Әғүүҙү билләәһи минәш-шәйтанир-ражиим. Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим

Мөхтәрәм мосолмандар! Һеҙгә пәйғәмбәребеҙҙең мөғжизәһе булған Ҡөрьәндең тәфсирен тәҡдим итәбеҙ. Мөғьжизәһе, сөнки әлегә ҡәҙәр Уны аңлап бөткән кеше юҡ. Ғалимдар тикшеренеүҙәр үткәргән һайын ниндәйҙер асыштар яһайҙар үә һайран ҡалалар. 14 быуат буйы өйрәнһәләр ҙә белеп бөтмәйҙәр. Пәйғәмбәребеҙ бының тураһында әйткән: “Ҡөрьәндең Һәр аятының асыҡ һәм йәшерен мәғәнәһе бар, йәшерен мәғәнәһе етегә ҡәҙәр булыр”. Шуға күрәлә табип булһа уны бер төрлө аңлай, түрә булһа – икенсерәк. Ә инде ғалим булһа бөтөнләй башҡа төрлө аңлар. Ғилем эйәләре лә төрлөһө төрлөсә аңлар – үҙҙәренең үҫешеүенә ҡарап (иманының, аҡылының, ғилеменең кимәле, рухының киңлеге буйынса). Пәйғәмбәребеҙ бының тураһында әйткән: “Ҡорьән һүҙҙәрен аңлауҙа сик бар һәм һәр кеше үҙенең аңлау кимәле ҡәҙәр генә аңлай алыр”.

”Баҡара” сүрәһенең 185-енсе аятында: “Рамаҙан айы шундай айҙыр, ул айҙа Ҡөрьән индерелде: туры юлды күрһәтеүсе(русса әйткәндә: руководство,инструкция) һәм тура юлды белдереүсе, дөрөҫ менән ялғанды айырыусы итеп...” Һәр нәмәнең инструкцияһы бар: телевизор алабыҙмы йәки компьпютер. Шунһыҙ ҡулланып булмай. Кеше – үҙенең төҙөлөшө буйынса күпкә ҡатмарлыраҡ зат һәм уның да үҙ инструкцияһы бар. Ул иһә Ҡөрьән-Кәримдер. Кеше ни тиклем шул Ҡөрьәнде белһә, уның менән йәшәһә, шул тиклем яҡшыраҡ йәшәр, бәхетлерәк булыр. Бәлки был донъяла ғына түгел, әхирәттә лә. Динебеҙҙе өйрәнеү бары тик муллалар эше генә түгел, бөтөн халыҡ өсөн мотлаҡ. Һәр кешегә үҙенә кәрәк. Шәриғәтте һәр өйрәнгән кеше мулла-абыстай булып китмәй, ә үҙе өсөн күп файҙа үә хикмәт ала; дөрөҫ менән ялғанды, дуҫты дошмандан айырырға өйрәнә; әхләғы яҡшыра; рухы үҫә; халыҡ араһында абруйы күтәрелә. Донъяла үҙенең урынын таба. Аллаһтан килгән хикмәткә эйә була. Бындай кешеләр донъяла ла һәм әхирәттә лә хур булмаҫ ин шәә Аллаһ. Аллаһ Раббыбыҙ һәммәбеҙгәлә тәүфиҡ-истиҡамәттәрен насиб әйләһен.

Тағыла яҡшыраҡ, камилыраҡ тәфсир нәшер ителгәнсе был Ҡөрьән тәфсире халҡыбыҙ мәнфәғәтенә хеҙмәт итһен. Был китап Аллаһ Раббыбыҙҙың һүҙҙәре- Уны ихтирам итеү йөҙөнән китап кәштәһендә өҫтә һаҡлау мөстәхәб (сауаплы) күренә. Бар динебеҙҙе аңларға теләүселәргә ярҙамсы, ожмаһҡа юл күрһәтеүсе, гөнаһ-хаталарҙан һаҡлаусы булһын. Әгәрҙә хаталар китһә Аллаһтан ярлыҡау һорайбыҙ һәм һеҙҙең аңлауығыҙҙы үә хәер-доғаларығыҙҙы өмөт итәбеҙ.

Был Ҡөрьәнде сығарырға ярҙам иткәндәре өсөн Хәмзә хажи ,Усманов рәхмәтебеҙҙе белдерәбеҙ. Бар тәҡдимдәр буйынса ошо адресҡа мөрәжәғәт итә алаһығыҙ: 4532310 Башҡортостан, Ишембай ҡалаһы, йәштәр урамы 8-се йорт, 82-се фатир йәки 8-901 – 441 – 04 – 02 телефонына шылтырата алаһығыҙ.
Ильшат Әнүр уғлы Хафизи

Ҡөрьән тәфсире

1 — Фәтиха (Асыусы) сүрәһе
(Фәтиха сүрәһе 7 аяттан тора. Мәккәлә ингән. Ҡөръән­де башлаусы, Ҡөръән эсенә алып кереүсе, китапты Асыусы, Ҡөръән уҡый башларға рөхсәт биреүсе һүҙ — Фәтиха. Әсә телебеҙгә ул һүҙ: атайың-әсәйең фатихаһын алмайынса эш ҡылма, фатихаһыҙ баш­лаған эш уңышлы булмаҫ, йәки, — бер фатиха, тигән кеүек тәғбирҙәрҙә йыш ҡулланыла. Фәтиха сүрәһенән башҡа Ҡөръән асылмаҫ, намаҙ ҙа уҡылмаҫ.)
Бисмилләһир-рахмәәнир-рахиим.

1. Мәрхәмәтле һәм рәхимле Аллаһ исеме менән (башлайым).

2. Бөтөн ғәләмдәрҙең (халиҡтарҙың) тәрбиәсеһе Раббы Аллаһҡа маҡтауҙар булһын!

3. (Ул) мәрхәмәтле, рәхимле.

4. Яза Көнөнөң (Әхирәттең) хужаһы.

Бисмилмәнир-рахмәәнир-рахиим

Бисмилләһир-рахмәәнир-рахиим.

— Беҙ фәҡәт Ер йөҙөн ҡотҡонан (боҙоҡлоҡтан, фетнәләрҙән) таҙартыусылар, — тип әйтәләр.

- Иман килтергән әҙәмдәр кеүек, һеҙ ҙә иманға килегеҙ, -тип әйтелһә лә, улар: — Ахмаҡтар иман килтерә, тип, беҙ ҙә иман килтерәйекме? — тинеләр. Ысынлап та, улар үҙҙәре ахмаҡ, ләкин был турала үҙҙәре генә белмәй.

— Беҙ ҙә иман килтерҙек, — тип әйтәләр. Үҙҙәрен аҙҙырыусы шай­тани заттар янында бергә-бер ҡалғас:

— Беҙ һеҙҙең менән бергә: беҙ уларҙы (мосолмандарҙы) мыҫҡыл итер өсөн генә шулай шаяртабыҙ, — тип әйтәләр.

15. (Ысынлыҡта иһә) Аллаһ уларҙан (мыҫҡыллы) көлә (мәсхәрәгә ҡалдыра), аҙғынлыҡтарына юл ҡуя. (Шуға күрә) улар (үҙҙәрен үҙҙәре белештермәйенсә) шулай аҙашып йөрөй. (16) Иманға килеп, тура юл һайлайһы урында аҙғынлыҡ юлын һатып алған заттар шулар булыр. Ләкин уларҙың был сауҙаһы уңышлы булмаҫ һәм үҙҙәре тура юлға баҫмаҫ.

17. Улар ҡараңғыла сыра яндырып ултырыусыларға оҡ­шаш. Сыра тирә-яҡҡа яҡтылыҡ һирпеп торғанда, Аллаһ яҡтылыҡты һүндерһә, тегеләр күҙгә төртһәң күренмәҫлек дөм ҡараңғыла ҡаласаҡ.

18. (Улар) һуҡыр, телһеҙ-һаңғырауҙар. (Шуға күрә, улар ту­ра юлға) әйләнеп ҡайта алмайҙар. (19) Улар Күктән томалап ҡойған ямғырға эләгеп, Күк күкрәүҙәр һәм дәһшәтле йәшендәр аҫтында ҡалғандай булыр. Ул монафиҡтар йәшен һуғып үлтереүҙән ҡурҡып, бармаҡтары менән ҡолаҡтарын томалар­ҙар. Ләкин Аллаһ кәферҙәрҙе һәр яҡлап (язаһы менән) сор­нап аласаҡ. (20) Йәшен уларҙың күҙҙәрен көйҙөрөп сығарырҙай булып, яҡында ғына йәшнәй, тирә-йүнде яҡтыртып ал­ғанда, улар бер аҙ алға китә, кинәт ингән ҡараңғыла улар баҫҡан ерҙәрендә ҡатып ҡала. Әгәр теләһә, Аллаһ, әлбиттә, уларҙың ҡолаҡтарын һаңғыраулата, күҙҙәрен һуҡырайта ала. Ысынлыҡта Аллаһ һәр нәмәгә ҡәҙир (һәр нәмәне эшләй ала торған ҡөҙрәткә эйә).

21. Әй, инсандар! Һеҙҙе һәм һеҙҙән элек йәшәгәндәрҙе яралтҡан Раббығыҙға ғибәҙәт ҡылығыҙ. (Шулай итһәгеҙ) бәлки һеҙ (гөнаһтан, насарлыҡтан, Аллаһтың язаһынан) ҡотолорһоғоҙ, тәҡүәлеккә ирешерһегеҙ.

22. Ул һеҙҙең өсөн ерҙе яҫтыҡ итеп ҡабартты (йәпле, уңайлы ҡылды). Күкте лә көмбәҙле итеп, бина ҡылды (төҙөнө). Күктән һыу ағыҙып, һеҙҙең тамағығыҙ туйһын, тип төрлө-төрлө емештәр үҫтерҙе. Шуны белгән килеш Аллаһҡа тиңдәш эҙләмәгеҙ.

23. Әгәр илсебеҙгә (Мөхәммәдкә) индерелгән (Ҡөръән)гә шикләнеп ҡараһағыҙ, әгәр ҙә һеҙ хаҡлы икән, Аллаһтан баш­ҡа ярҙамсыларығыҙҙы саҡыртып, шуға оҡшаш, исмаһам, бер сүрә килтереп күрһәтегеҙ. (24) Әгәр шулай эшләй алмаһағыҙ, һис шик юҡ, һеҙ уны эшләй алмаясаҡһығыҙ, утын урынына кешеләрҙе, таштарҙы яғып ҡыҙҙырылған йәһәннәмдән һаҡланығыҙ. Йәһәннәм уты кәферҙәр өсөн әҙерләнде.

25. (Ий, Мөхәммәд) иман килтереп, изгелекле ғәмәлдәр ҡылыусыларға шишмәләре ағып тороусы йәннәттәр буласаҡ, тип кешеләрҙән һөйөнсе ал. Ул йәннәттәрҙә уларҙың алды­на емештәр килтереп ҡуйғас, улар:

— Был емештәрҙе беҙ фани донъяла ла ашаған инек бит инде, — тип әйтерҙәр. Ләкин ул емештәр тышҡы яҡтан ғына тегеләренә оҡшаған булыр. (Тәмдәре бөтөнләй икенсе, ғә­жәйеп ләззәтле һәм татлы булыр.) Улар өсөн (йәннәттә) пак ҡатындар булыр. Һәм улар (мөьминдәр) унда мәңге йәшәп ҡа­ласаҡ.

— Аллаһ ниндәй маҡсат менән шундай ғибрәттәр килте­рә? -ти.

Аллаһ был ғибрәтле миҫалдары менән байтаҡ кешеләрҙе аҙаштырыр, байтағын тура юлға йүнәлтер. Килтергән миҫалдары менән Аллаһ бары тик аҙғындарҙы ғына аҙаштырыр.

27. Улар (фәсиҡтәр, аҙғындар, әхләҡһеҙҙәр) шундай бәндәләр, ант итеп, һүҙ бирәләр ҙә, шул һүҙҙәренән та­налар (баш тарталар). Аллаһ тоташтырырға бойорған нәмәләрҙе киҫәләр (мосолмандарҙан, Ҡөръәндән айырылалар) һәм Ер йөҙөндә фетнә-тәртипһеҙлек (аҙғынлыҡ) килтереп сығаралар. Бына шулар инде ысынлыҡта алданасаҡ (зыян-зәхмәт күрәсәк).

28. (Эй, кәферҙәр!) Һеҙ йәнһеҙҙәргә йән өрөп йәнлән­дергән Аллаһты нисек инҡар итәһегеҙ? Һуңынан Ул һеҙҙең йәнегеҙҙе аласаҡ, йәнә тағын һеҙҙе (Әхирәттә) терелтәсәк. Һәм ахырҙа һеҙ Уның ҡаршыһына ҡайтасаҡһығыҙ.

29. Ер йөҙөндә нимә булһа, Ул барыһын да һеҙҙең өсөн яралтты. Һуңынан Күккә йүнәлде, уны ете ҡат итеп ҡорҙо. Ул барыһын да белеүсе.

30. (Ий, Мөхәммәд) иҫеңдә тот, Раббың фәрештәләргә әйтте:

- Мин Ер йөҙөнә (Әҙәмде) хәлифә (башлыҡ, хужа) итеп яралтасаҡмын, — тине.

Фәрештәләр әйтте:

— Беҙ Һине маҡтап, тәсбих әйтеп, Аллаһ Тәғәлә кәмселектәрҙән азат, тип, Һине ҙурлап торғанда, Ер өҫтөндә аҙғынлыҡ ҡыласаҡ һәм ҡан ҡоясаҡ бәндәңдеме хәлифә итеп ҡуясаҡһың? — тинеләр.

— Һеҙ белмәгәндәрҙе һәр хәлдә мин беләм, — тине.

— Әгәр ҙә һеҙ әйткәндәр дөрөҫ булһа, ул белгән исемдәр­ҙе әйтеп бирегеҙ, — тине. (32) Фәрештәләр әйтте:

- Сөбхәналлаһ! (Дан Һиңә, паҡ Раббыбыҙ): Һин беҙгә өйрәткәндәрҙән башҡа беҙ һис бер нимә лә белмәйбеҙ. Шик юҡ, Һин Үҙең һәм ғалим, һәм хаким. (33) (Аллаһ) әйтте:

— Ий, Әҙәм, исемдәрҙең барсаһын да уларға һанап күрһәт, — тине.

Әҙәм фәрештәләргә ул исемдәрҙе әйтеп биргәс, Аллаһ йәнә әйтте:

— Мин һеҙгә: күктәрҙәге һәм Ер йөҙөндәге күренмәгән нәмәләрҙе лә, серҙәрҙе күреп-белеп торам, тип әйтмәнемме ни? Һеҙҙең асыҡ рәүештә һәм йәшерен ҡылғандарығыҙҙы бе­леп торам, тип әйтмәнемме ни? (34) Һәм Беҙ фәрештәләргә әйттек:

— Әҙәмде хөрмәтләп, уға сәждә итегеҙ, — тинек.

Иблистан башҡа, барса фәрештәләр ҙә сәждә итте. Ул (әме­ремдән) йөҙ сөйөрҙө. Тәкәбберлеген еңә алманы; (тәкәббер­леге арҡаһында) ул ышанмаусы кәферҙәрҙән ине. (35) Һәм Беҙ әйттек:

— Ий, Әҙәм, һин ҡатының менән бергә йәннәттә йәшәр­һегеҙ, йәннәттең теләгән ерендә, теләгәнегеҙсә ризыҡ ашағыҙ, ләкин бары тик бына был ағасҡа ғына яҡын килмәгеҙ. Был ағастың емешен ашаһағыҙ, — икегеҙ ҙә ғәҙелһеҙ залим булырһығыҙ, — тинек.

36. Шайтан ҡотортоп (был ағастың емешен ашаһағыҙ, мәңге йәннәттә ҡаласаҡһығыҙ, тип), уларҙы (абындырҙы) юл­дан яҙҙырҙы һәм (йәннәт кеүек) гөл-баҡсанан сығарттырҙы. (Шунда Беҙ) әйттек:

— Һеҙ (Әҙәм менән Иблис) бер-берегеҙгә дошман булып, Ергә төшөгөҙ. Ер һеҙҙең торор урынығыҙ булыр. Йәшәү өсөн унда кәрәк-яраҡ табырһығыҙ, һәм һеҙ үҙ уаҡытығыҙ ки­леп еткәнсегә саҡлы шунда ғүмер кисерерһегеҙ, — тинек.

— Бөтөнөгөҙ (өсөгөҙ ҙә: Әҙәм, Һауа, Иблис) гөл-баҡсанан сығығыҙ (Ергә төшөгөҙ). Минән һеҙҙе тура юлға өндәүсе күрһәтмәләр килер, шул аяттарыма тура ҡалғанығыҙға бер ниндәй ҙә ҡурҡыныс булмаҫ һәм улар хәсрәт сикмәҫ.

— Әй, ҡәрҙәштәрем, шик юҡ, һеҙ быҙауға табыныуығыҙ менән үҙегеҙгә зыян килтерҙегеҙ. Шуға күрә, ҡылғандарығыҙ өсөн тәүбә итегеҙ ҙә, Яралтыусы ҡаршыһында үҙегеҙҙең гөнаһ­лы нәфсегеҙҙе үлтерегеҙ. Шулай эшләһәгеҙ, Яралтыусы ҡар­шыһында йөҙөгөҙ аҡ булыр. Аллаһ тәүбәләрҙе ҡабул итә. Хаҡ­тыр, тәүбәләрҙе ҡабул итеүсе, мәрхәмәтле ярлыҡаусы бары тик Аллаһ ҡына.

— Ий, Муса, беҙ Аллаһтың Үҙен үҙ күҙҙәребеҙ менән күрмәйенсә, Һиңә ышанмайбыҙ, — тип баҫып ҡарап торған сағығыҙҙа һеҙҙе йәшен һуҡты. (56) Унан һуң һеҙҙе яңынан терелттек. Бәлки шөкөр итерһегеҙ? (57) Өҫтөгөҙгә болот ебәреп, һеҙгә күләгә яһаныҡ. Күктәрҙән ҡөҙрәт хәлүәһе (Сиддиҡи тәфсирендә мәнн -шәрбәтле ысыҡ тип тәржемә ҡылына) менән бүҙәнә ите индерҙек.

— Беҙ биргән тәмле ризыҡтарҙан ауыҙ итегеҙ, — тинек. Ысынлыҡта улар Беҙгә түгел, үҙҙәренә насарлыҡ ҡылды.

58. Был ауылға (Әрихәгә) керегеҙ; шунда нимә тапһағыҙ, шуны теләгәнегеҙсә, мул итеп ашағыҙ; ҡапҡанан эйелеп керегеҙ. Кергәндә:

— Аллаһ, зинһар, беҙҙе ғәфү ит, — тип әйтегеҙ.

Шулай эшләһәгеҙ, хаталарығыҙҙы кисерербеҙ. Итәғәт­ле булғандарға артығы менән ҡаҙаныш бирербеҙ, — тинек. (59) Ләкин был итәғәтһеҙҙәр ул һүҙҙәрҙе үҙгәртеп әйттеләр. Ҡылған яманлыҡтарына күрә, Беҙ ул залимдар өҫтөнә Күктән әсе ғазап индерҙек.

60. (Сүлдә саҡта) Муса үҙенең халҡы өсөн (Аллаһтан) һыу һораны. Беҙ уға:

— Таяғың менән ташҡа һуҡ! — тинек.

Шул миҙгелдә ун ике шишмә бәреп сыҡты. (Мусаның хал­ҡы ун ике ҡәбиләнән тора ине.) Һәр ҡәбилә үҙ шишмәһен тапты.

— Аллаһ биргән ризыҡты ашағыҙ, эсегеҙ, ләкин һаҡ бу­лығыҙ, Ер йөҙөндә аҙғынлыҡ-боҙоҡлоҡ таратмағыҙ, — тинек.

— Ий, Муса, беҙ ошо ризыҡтарға ғына риза түгел; беҙҙең өсөн Раббыңдан һорап доға ҡыл да, ул ерҙән үҫеп сыҡҡан нәмәләрҙән, йәшелсәләрҙән: ҡыярҙан, һарымһаҡтан, яҫмыҡтан, һуғандан беҙгә лә өлөш сығарһын, — ти­негеҙ.

Шунан һуң Муса һеҙгә әйтте:

— Затлы ризыҡтарҙы насарыраҡтарына алыштырырға теләйһегеҙме? Улайһа, һеҙ ҡалаға керегеҙ. Һеҙ теләгән ризыҡтар шунда булыр, — тине.

Шулай итеп, уларға түбәнлек, юҡсыллыҡ тамғаһы һуғыл­ды. Улар Аллаһтың язаһына юлыҡты. Был бәләләр Аллаһтың аяттарын инҡар итеүҙән туҡтамағандары өсөн, нахаҡҡа пәйғәмбәрҙәрҙе үлтергәндәре өсөн индерелде. Был әфәттәр уларҙың тыңлауһыҙлығы һәм саманан ашҡандары өсөн төшөрөлдө.

62. Шик юҡ, йәһүдиләр, христиандар һәм (төрлө әйберҙәргә табыныусы) сабийҙар Аллаһҡа, Әхирәт көнөнә ысын күңелдән ышанып, ғәҙел ғәмәлдәр ҡылһа, иман килтерһәләр, улар Раббы ҡаршыһында бүләктәр алыр. Уларға ҡурҡыныс яна­маҫ, улар ҡайғы кисермәҫ.

63. Хәтерләйһегеҙме, һеҙ миңә ант иттегеҙ, Беҙ һеҙҙең өҫтө­гөҙгә тау ҡороп ҡуйған инек.

— Һеҙгә бирелгән китап (Тәурәт)ты ҡулығыҙҙа ныҡ то­тоғоҙ, шунда яҙылғандар буйынса ғәҙел ғәмәл ҡылығыҙ, шунан һуң, ихтимал, Аллаһтың язаларынан ҡурҡа башлар­һығыҙ (тура юлға баҫырһығыҙ), — тинек. (64) Шунан һуң да һеҙ антығыҙҙы боҙҙоғоҙ (юлдан яҙҙығыҙ). Әгәр ҙә Аллаһтың мәрхәмәте һәм рәхмәте булмаһа, һеҙ харап була инегеҙ. (65) Һеҙҙең арала шәмбе көнөндәге тыйыуҙарҙы (харам һаналған­дарҙы) боҙоусылар булды, шуның өсөн уларға:

- Нәжес маймылдар булығыҙ! - тигәнебеҙҙе хәтерләйһегеҙҙер?

(Һәм улар маймылға әүерелде лә.) (66) Беҙ уларҙы (кешенән маймыл булғандарҙы) үҙ күҙҙәре менән күреп торғандарға һәм уларҙан һуңынан килгәндәргә ғибрәт булараҡ һәм дә Аллаһтың язаһынан ҡурҡҡандарға нәсихәт булһын тип, харап иттек.

67. Халҡына ҡарап, Муса былай тине:

— Аллаһ һеҙгә бер һыйыр һуйырға бойорҙо, — тине. Улар:

— Һин был һүҙҙәреңде беҙгә шаяртып әйттеңме? — тинеләр. Ул:

- (Һеҙҙең менән шаярып) ахмаҡ-наҙан булып күренмәҫ өсөн, мин Аллаһка һыйынам, — тине. (68) Улар тағын әйтте:

- Беҙҙең исемдән доға ҡылып, Раббыңдан һора: ул беҙгә ниндәй һыйыр һуйырға ҡуша икән? — тинеләр.

Муса:

- Беҙҙең исемдән Раббыңа доға ҡылып һора: Ул беҙгә һыйырҙың төҫөн дә әйтеп бирһен, - тинеләр.

Муса:

— Һыйырҙың төҫө асык һары булһын, тиреһе йылҡылдап тор­һон, ҡарағандарҙы һоҡландыра торған (көр) булһын, — тине. (70) Улар:

— Бына хәҙер (Һин хәҡиҡәт килтерҙең) беҙ ул һыйырҙың ниндәй булырға тейешлеген аңланыҡ, - тинеләр ҙә, шундай һыйырҙы теләр-теләмәҫ кенә һуйҙылар.

Бына шулай итеп, Аллаһ үлектәрҙе терелтә һәм һеҙ һабаҡ алһын тип (пәйғәмбәрҙәре аша) мөғжизәләрен күрһәтә. («Исраил тоҡомонан булған ике йәһүд егет мираҫ бүлешкәндә ағаларын үлтерә. Үлтереүсене таба алмағас, хәҙрәти Муса Аллаһҡа мөрәжәғәт итә. Һыйыр тәненән киҫеп алынған ит киҫәге менән мәйеткә ҡағылғас, мәйет терелә лә, үлтереүсенең кем икәнен әйтә. Аятта шул ваҡиға тураһында һөйләнә. Мисыр халыҡтарының һыйыр хайуанына табынғанлығы һәм йәһүдиләрҙең дә бер ара алтын быҙау­ға табынғандарҙы мәғлүм».Али Өзәк тәфсиренән.)