикалық ыдырауының барлық өнімдерінің дерлік жеткізілуіндегі бауырдың зат алмасудағы рөлімен анықталады. Бұл өнімдер онда ассимиляцияланып, содан кейін қажетіне қарай қан жолына бөлініп шығарылады. Бауыр гликогеннің синтезі мен диссимиляциясы жолымен көмірсулардың алмасуын реттейді. Бұлшықет тінінен қан жолымен жеткізілетін сүт қышқылының аэробты тотығуы мен сүт қышқылынан гликогеннің қайта синтезделуі де негізінен бауырда өтеді. Бауыр майлар мен липидтердің алмасуына белсенді қатысады. Онда липидтер (фосфатидтер), сондай-ақ өт бөліп шығаратын өт қышқылы мен холестерол синтезделіп, уақытша жиналады. Қалыпты жағдайда майлар бауырда тотығады. Бауыр ақуыздардың алмасуына белсенді қатысады: онда өз тінінің ақуыздары ғана емес, қанның да көптеген ақуыздары синтезделеді. Кейбір ақуыздар мен амин қышқылдары бауырда жиналады, содан кейін қажетіне қарай қанға өтеді. Бауыр дәрумендердің алмасуын да реттейді. Бауыр қан жасауға көп қатысады, ол плазма ақуыздары: альбуминдер, глобулиндер, фибриноген, протромбин, тромбокиназаны синтездейді. Гемоглобин де бауырда ыдырайды. Гемоглобиннің ыдырауы нәтижесінде гем реттің бұзылуға ұшырайды. Бұл ретте темір бөлініп, өттік пигмент – биливердин, содан кейін биливердин мен өттен ішек арқылы 48 шығатын тотығудың басқа өнімдері түзіле отырып порфиринді сақина жарылады. Бауырда липидтерді қорытуға қажетті өт сөлі бөлінеді. Бауыр ағзаны ішектен келетін тегі органикалық емес улы қосылыстардан, алкалоидтардан, ішектегі ақуыздардың шіруінің өнімдерінен қорғауда өте маңызды рөл ойнайды және оларды күкірт пен гликурон қышқылымен қосарланған қосылыс түрінде зарарсыздандырады. Несепнәрді синтездеу жолымен бауырда аммиак зарарсыздандырылады. Бауырда бөтен заттар (ксенобиотиктер) аз улы заттарға, ал кейде индифферентті заттарға айналады. Бұл қандай да бір заттармен тотығу, қайта қалпына келтіру, метилдеу, ацетилдеу мен конъюгациялау жолымен жүзеге асады. Бауырдағы бөтен қосылыстардың тотығуын, қайта қалпына келтіруін және гидролизін негізінен микросомалық ферменнтер іске асыратынын атап өту керек. Детоксикациялау процесстерімен қатар бауырда осы заттардың улылығының артуына себепші ксенобиотиктердің өзгеру процесстері жүре алады. Мысалы, Р450 цитохром тобының ферменттерімен 3,4 бензапирен сияқты полиароматикалық қосылыстарды гидрокислдеудің нәтижесінде канцерогенді метаболиттер түзіледі. жүктеу/скачать 1.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|