Қодир Тўраев Муҳайё Зокирова Қизиқарли билимлар оламида
Янги Ер оролларининг ғарбий қирғоқларида кўплаб “қушлар бозори” бор, шарқий қирғоғида эса “қушлар бозори” деярли йўқ. Бунинг сабаби нима?
жүктеу/скачать 2.68 Mb.
|
Янги Ер оролларининг ғарбий қирғоқларида кўплаб “қушлар бозори” бор, шарқий қирғоғида эса “қушлар бозори” деярли йўқ. Бунинг сабаби нима? Новая Земля оролларининг ғарбий қирғоқлари бир мунча илиқроқ шунинг учун шарқий қирғоқга қараганда бу ерда “қушлар бозори” кўп бўлади
Иқлимнинг қаттиқ совуқлиги, ернинг музлагани туфайли Сибирь ўрмонларида кенг баргли дарахт турлари деярли учрамайди.
1941 йил Туркиломитранистонлаги Тажан ва Мурғоб дарёлари оралиғида Батхиз қўриқхонаси ташкил этилади. Унинг майдони 1500 кв киломитр, унда ёввойи эшаклар (Қулон) дан 900 таси сақланмоқда.
Рэспубликамиз чегараларининг умумий узунлиги 5300 киломитр. Республикамиз чегарасини кунига 30 киломитрдан йўл босиб (5300 киломитр:30 киломитр), 176 кунда айланиб чиқиш мумкин.
Хоразмлик Муҳаммад Ал Хоразмий. У Ўрта Осиё ва кўпгина шарқ мамлакатларини кезиб географияга оид “Ер тасвири” деган асар яратди. Бу китобда ўрта осиё географиясига доир кўпгина маълумотлар берилган. Асар 1878 йилиёқ Рус тилига таржима қилинган. Шулар туфайли биз уни фахр билан Ўрта Осиё географиясининг асосчиси деб атаймиз.
Буйк ўзбек энқиктлопедист олими Абу Райхон Беруний география фанини соҳасида ҳам катта ишлар қилган. Унинг иқлим ҳақида (“Қонуни Масудий”, “Атафхин”), “Геодезия китоби”, “Ҳиндистон” ва бошқа кўпгина китоблари географияга оид бўлган матреаллар бўлган. Умуман унинг географияга доир асарларининг сони 12 тадан ортади.
Ўзбекистон худудининг тахминан 25% тоғларга қолган қолгани текисликларга тўғри келади.
Қашқадарё вилоятидаги Супатоғ ва Тошкент вилоятидаги Товақсой. Уларнинг биринчиси кўриниши супага иккинчиси товоқга ўхшайди.
Тошкент шахрига йилига 1 кв си юзага 136 ккал иссиқлик тушади.136 ккал 10000 см2 қ 1360000 ккал қўнғир кўмир калорияси 3500 ккал қ 1 кг нефтники 11 минг ккал 1360000 : 3500 ккал қ 390 кг кунгир кўмир.1360000 : 11000 ккал қ 142 кг нефт.
Намлик коэффеқинти  формуласи билан топилади. Бунда К- намлик коэффеқинти Ё – йиллик ёғин Б – потенқиал буғланиш. Орол атрофида йиллик ёғин  буғланиш демак намлик коэффеқинти жуда кам.
Ўзбекистонда Омон Қўтон қишлоғи (Самарқанд вилояти энг ёғин кўп тушадиган туманлардан биридир бу ерга 900 мм атрофида ёғин ёғади. Бунга сабаб қишлоқ ғарбий хаво массаларига рўпаро жойлашганлигидир. Ўзбекистондаги умуман Собиқ Совет иттифоқидаги энг иссиқ жой Термиз бўлиб бу ерда 1914 йилнинг 21 июнда хово температураси қ 49.5 даражага етган.
Ўзбекистонда Новрўзнинг байрам қилиниши табиат қонунига асосланган. 21 мартгача қуёш жанубий яримшарга кўпроқ нурсочса, 21 март куни экватор чизиғи устига тик келади. Худди шу кунида бутун ер шарида кечаси ва кундузи барорарлашади. 21 мартдан кейин қуёш ўз нурларини шимолий ярим шарга соча бошлайди. Шунинг учун республикамизда яшовчи кўпгина ҳалқлар Наврўз байрамини ўтказадилар. Бу эса дала ва боғларда бахорги ишшларнинг бошланишидан дарак беради.
Ёғингарчиликдан кейин саксавул тез ўсади. Қурғоқчил давр бошланиши билан унинг ўсиши жуда секинлашади ва тўхтайди. Йил давомида ёғин ва қурғоқчил давр неча марта такрорланса, саксовул шунча доира ҳосил бўлади. Бу эса саксовулнинг ёшини аниқлашни қийинлаштиради.
Арпаған, қўшоёқ, қорамошоқ, сарисазон.
Магнитоғорск, Урал дарёси орқали иккига бўлинган, шаҳарнинг ярми Осиёда, ярми Европада.
Дастлабки темир йўл 1837 йилда Петербург билан Қарское-села ўртасида қурилган эди.
Собиқ Совет иттифоқи даврида Москва мамлакатнинг энг йирик транспорт тугини ҳисобланган.
Москва – Владивосток темир йўли дунёдаги энг узун йўл ҳисобланади
Беруний шахри илгари Қот, Шаббос деб юритилган эди
Мараконда, Самарияна, Сакана, Самакиян ва бошқалар
Пайшанба жума Самарқанд вилоятида
Навои, Ҳамзаобод, Беруний, Улуғбек, Айний ва бошқалар.
1924 йилдан 1930 йилгача Самарқанд шахри Республикасизнинг пойтахти бўлиб келган. 1930 йилдан бошлаб пойтахт Самарқанддан Тошкентга кўчирилди.
Учқудуқ, Учқўрғон, Учқиз; Тўрткўл; Бешариқ, Бешкент; Олтиариқ; Етти тахта; Қирқтош, Қирққиз.
Янги Бухоро – Когон Қовунчи – Янгийўл Асака – Лелинск Мирзачўл – Гулистон.
Сирдарё вилоятидаги Янгиер шахри. Шаҳарни қуришда географик билимлар эътиборга олинмаган. Шаҳар шўрхок нишаб текисликда жойлашган. Бу ерга Фарғона водийси томонидан жуда кучли Бекабод шамоли эсиб туради. Қиш, куз ва бахорда қаттиқ бўронлар бўлади. 1 йилда 47 кун давомида секундига 15 м ва ундан ҳам ортиқ тезлик билан шамол эсиб туради. Туз аралашган тўзонлар осмонга кўтарилади. Бу эса хаёт учун ноқулайликлар туғдиради. Бунга қарши ихотазорлар барпо этилмоқда, зовурлар қазилмоқда.
География термини биринчи бўлиб Грек олими Эротосфен қўллаган. У “География” деган уч тўмлик асар яратилган. Унда ернинг шакли ва катталиги, ўша вақтда маълум бўлган қуруқлик ва денгизларнинг тақсимланиши тасвирлаб берилган.
Бундан 3000 йил аввал ҳозирги Въетнам территориясидан Хитой пойтахтига қимматбахо совғалар билан элчилар келишган. Хитойлар уларни яхши кутиб олишган ва совға саломлар билан кузатиб қўйишган. Аммо элчилар кўп ўтмай яна қайтиб келганлар, чунки улар ватанларига қайтадиган йўлни йўқотиб қўйган эдилар. Шунда хитойлар уларга ажойиб кузатувчи “Чинана”, яни унинг йўли олдига чўзилган ёғоч одам ўрнатилган аравачани совға қилганлар. Аравача қайси томонга бурилмасин унинг қўли ҳамма вақт жанубни яъни элчилар ватанини кўрсатар эди. Чунки арава ичида магнит бор эди. Дастлабги компас ана шундай ихтиро қилган.
Тверлик рус савдогари Афанасий Никитин 1466 – 1472 йилларида Эрон ва Ҳиндистонга саёхат қилган. У ўз таъсуротларини ёзиб берган. Қийинчилик унинг хотиралари “Уч денгиз оша саёхат” номи билан нашир этилган. Бу китобда унинг саёҳатлари ва Ҳиндистон аҳолисининг турмиши қизиқарли тасвирланган.
Америкалик сайёх Роберт Эдвин Пири ўзининг 5 та ҳамроҳи билан 1909 йил 6 апрелда шимолий қутбни биринчи бўлиб забт этди.
Партугалиялик денгизчи Васко-да-Гама 1498 йили Африкани жанубдан айланиб ўтиб, Ҳиндистонга борадиган денгиз йўлнини очди.
Испаниялик Ферландо – Магеллан 1519 йил сентябридан 1522 йил сентябргача ер юзини айланиб чиқди ва ернинг шар шаклида эканлигини биринчи бўлиб исбот қилди. Маглан Филиппин оролларининг бирида маҳаллий қабилаларининг жанжалларига аралашиб аҳоли билан бўлган бирида бўлган тўқнашувлардан бирида ҳалок бўлди. 265 киши бўлган 5 та кемадан иборат экспедициядан фақат капитан Элкано бошчилигидаги “Виктория” кемасида 18 киши гина Испанияга қайтиб келди.
Н. Н. Миклухо – Маклай Тинч океан оролларининг маҳаллий аҳолининг урф одатларини ўрганган.
XV аср ўрталаридан XVII аср ўрталаригача бўлган давр.
Академик Владимр Афанисевич Обручев
Америкалик сайёҳ Роберт Эдвин Пири ўзининг 5 та ҳамроҳи билан 1909 йил 6 – апрелда Шимолий қутубни биринчи бўлиб забт этган.
Қутбда турган киши ер марказига яқинроқ туради, чунки ер элипс шакилида бўлгандан унинг қутбий радиуси 6356.9 киломитр экватириал радиуси эса 6378.4 киломитр. Демак қутбий радиус экватириал радиусдан 21.5 киломитр қисқадир шу сабабли қутбдан бориш яқин.
Шимолий қутб.
Экватор энг катта паралелдир. Қуёш экваторда йилига икки марта: 23 сентябр ва 21 мартда Зенитда бўлади, демак 23 сентябрдан 21 мартжача экватордаги уйларнинг жанудий қисмини 21 мартдан 23 сентябргача шимолий қисмини ёритади. Экваторда кун ва тун узунлиги йил бўйи бир хил шунинг учун ҳам қуёш ҳар вақт соат 6 да чиқиб 18 да ботади.
Шимолий магнит қутби Канада архипилагидаги Батерсит оролида 750 шимолий кенглик ва 1000 ғарбий узунликда жанубий магнит қутби Антарктикадаги Виктория ерида 67.70 жанубий кенглик ва 1420 шарқий узунликда жойлашган.
Ер ўз ўқи атрофида айлангани учун марказдан қачма куч ҳосил бўлади, шунгдек қутблардан экваторга тамон борган сарит жисмларнинг тортишиши камаяди бўлар жисм оғирлигини камайтиради чунанчи қутбдаги 1 килограмм юк 3.5 граммга яқин камаяди. Маълумки Мурминск Тибилисига қараганда қутбга анча яқин жойлашган. Шу сабабли Мурминсклик штангачи Тибилисилик штангчига қараганда кўп энергия сарф қилади.
Жанубий Американинг шимолий қисми ва Африка материги тўғри келади.
Ўсимликларнинг жануб томони анча ривожланган бўлади.
Мумкин. Одатда қумурсқалар инларининг оғзини жанубга қаратиб қурадилар.
Кунгабоқар эрталаб шарқга, қуёш гаригонтга кўтарила борган сари жанубга, қуёш ботиш олдида эса ғарбга қараган бўлади.
Дарахтларнинг шимолга қараган тамонига жанубга қараган тамонига ниисбатан қор кўпроқ тўпланган бўлади. Анашунга мувофиқ горизонт тамонларни аниқлаш мумкин.
Еримиз элипс шаклида бўлиб унинг қавариқ қисмидан ўтувчи экватор қутбларга қвараганда ер марказидан узоқда туради. Экватор Африкадаги Килиманжаро жанубий Америкадаги Чимборосо чўққилари устидан ўтган шу сабабли бу чўққилар Жомолунма чўққиларига қараганда ер марказидан узоқда туради.
Хоразмлик Абу Райҳон Беруний. Давлатлар ичидаги энг митти давлатлар. 1.Манако – майдони 1,95 квадрат километр, Аҳолиси 27 минг киши. Бу давлат давлатлар ичидаги энг кичкинаси. Унга Франция восийлик қилади ва бу ерда франсузча сўзлашадилар. Ўрта денгиз қирғоғидаги иқлими юмшоқ, субтропик ўсимликлар барқ урган бу гўзал макон жуда қиммат курортга айланган. Жаҳондаги бойваччаларнинг бу манзаралар, табиий гўзалликлар қизиқтирмайди. Бойваччаларни кўпроқ Мане-Карлодаги қиморхона қизиқтиради. Бу ерда беҳисоб пуллар ютилади ва ютқизилади. Князь бошчилигидаги Маноконинг барча аҳолиси, асосан қиморхона ва туристларга хизмат қилишдан келадиган даромад ҳисобига кун кўрадилар. 2. Сан – Марино – майдони 61 квадрат километр. Аҳолиси 22 мингга яқин. Апеннин тоғларида кичкинагина Сан-Марино давлати жойлашган. Бу мамлакат аҳолиси асосан боғлар ва токзорларда ишлайди, мол боқишади. Бу ерга кўп туристлар келади. Айниқса Манте-Титано тоғи машҳур бўлиб, унинг этагида пойтахти Сан-Марино шахри жойлашган. 3. Лихтенштейн – майдони 157 квадрат километр Аҳолиси 26 минг киши. Лихтенштейн пойтахти Вадуқ шахри. Лихтенштейнда олий ўқув юрти йўқ, фақат кечки техникум очилган. Давлат бошлиғи княз. Рейн дарёсининг ўнг қирғоғида, Австрия билан Швейцария оралиғида жойлашган. Лихтенштейн давлатининг тўртдан уч қисмини игна баргли ўрмонлар ва яйловлар билан қопланган тоғлар эгаллаган. Аҳоли қорамол боқади. Ғалла ва ток экади, пиво тайёрлайди. Лихтенштейн давлатида, асосан немис тилида сўзлашадилар. Бу кичик мамлакатда армия йўқ, бутун политсиянинг бор йўғи 18 киши. 4. Андорра давлати – майдони 465 квадрат километр Аҳолиси 30000 киши. Пиреней тоғларининг жанубий ён бағриларида митти Андорра давлати жойлашган бу давлатнинг ўз хукумати бор аммо Франция президенти ҳамда Урхель епископи (Испания) қўшимча хокимлар ҳисобланишади. Андорри қўшни давлатларга қўй жуни, пишлоқ, писта кўмир сотади. Маҳаллий аҳолиси франсуз ва испан тилларида сўзлашади. 5. Люксенбург майдони 2586 квадрат километр Аҳолиси 348 минг киши. Европадаги кичик давлатларда бири ҳисобланади. Бир ярим асрдан буён у мустақил давлат бўлган. Люксенбургда олий ўқув юрти йўқ, инженер, врач, педагоглар ва бошқа мутахассислар чет мамлакатларда тайёрланади.
Ой билан Ер ўзаро 20000000000000000 тонна (20.1015 тонна) куч билан тортишади аммо бир-биридан 1 метр узоқликда турган иккита одам бир-биридан атига 0.03 мг куч билан тортади 1 километр узоқликда бўлган иккита линкор ўзаро 4 грам куч билан тортишади. Албатта 0.03 мг ва 4 грамм на одамнинг оёқларининг ишқалишини, на кемаларнинг ҳаракатига сувнинг кўрсатган қаршилигни енголмайди. Мана шунинг учун бутун олам тортишиш кучи Қуёш ва сайёраларни бир-бирига томон тортади, аммо ер юзидаги жисмларни ўзаро тортишуви сезиларлик рўй беради. Одатда биз тортишиш кучининг заиф куч эканлигини кўз олдимизга келтираолмаймиз. Ҳисоблаб топилганки, бир-биридан 1 мил (7420 метр ёки 25.4 микро км) турган ҳар қайсиси 415000 тонна бўлган иккита масса ўзаро атига 1 қадоқ (400 грамм) куч билан тортишар экан. Агар шундай жисмлар бир-биридан ой орбитасининг радиуси қадар узоқликда турса, улар орасидаги бир-бирини тортиш кучи 1/57600000000 қадоқ бўлади. 415000 тонналик жисмнинг ҳаракатини идора қиладиган куч мана шундай кичкина. Шуни алоҳида айтиш мумкинки “Баъзи бир ғоят катта массалар жисмларни ҳеч ҳам тортмайди. Масалан, ичи кавак деворлари концентрик бўлган шар ёки деворлари концентрик бўлган труба фақат геометрик марказгагина эмас, исталган жойига қўйилган жисмни тортмайди. Чунки турубанинг ташқи тортишиши жисмнинг труба марказидан узоқлашув масофасига тескари пропортционал. Шуни яхши эсда тутиш керакки, Ньютон қонунларнинг формуласи фақат моддий нуқталарга ва бир жисм шарларгагина татбиқ қилинади.
айтилади? Физик жисмлар нимадан таркиб топган бўлса шу нарсалар моддалар деб аталади. Ҳозир фанга етти миллиондан ортиқ моддалар маълум бўлган.
Ҳаво – Газларнинг, асосан, Ер атмасферасини ташкил этувчи азот (78,09 %), кислород (20,95%), инерт газлар (0,94 %), карбонот ангидрид (0,03%), аралашмадан иборат. Ҳавонинг зинчлиги 1,2928 грамм литр, таркибида кислород туфайли ҳаво турли жараёнларда (ёқилгининг ёниши, рудалардан металларни суюқлантириб олиш, кўпчилик кимёвий моддалари саъноат йили билан қилишда) кимёвий агент сифатида ишлатилади. Ҳаводан кислород, азот инерт газлар олинади. Совуқ ҳосил қилувчи агент, иссиқлик электр ва товуш ўтказмайдиган материал сифатида фойдаланилади.Пнематик қурулмалар маслан, автомобиль шиналари, пуркаш чанглатиш аппаратларининг ишлаши учун сиқилган ҳаво қўлланилади. Ҳаво ҳайвонот ва ўсимлик дунёсининг доимий ҳаёт кечирадиган муҳитидир. Саъноат ва транспортнинг ривожланиши ҳавонинг ифлосланишига, яъни унинг таркибидаги корбонот ангидрид ва бошқа зарарли газлар миқдорининг ортишига сабаб бўлади. IV-БЎЛИМ АТМОСФЕРА. Ер атмосфераси – Ернинг отрофида ер билан бирга айланувчи газ (ҳаво)ли муҳит, ернинг ҳаво қобиғини олимлар атмосфера деб аташади. Атомосферанинг массаси қарийб 5,15.1015 тонна, унинг Ер сирти устидаги таркибида 78,1% азот, 21% кислород, 0,9% аргон, кам миқдорда карбонат ангидрид, водород, гелий, неон ва бошқа газлар бор. 20 километргача баландликда сув буғи бўлиб, Ер сирти устида 3%дан (тропикларда) 2.10-5% гача (Антарктидада) юқорилашган сари тез камая боради. 20-25 километр баландликда озон қатлами бор, бу қатлам Ердаги тирик организмларни қисқа тўлқинли нурларнинг зарарли таьсиридан сақлайди. 100 километрдан юқори бўлган газлар жуда юқорида, атмосфера водород ва гелий кўп, газ малекулаларнинг бир қисми атом ва ионларга ажралиб, ионосферани ҳосил қилади. Атмосферда юқорилашган сари ҳаво босими ва зичлиги камайиб боради. Температуранинг тақсимланишига қараб, тропосфера, стротосфера, мезосфера, текрмосфера, экзосфера қатламлари ажратилади. Атмосфера электр майдонига эга. Унда ҳароротнинг ҳар хиллиги Ер об-ҳавосини ва иқлимига таьсир этувчи атмосфера қиркуляқиясига ёрдам беради. Ер атмосфера билан ўралгани учун Ердан осмонга қаралса осмон зангори бўлиб кўринади. Ойда атмосфера бўлмаганлиги учун унда осмон қоп- қора бўлиб кўринади. 1. Инсон учун атмосферанинг пастки қатлами-тропосфера айниқса муҳим. У Ер сиртидан бошлаб, то 8-17 километр баландликгача бўлади. Бўлутлар, момоқалдироқ,жала, қор шу ерда юзага келади. 2. Ҳаво оқимининг кейинги қалами-стротосфера 50-55 километр баландликгача ёйилган у ерда ҳаво анча сийрак, осмон эса бинафша ранг, деярли қоп-қора стротосферада товушдан тез учар сомалётлар учади. 3. Стротосферанинг устида мезосфера жойлашган. У 80 клометр баландликгача етади. Атмосферанинг бу қатламида баьзан ялтироқ сариқ бўлутлар ҳосил бўлади. Олимлар уларни кумушсимон бўлутлар деб аташади ва улар чанг зарралардан иборат деб ҳисоблашади. 4. Бундан юқорида тахминан 1000 километр баландликда, термосфера ёки ионосфера қатлами жойлашган. Унда ҳаво жуда ҳам сийрак. У ерда электр билан зарядланган газ зарралари - ионлари жуда кўп. 5. Атмосферанинг энг юқори қатлами экзосфера бўлиб у ерда ҳаво деярли йўқ. Олимларнинг ҳисоб- китоби бўйича бу қатламда температура 2000 иссиқлик даражада деб ҳисоблашади. Буюк кимёгар, дунёга машҳур элементларнинг даврий системасини яратган улуғ рус олими Дмитрий Иванович Менделеев аввало буюк кимёгар сифатида оламга танилган. Ваҳоланки, химияга унинг ҳамма илмий асарларидан ўн процентидан ҳам оз қисми бағишланган ҳолос ( олимнинг ҳаммаси бўлиб 430 илмий иши нашр этилган). Қолган асарлари физика- химия, физика, технология, геофизика, экономика ва фаннинг соҳаларига оид экан. Менделеев бундан ташқари, ҳавода учиш, пишлоқ пишириш, ўғит таьсирини тадқиқ қилиш, атмосферанинг юқори қатламини ўрганиш, кемасозлик, суд экспертизаси ва яна бошқа кўп соҳаларга ўз ҳиссасини қўшган. Д.И.Менделеев ёши қайтиб қолганда фахрлангандек: “Ҳайронман илмий ҳаётимда нималар билан шуғулланмадим. Ҳаммасини ҳам туппа-тузук уддалаганман деб ўйлайман”
Қуёшдан ҳар секудда 600 миллион тонна водород гелийга айланиб туради. (“ Гелий- грекча қуёш демакдир”). Шунинг оқибатида Қуёш жуда кўп миқдорда энергия сочади. Қуёшдаги бу жараён 4,5 миллиард йилдан буён давом этиб келяпти. Бу давр ичида оз қисмигина нурланиш тарзида сарф бўлган, ҳолос. Олимларнинг ҳисобларига қараганда, осмон ёритгичларининг бу энергия “қозони” узлуксиз яна шунча йиллар бемалол ишлаб тураркан. Чунки Қуёшдаги водород миқдори битмас-тугалмас даражада кўп: Унинг 70%и шу моддадан иборат. жүктеу/скачать 2.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|